جنگ و صلح گزینـههـای غیرممکن اوکراین
پس از گذشت ۲ سال و ۴ ماه از آغاز جنگ اوکراین، نظرسنجی جدید اندیشکده کارنگی نشان میدهد، بهرغم تردیدهای زیادی که در خصوص پیروزی کییف وجود دارد، مردم اوکراین همچنان از تداوم جنگ و تلاش برای بازپسگیری مناطق اشغالی دفاع میکنند.
در ماههای اخیر، با وجود تصویب بسته کمکهای آمریکا به اوکراین، وضعیت نیروهای اوکراینی در میدان نبرد یادآور ماههای ابتدایی حمله روسیه به این کشور است. میتوان انتظار داشت که در این شرایط، مردم اوکراین ارزیابی بدبینانهای از ادامه جنگ داشته باشند اما نظرسنجی برگزارشده در مارس ۲۰۲۴ – زمانی که روسیه به تازگی شهر آودیوکا را اشغال کرده بود - به اسپانسری اندیشکده کارنگی روایت متفاوتی را از نگاه جامعه اوکراین بیان میکند.
شهروندان اوکراینی قویاً این ایده را که «روسیه در حال پیروزی در جنگ است» رد میکنند و تنها ۵ درصد چنین باوری دارند. در مقابل اکثریت شرکتکنندگان یا میگویند اوکراین در حال پیروزی است یا معتقدند هیچکدام از طرفها به پیروزی در جنگ نزدیک نیستند. زمانی که از آنها درباره سرنوشت جنگ پرسیده میشود، ۷۳ درصد اظهار میکنند که اوکراین میتواند تمام مناطقی از خاک خود را که در اشغال روسیه است بازپسگیرد.
۵۶ درصد تأکید دارند که تا پایان سال جاری همه مناطق اشغالی یا بخش بزرگی از آنها آزاد خواهد شد و ۵۹ درصد هم بر این باورند که تا دو سال دیگر جنگ بهطور کامل پایان خواهد یافت. هرچند نتایج این نظرسنجی تفاوتهایی با سایر نظرسنجیهای برگزارشده در ماههای اخیر دارد اما نکته مشترک در تمام آنها باور به در دسترس بودن پیروزی برای اوکراین است.
برای ولودیمیر زلنسکی، رئیسجمهور اوکراین خوشبینی و تمایل جامعه به تداوم مقاومت هم یک سرمایه سیاسی و هم یک تهدید است. تاکنون تلاشهای روسیه برای تحمیل خواستههایش به اوکراین شکست خورده و زلنسکی میتواند مدعی شود که استراتژی جنگی او از حمایت کامل در داخل اوکراین برخوردار است.
همزمان، خواستههای حداکثری اوکراینیها میتواند زمینهای را ایجاد کند که عدم کسب پیروزی و آزاد نشدن مناطق اشغالی به نوعی سرخوردگی منجر شود. زلنسکی درحالیکه با یک وضعیت مخاطرهآمیز در جبهه و ضرورت اتخاذ تصمیماتی سخت در مورد بسیج بیشتر نیروها دستوپنجه نرم میکند، باید میان تقویت روحیه جامعه و ارائه ارزیابیهای واقعبینانه از آنچه میتوان به دست آورد، تعادل برقرار کند.
شکاف نسلی
نتایج نظرسنجی بیانگر آن است که میان نسلهای متفاوت اوکراینیها تفاوتهایی جدی در خصوص ارزیابی شرایط امروز و چشمانداز آینده جنگ وجود دارد. اوکراینیهای بالای ۶۰ سال، بسیار خوشبینانه به جنگ نگاه میکنند و معتقدند اوکراین میتواند پیروز نهایی جنگ باشد. آنها همچنین باور دارند که جنگ به زودی پایان خواهد یافت و از همین رو از تداوم جنگ تا زمان آزادسازی تمام مناطق اشغالی حمایت میکنند و با مذاکره با روسیه مخالفند.
نظرسنجیهای مشابه هم این خوشبینی اوکراینیهای میانسال و مسن را به جنگ تأیید میکند؛ از جمله نظرسنجی ملی اوکراین که اواخر ماه فوریه برگزار شد. با این حال، این نظرسنجیها پیشفرضها در خصوص جامعه اوکراین را زیر سوال میبرد. اوکراینیهای مسنتر تجربه زیست در دوره اتحاد جماهیر شوروی را دارند و چنین به نظر میرسید که آنها با پذیرش همکاریهای فرهنگی، زبانی و تاریخی با روسیه (نه به معنای داشتن دیدگاه طرفدار روسیه) موافقتر باشند.
آنطور که نظرسنجیهای دو سال قبل، زمانی که هنوز جنگ شروع نشده بود نشان میدهد بیشتر این نسل از اوکراینیها از حذف زبان روسی از ارتباطات رسمی اوکراین حمایت نمیکردند و حتی علاقهمند بودند که به عنوان شهروندان اتحاد جماهیر شوروی شناخته شوند. از نگاه آنها اوکراین و روسیه «دو ملت برادر» به شمار میرفتند. اگر کمی به عقبتر بازگردیم، حتی زمانی که روسیه شبهجزیره کریمه را اشغال و به خاک خود ضمیمه کرد، این نسل از اوکراینیها باور نداشتند که جنگی در راه خواهد بود.
در نقطه مقابل، نسلهای جوانتر اوکراینیها از جمله افراد زیر ۳۵ سال نسبت به چشمانداز جنگ بدبین هستند و احتمال پیروزی را اندک میدانند. آنها بیشتر تمایل دارند نتیجه جنگ پذیرفته شود و جنگ زودتر پایان یابد. فقط ۴۰ درصد از شهروندان ۱۸ تا ۳۵ سال اوکراینی فکر میکنند که جنگ باید تا زمان رسیدن به مرزهای ۱۹۹۱ میلادی ادامه یابد. این در حالی است که در میان افراد بالای ۶۰ سال این رقم بیش از ۶۰ درصد است. با این حال، نظرسنجیهای دیگری هم هستند که نشان میدهند نگاه بلندمدت جوانان اوکراینی کمی مثبتتر است. طی یک دهه گذشته نسلهای جوانتر در اوکراین نیروی پیشران اصلی برای سوق دادن بیشتر این کشور به سوی اروپا و دور شدن از روسیه بودهاند.
دلیل روشنی وجود دارد که چرا جوانان اوکراینی نسبت به آینده جنگ بدبینتر از نسلهای قبلی هستند؛ آنها کسانی هستند که باید در این جنگ بجنگند. تفاوت نسلی در نگاه به موضوع بسیج عمومی گستردهتر نیز این مسئله را تأیید میکند. ۷۲ درصد از اوکراینیهای بالای ۶۰ سال با بسیج عمومی گستردهتر برای ارسال سرباز به میدان جنگ موافق هستند اما در میان افراد زیر ۴۵ سال وضعیت متفاوت است و آنها دوست ندارند چنین اتفاقی بیفتد. جوانان اوکراینی احتمالاً فکر میکنند جنگ زندگی آنها را به حالت تعلیق درآورده و بر همه چیز آنها از جمله چشمانداز شغلی یا تشکیل خانواده و حتی باقی ماندن در اوکراین تأثیر میگذارد.
یک دلیل مهم دیگر، میتواند تفاوت در منابع دریافت اطلاعات باشد. نظرسنجیها ثابت میکند نسلهای قدیمیتر بیشتر اطلاعات خود را از طریق رسانههای دولتی و تلویزیون ملی دریافت میکنند و چندان رابطه خوبی با شبکههای اجتماعی و پیامرسانهایی مثل یوتیوب و تلگرام که مورد اقبال جوانان است ندارند. رسانههای نزدیک به دولت که به باور برخی کارشناسان اخبار را سانسورشده و «به شیوهای ملیگرایانه» عرضه میکند، چندان به اخبار منفی جنگ نمیپردازد و همین هم باعث شده تا کسانی که اخبار را از این منبع دریافت میکنند، در درک وضعیت واقعی جنگ دچار مشکل شوند.
گروه دیگری که اشاره به آنها بهطور خاص ضروری است کهنهسربازان جنگ و سربازان فعال در جنگ هستند. نگاه این گروه به جنگ بدبینانه و البته مصمم است. آنها باور ندارند که جنگ به زودی یا طی دو سال آینده پایان مییابد و تنها ۳۲ درصد از این گروه اوکراین را پیروز نهایی جنگ میبینند اما (۶۷ درصد) معتقدند تا آزادسازی تمامی مناطق اشغالی، اوکراین باید به مبارزه ادامه دهد.
مذاکره؛ راهحل یا خیانت؟
در ظاهر تعدادی از اوکراینیها از موضوع مذاکره با روسیه برای پایان دادن به جنگی که تمام جوانب زندگی آنها را تحت تأثیر قرار داده حمایت میکنند و زمانی که مستقیماً از آنها پرسیده میشود آیا با مذاکره موافقید، در پاسخ به این سوالِ «بله یا خیر»، ۴۳ درصد موافقت خود را با مذاکره اعلام میکنند. نتایج نظرسنجیهای دیگر هم تقریباً مشابه است.
اما بررسی دقیقتر موضوع با سوالاتی حاوی جزئیات بیشتر نتایج متفاوتی را آشکار میسازد. وقتی از مشارکتکنندگان پرسیده میشود که میان ادامه جنگ یا مذاکره کدام گزینه را انتخاب میکنند آمار موافقان مذاکره از ۴۳ درصد به ۲۶ درصد سقوط میکند. به این معنا که بسیاری از اوکراینیهای موافق مذاکره، این سناریو را در شرایطی قبول دارند که اوکراین بتواند خود را در موقعیتی قرار دهد که در نهایت بتواند در میز مذاکره خواسته خروج کامل روسیه را مطرح کند.
شروط دیگر اوکراین از نظر آنها باید تعقیب قضایی مقامهای روس و پرداخت غرامت باشد که از نظر روسیه شروطی قابل طرح در مذاکره به نظر نمیرسند. آنها همچنین با خواستههای روسیه از یک مذاکره منتهی به صلح کاملاً مخالفند. زمانی که از مشارکتکنندگان در نظرسنجی کارنگی پرسیده شد که شروط روسیه را چگونه میبینند، ۸۳ درصد آنها با کاهش توان نظامی اوکراین که از شروط اصلی روسیه در مذاکرات بلاروس و ترکیه در بهار ۲۰۲۲ بود، مخالف هستند.
در زمینههای دیگر، ۶۵ درصد با پایان جنگ به شرط عدم پیوستن اوکراین به نهادهایی مانند اتحادیه اروپا و ناتو اظهار مخالفت میکنند، ۴۶ درصد پایان دادن به جنگ تنها با عقبنشینی روسیه از مناطق اشغالی در سال ۲۰۲۲ به این سو را اشتباه میدانند و ۴۴ درصد هم تأکید دارند که اوکراین نباید شرط عدم حمله مجدد به روسیه را بپذیرد. به همین دلایل است که تمایل به مذاکره را نباید با تمایل به پذیرش خواستههای روسیه یا عدم حمایت از مقاومت جنگی در برابر روسیه اشتباه گرفت. حمایت از مذاکره تضادی با اظهارات مقامهای دولتی هم ندارد.
اخیراً، معاون سرویس اطلاعات دفاعی اوکراین در یک گفتوگو اعلام کرد که آگاه است جنگ تنها در میدان نبرد پایان نمییابد و گفتوگو با طرف مقابل در پایان یک ضرورت است اما تنها در شرایطی که اوکراین در موقعیتی باشد که بتواند از یک صلح پایدار برخوردار شود. از طرف دیگر، بهرغم تمایل اوکراینیها به مذاکره، بیشتر آنها اعتمادی به روسیه ندارند و فکر نمیکنند که این کشور با حسننیت مذاکره کند. بیشتر شهروندان اوکراینی (۸۶ درصد) نگرانند که احتمال بسیار زیادی وجود دارد که روسیه پس از مذاکره و صلح بار دیگر به اوکراین حمله کند. ۹۱ درصد اوکراینیها حتی معتقدند تمایل روسیه به مذاکره بیشتر نوعی خریدن زمان برای آغاز یک حمله دیگر است. در میان کسانی که مذاکره را هم انتخاب میکنند تنها ۲۱ درصد اطمینان دارند که نتایج مذاکره میتواند مانع از حملات بعدی روسیه شود.
این نتایج و آمارها نشان میدهد دغدغه سران اوکراین در خصوص نارضایتیهای اجتماعی در صورت امضای یک توافق نامطلوب پربیراه نیست. بیش از نیمی از پاسخدهندگان گفتهاند که در صورت حصول توافقی با شرایط نامناسب برای اوکراین دست به اعتراضات مسالمتآمیز خواهند زد. یک اقلیت کوچک ۷ درصدی نیز گفتهاند که به اعتراضات مسلحانه روی خواهند آورد. نرخ تمایل به اعتراض مسلحانه در میان نیروهای مسلح تقریباً دو برابر است.
۷۱ درصد حتی اعلام کردهاند درصورتیکه با مفاد توافق مخالف باشند، خواهان کنار گذاشتن مقامهای ارشد و تغییر دولت خواهند شد (از طریق انتخابات). زبان و هویت منطقهای تا حدودی بر نگرش اوکراینیها نسبت به این مسائل تأثیر گذاشته است؛ بهطوریکه روسزبانان و ساکنان شرق و جنوب اوکراین دیدگاههای کمی مثبتتری نسبت به مذاکره و دیدگاههای کمتر بدبینانهای نسبت به انگیزههای روسیه برای مذاکره دارند.
برای مثال، در میان روسزبانان، ۵۶ درصد معتقد بودند که اوکراین باید برای دستیابی به صلح با روسیه مذاکره کند و ۱۴ درصد معتقد بودند که انگیزه روسیه برای ورود به مذاکره دستیابی به صلح و توقف جنگ است (در مقایسه با ۴۰ درصد و ۳ درصد از اوکراینیزبانان). اما شکافهای سنتی براساس زبان و منطقه در اوکراین از زمان الحاق کریمه توسط روسیه در سال ۲۰۱۴ و بهطور ویژه از زمان آغاز جنگ تمامعیار در سال ۲۰۲۲ در حال کاهش بوده است.
اوکراینیها خواهان اتکا به داخل هستند
اوکراینیها حمایتی را که از شرکای خارجی خود دریافت میکنند ارزشمند میدانند و اکثریت آنها معتقدند که این حمایت در دو سال آینده افزایش مییابد یا در سطح فعلی باقی میماند. با این حال، اکثر اوکراینیها انتظار ندارند که شرکایشان به جای آنها وارد جنگ شوند. هنگامی که از اوکراینیها در مورد تضمینهای امنیتی که شرکا باید ارائه دهند، سوال شد، ۶۳ درصد خواهان تجهیزات نظامی دوربرد، آموزش و حمایت از صنعت دفاعی بودند، درحالیکه تنها ۲۶ درصد خواهان اعزام نیروهای نظامی شرکا برای دفاع از اوکراین بودند. این ترجیحات نشاندهندهی این است که اوکراینیها درک میکنند که متحدانشان تا چه حد حاضر به حمایت از آنها هستند؛ بهعبارت دیگر، اکثریت اوکراینیها مخالف حضور نظامی شرکای خود نبودند، بلکه معتقد بودند که این اتفاق نخواهد افتاد.
این واقعبینی در دیدگاه اوکراینیها نسبت به عضویت در ناتو نیز مشهود است. هنگامی که در یک سوال چندگزینهای از آنها پرسیده شد که اوکراین چه اقداماتی میتواند برای بازدارندگی از تهاجمهای آینده روسیه انجام دهد، تعداد بسیار بیشتری از پاسخدهندگان (۶۱ درصد) به جای «پیوستن به ناتو» (۳۶ درصد)، گزینه «ایجاد یک پایگاه صنعتی دفاعی پویا» را انتخاب کردند، که نشاندهنده تمرکز جامعه اوکراین بر خودکفایی است.
این دیدگاهها احتمالاً تا حد زیادی تحت تأثیر انتظارات اوکراینیها شکل گرفته است: اکثر آنها (۵۹ درصد) انتظار نداشتند که در اجلاس آتی ناتو در واشنگتن در ماه جولای، دعوتنامهای برای عضویت دریافت کنند. یک نظرسنجی مشابه در نوامبر ۲۰۲۲ نشان داد که اوکراینیها در بین مجموعهای از گزینههای بازدارندگی روسیه، احتمالاً بیشتر عضویت در ناتو را انتخاب میکردند، که نشان میدهد با تحولاتی که در طول جنگ اتفاق افتاد اوکراینیها کمتر به ایده پیوستن سریع کشورشان به این اتحاد به عنوان راهی برای پایان دادن به جنگ، امید دارند.
در صورت عدم دریافت دعوتنامه برای عضویت در ناتو در اجلاس امسال، تنها ۳۳ درصد از پاسخدهندگان معتقد بودند که اوکراین باید در سالهای آتی همچنان به تلاش برای دریافت این دعوتنامه ادامه دهد. اما این رقم را باید با احتیاط تفسیر کرد. این احتمالاً نشاندهندهی یک تغییر اولویت تاکتیکی است، یعنی درخواست نکردن چیزی که در حال حاضر قابل دستیابی نیست، به جای انصراف کامل از عضویت در ناتو.
در واقع، کمی بالاتر اشاره شد که کمتر از ۲۰ درصد از پاسخدهندگان گفتند که اوکراین برای پایان دادن به جنگ، عدم پیگیری عضویت در این اتحاد را بهعنوان یک امتیاز به روسیه میپذیرد. تمایل اوکراینیها به خودکفایی در دیدگاه آنها نسبت به در اختیار داشتن سلاحهای هستهای نیز مشهود است: ۴۷ درصد معتقد بودند که اوکراین باید همین حالا برای ساخت آن اقدام کند و ۳۳ درصد دیگر معتقد بودند که باید تحت شرایط خاصی این کار انجام گیرد. این ارقام صرفاً نظری هستند، زیرا هیچ مدرکی وجود ندارد که رهبران اوکراین بهدنبال بازسازی زرادخانه هستهای باشند. اما این ارقام نشاندهنده رنجش عمیق اوکراین از اعلامیه بوداپست در سال ۱۹۹۴ است، که در آن اوکراین در ازای از دست دادن زرادخانه هستهای به ارث رسیده از اتحاد جماهیر شوروی، تضمینهای امنیتی غیرالزامآوری از ایالات متحده، بریتانیا و روسیه دریافت کرد.
نارضایتی از دولت و پارلمان در حال افزایش است
دوره رسمی ریاستجمهوری زلنسکی در اواخر ماه مه به پایان رسید، اما انتخابات به دلیل اعمال قانون حکومت نظامی بهطور نامحدود به تعویق افتاده است. با اینکه بیشتر اوکراینیها (۶۳ درصد) از عملکرد او به عنوان رئیسجمهور رضایت نسبی دارند، حمایت از او بهطور قابلتوجهی کمتر از مراحل اولیه جنگ است. این کاهش قابل پیشبینی بود، زیرا محبوبیت زلنسکی با موج وطنپرستی ناشی از شروع تهاجم تمامعیار روسیه افزایش یافت. اکنون محبوبیت او به سطحی نزدیک به زمان انتخابش در سال ۲۰۱۹ بازگشته اما همچنان بالاتر از سطح قبل از فوریه ۲۰۲۲ است.
تنها ۲۴ درصد از پاسخدهندگان معتقدند که امسال باید انتخابات برگزار شود، صرفنظر از اینکه جنگ تا آن زمان به پایان برسد یا نه؛ این میزان در بین جوانان اوکراینی بیشتر از نسلهای مسنتر است. حتی در میان افرادی که از عملکرد زلنسکی ناراضی هستند، کمتر از نیمی از آنها از برگزاری انتخابات در سال جاری حمایت میکنند. به عبارت دیگر، کاهش محبوبیت رئیسجمهور به معنای تقاضای عمومی برای انتخابات نیست. در واقع، بسیاری از اوکراینیها با دلایلی که رهبران جامعه مدنی اوکراین و کارشناسان بینالمللی انتخابات مطرح کردهاند، موافقند که یک انتخابات آزاد و عادلانه به دلیل خطر بالای حملات روسیه به حوزههای رأیگیری و دیگر تلاشها برای برهم زدن فرآیند، امکانپذیر نیست.
نگرانکنندهتر، ارزیابیهای مربوط به ورخوونا رادا (پارلمان اوکراین) است: تنها ۱۳ درصد از اوکراینیها حتی تا حدی از این نهاد قانونگذاری رضایت دارند. این وضعیت در سیاست اوکراین غیرمعمول نیست؛ نرخ تأیید رادا در دهه گذشته همواره پایین بوده است. نارضایتی گسترده از رادای کنونی به دلیل عملکرد ضعیف آن، بهویژه در تصویب قانون جدید بسیج عمومی، چندان جای تعجب ندارد.
تصویب قانون بسیج عمومی بیشتر بهعنوان یک تصمیم بسیار نامحبوب و خطرناک از نظر سیاسی تلقی میشود، اما این تصور ممکن است اغراقآمیز باشد: ۵۸ درصد از پاسخدهندگان از بسیج عمومی گستردهتر حمایت میکنند. (اما این به این معنا نیست که آنها حاضرند خودشان بسیج شوند.) در نظرسنجیهای اخیر، درصد بیشتری از پاسخدهندگان موافق بودند که بسیج عمومی گستردهتر ضروری است، به شرطی که منصفانه و منظم باشد. اوکراینیها به چالشهای نیروی انسانی که با آن مواجهاند، به ضرورت بسیج برای مقابله با این چالشها آگاهتر میشوند. با این حال، زلنسکی به دلیل نگرانیهای اجتماعی موجود در مورد فرآیند بسیج عمومی با خطرات سیاسی در پیشبرد موضوع مواجه است.
در زمان انجام نظرسنجی، قانون پیشنویس بسیج عمومی شامل بندهایی بود که اجازه میداد واحدهای خسته در جبهه جایگزین شوند. این بندها قبل از تصویب نهایی قانون در آوریل حذف شدند و باعث ناامیدی عمومی شدند. علاوه بر این، رسواییهای فساد مداوم مرتبط با سیستم جذب نیروی نظامی، اعتماد بسیاری از اوکراینیها به این فرآیند را تضعیف کرده است. برخی کارشناسان معتقدند که کهنهسربازان و نیروهای فعال نظامی پس از جنگ نقش بیشتری در سیاست داخلی ایفا خواهند کرد.
روند طولانی برکناری ژنرال والری زالوژنی از سمت فرماندهی کل نیروهای مسلح اوکراین در اوایل سال ۲۰۲۴ این نظرات را تقویت کرد، زیرا گفته میشود که احتمال نامزدی او برای ریاستجمهوری در انتخابات آینده یکی از دلایل زلنسکی برای برکناری او بوده است. اما وقتی از مردم درباره مهمترین ویژگی رهبر آینده اوکراین سوال شد، تنها ۹ درصد تجربه نظامی را انتخاب کردند. بیشتر پاسخدهندگان بر توانایی نامزد در بهبود کشور (۲۹ درصد)، تعهد به مبارزه با فساد (۲۴ درصد) و تجربه اقتصادی (۱۹ درصد) تأکید داشتند. نظرسنجیهای دیگر نشان میدهند بسیاری از اوکراینیها انتظار دارند نیروی سیاسی جدیدی از محیط نظامی ظهور کند تا سایر بخشهای جامعه؛ تقریباً بهطور قطع به این دلیل که نظامیان و کهنهسربازان از اعتماد عمومی بالایی برخوردار هستند.
نتیجهگیری
مردم اوکراین همچنان به تلاشهای نظامی در راستای مقاومت در برابر روسیه متعهد هستند، با تسلیم شدن در برابر خواستههای روسیه مخالفند و بههیچوجه خواهان تغییر فوری و غیردموکراتیک رهبری نیستند. آنها همچنین اهمیت اتکاء به خود در استراتژی بلندمدت دفاعی اوکراین را درک میکنند. با این حال، انتظارات آنها برای پیروزی همچنان بالا است. عاقلانه آن است که رهبران اوکراین و غرب بهطور واضح در مورد آنچه در میدان نبرد قابل دستیابی است و تحت چه شرایطی یک فرآیند دیپلماتیک میتواند بهطور معناداری راه را برای صلحی عادلانه و پایدار هموار کند، صحبت کنند و با مردم گفتوگو داشته باشند.
