درباره توافق «مشارکت جامع استراتژیک» روسیه و کرهشمالی و تأثیر آن بر منطقه
احیای یک اتحاد جنگ سردی
پیمان دفاعی روسیه و کرهشمالی که خواستار کمک نظامی فوری دو کشور به یکدیگر در صورت وقوع جنگ است، دقیقاً همان نوعی از بلوک‌سازی است که چین آمریکا را به آن متهم کرده است. نزدیک‌ترین شرکای چین در منطقه، یعنی روسیه و کرهشمالی، اکنون کشورهایی هستند که خطر رویارویی به سبک جنگ سرد را در شمال شرق آسیا افزایش می‌دهند.
برای سال‌ها، هرچند تنش‌ها میان مسکو و پکن با غرب روزبه‌روز بیشتر می‌شد اما دست‌کم در یک پروژه ژئوپلیتیکی خاص، هم روسیه و هم چین هم‌سو با ایالات متحده حرکت می‌کردند؛ برچیدن یا مهار زرادخانه هسته‌ای کرهشمالی! این گزاره تا فوریه ۲۰۲۲ که جنگ اوکراین آغاز شد، واقعیت داشت اما گذشت زمان همه‌چیز را حداقل درباره روسیه تغییر داد.
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه روز ۱۹ ژوئن برای سفری دوروزه عازم پیونگ‌یانگ شد. در این سفر که اولین سفر او به کرهشمالی از سال ۲۰۰۰ به این‌سو به حساب می‌آمد، رئیس‌جمهور روسیه و کیم‌جونگ‌اون، رهبر کرهشمالی توافق «مشارکت جامع استراتژیک» را به امضا رساندند. نگاهی به جزئیات این توافق نشان می‌دهد، «مشارکت جامع استراتژیک» میان روسیه و کرهشمالی می‌تواند تحولی جدی در روابط دوجانبه این دو کشور ایجاد کرده و وضعیت منطقه شمال شرق آسیا را به‌طور محسوسی تغییر دهد.
۲۴ سال قبل، زمانی که ولادیمیر پوتین در فاصله کوتاهی پس از انتخاب شدن به‌عنوان رئیس‌جمهور جدید روسیه عازم ناگو در ژاپن بود تا در اجلاس کشورهای گروه هشت شرکت کند، در مسیر توقفی در پیونگ‌یانگ داشت و با کیم‌جونگ‌ایل، رهبر وقت کرهشمالی دیدار کرد. پوتین روز ۱۹ جولای ۲۰۰۰ در نشستی با خبرنگاران خبر از گشایشی بزرگ و ناباورانه در گفت‌وگوهای کنترل تسلیحات با کرهشمالی داد: «به دلیل ماهیت دوستانه گفت‌وگوهای ما، رهبر جمهوری دموکراتیک خلق کره تزی را ارائه داد که براساس آن کرهشمالی آماده است که اگر چنین امکانی فراهم شود از فناوری موشکی دیگر کشورها برای فعالیت‌های صلح‌آمیز در فضا استفاده کند. این موضوع نیاز به گفت‌وگوهای بیشتری دارد اما می‌خواهم توجه شما را به این واقعیت جلب کنم که چنین اظهارنظری اولین بار است که از سوی رهبر جمهوری دموکراتیک خلق کره مطرح می‌شود.»
کمتر از یک ماه پس از این نشست خبری، کیم‌جونگ‌ایل در یک سخنرانی اعلام کرد این صحبت‌ها را به حالت شوخی با پوتین مطرح کرده و در این زمینه جدی نبوده است.
تفاوت پوتین امروز با پوتین دو دهه قبل آشکار است اما طی این مدت چه تحولاتی باعث شد که روسیه سیاست خود را در قبال کرهشمالی تغییر دهد و با این کشور توافق «مشارکت جامع استراتژیک» امضا کند؟
اتحاد جماهیر شوروی که همواره به‌عنوان یکی از حامیان اصلی کرهشمالی از بدو تأسیس جمهوری دموکراتیک خلق کره به شمار می‌رفت با روی کار آمدن میخاییل گورباچوف، در روابط خود با کرهشمالی بازنگری کرد و با کاهش کمک‌ها به پیونگ‌یانگ کوشید تا روابط خود را با سئول بازسازی کند. کره‌جنوبی هم با استفاده از این فرصت تلاش کرد تا ضمن احیای روابط با شوروی، روابط خود را با کشورهای کمونیستی بلوک شرق هم تقویت کند و پیونگ‌یانگ را بیش از پیش منزوی سازد.
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی وضعیت را برای پیونگ‌یانگ بدتر کرد. دولت جدید در مسکو به ریاست بوریس یلتسین هیچ اشتیاقی به تداوم روند کمک‌رسانی به کرهشمالی نداشت. او همچنین تمایل داشت که با جذب سرمایه‌های کره‌جنوبی، وضعیت اقتصادی آشفته روسیه را بهبود بخشد. کیم‌ایل‌سونگ، بنیانگذار و رهبر وقت جمهوری دموکراتیک خلق کره در سال ۱۹۹۴ درگذشت و کرهشمالی درگیر با بحران‌هایی نظیر قحطی و گرسنگی روزبه‌روز منزوی‌تر می‌شد. براساس برآوردهای سازمان‌های بین‌المللی، صدها هزار نفر از مردم این کشور در قحطی از گرسنگی جان خود را از دست دادند.
اوایل دهه ۲۰۰۰، ولادیمیر پوتین فعالانه در پی احیای روابط مسکو و پیونگ‌یانگ بود. او می‌خواست نفوذ سنتی روسیه در شمال شرق آسیا را احیا کند و از همین رو علاوه بر سفر به کرهشمالی در سال ۲۰۰۰، در سال‌های ۲۰۰۱ و ۲۰۰۲ دو بار میزبان کیم‌ایل‌سونگ، رهبر وقت کره بود. به‌رغم گرم‌تر شدن روابط نسبت به گذشته، همکاری‌های روسیه و غرب و همچنین سازش‌ناپذیری کرهشمالی در موضوعات کلیدی نظیر توسعه موشک‌های بالستیک و تسلیحات هسته‌ای باعث شد تا مسکو تصمیم بگیرد در موضوع کرهشمالی با آمریکا و سایر کشورهای منطقه همکاری کند و در شورای امنیت سازمان ملل متحد رأی به تحریم کرهشمالی دهد. مسکو همچنین به همراه آمریکا، چین، ژاپن و کره‌جنوبی در گفت‌وگوها با کرهشمالی مشارکت داشت تا این کشور را قانع کند برنامه هسته‌ای خود را در ازای تضمین‌های امنیتی و مزایای اقتصادی کنار بگذارد. این گفت‌وگوها در دسامبر ۲۰۰۸ کاملاً متوقف شد.
در سال ۲۰۱۱، با مرگ کیم‌جونگ‌ایل، فرزند او کیم‌جونگ‌اون رهبر شد و به آزمایش‌های موشکی و هسته‌ای کرهشمالی سرعت بخشید. روسیه با این روند مخالف بود و در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ به همراه سایر اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد به تحریم‌ها علیه کرهشمالی از جمله تحریم نفت رأی مثبت داد. مسکو ورود کارگران کرهشمالی به روسیه را که یکی از منابع مهم ارزآوری کرهشمالی بود، محدود کرد.
تشدید فشارهای بین‌المللی در این دوره، پیونگ‌یانگ را به تغییر رویه وا داشت و کیم‌جونگ‌اون در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ بر آن شد تا از توانایی‌های هسته‌ای و موشکی کرهشمالی به عنوان اهرمی برای دریافت امتیازات اقتصادی استفاده کند. او علاوه بر مذاکره با آمریکا و کره‌جنوبی به تقویت روابط با مسکو و پکن پرداخت. پس از دیدار دوم کیم‌جونگ‌اون با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا که مشخص شد دیپلماسی نتیجه‌ای در پی ندارد، رهبر کرهشمالی در آوریل ۲۰۱۹ عازم شهر ولادی‌وستاک روسیه شد تا برای اولین بار با پوتین دیدار کند. این دیدار، نتیجه مشخصی در پی نداشت اما دو رهبر وعده افزایش همکاری‌ها و تقویت روابط را دادند.
نقطه عطف ماجرا، سال ۲۰۲۲ بود که کرهشمالی همزمان با معطوف شدن توجه جهان به جنگ اوکراین به‌طور ناگهانی آزمایش‌های موشکی خود را به‌طور محسوسی افزایش داد و همزمان با سرزنش کردن «سیاست هژمونیک غرب» برای به راه انداختن جنگ اوکراین، از فرصت پدید آمده برای تقویت روابط با مسکو استفاده کرد. در همان زمان، هم مسکو و هم پکن به ابتکار آمریکا برای تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه پیونگ یانگ رأی منفی دادند. براساس گزارش‌های تحقیقی متعدد، کرهشمالی از معدود کشورهایی است که در جنگ اوکراین از روسیه حمایت نظامی می‌کند.
سپتامبر ۲۰۲۳، برای اولین بار از سال ۲۰۱۹ پوتین و کیم‌جونگ‌اون در شرق روسیه با یکدیگر دیدار کردند. طی این دیدار، دو رهبر گفت‌وگوهایی برای تقویت همکاری‌های اقتصادی و نظامی داشتند و کمک‌های روسیه به کرهشمالی پس از این دیدار به‌طور قابل توجهی بیشتر شد. اکتبر ۲۰۲۳، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه به کرهشمالی سفر کرد و از مقام‌های این کشور به دلیل «حمایت‌های بی‌حد و مرز» پیونگ‌یانگ از «اقدامات روسیه در اوکراین» قدردانی کرد. لاوروف همچنین پیشنهادی برای توافق سه‌جانبه میان روسیه، کرهشمالی و چین مطرح کرد تا محوری برای مقابله با «تهدیدهای منطقه‌ای به رهبری آمریکا» تشکیل شود.
سال ۲۰۲۴، روابط دیپلماتیک کرهشمالی و روسیه به اندازه‌ای گسترش یافت که می‌توان گفت از هر زمانی طی سه‌دهه گذشته بهتر است. ۱۶ ژانویه، چویی سون هویی، وزیر امور خارجه کرهشمالی برای پیگیری توافق‌ها میان پوتین و کیم‌جونگ‌اون به روسیه رفت و دعوت از پوتین برای سفر به کرهشمالی را تکرار کرد. روسیه یک بار دیگر در اواخر مارس ۲۰۲۴، قطعنامه شورای امنیت علیه کرهشمالی را وتو کرد و هفته گذشته روز چهارشنبه ۱۹ ژوئن سرانجام رئیس‌جمهور روسیه برای اولین بار پس از ۲۴ سال عازم کرهشمالی شد و توافق «مشارکت جامع استراتژیک» میان روسیه و کرهشمالی را به امضا رساند تا روابط این دو کشور وارد فاز جدیدی شود.
روسیه و کرهشمالی چه تعهداتی به یکدیگر دادند؟
بیشترین بحث‌ها و اظهارنظرها پیرامون توافق «مشارکت جامع استراتژیک» میان روسیه و کرهشمالی به بندی بازمی‌گردد که از تعهد دو طرف برای کمک نظامی به یکدیگر در مواقع جنگ سخن می‌گوید. براساس متنی که خبرگزاری رسمی دولت کرهشمالی منتشر کرده، در این بند آمده است که اگر یکی از این دو کشور مورد حمله قرار گیرد یا به جنگ کشانده شود، طرف دیگر باید «تمامی امکاناتی را که در اختیار دارد» بدون هیچ تأخیری به کار گیرد و «حمایت‌های نظامی و سایر حمایت‌های لازم» را به عمل آورد.
در متن توافق چنین آمده که این اقدام باید بر مبنای قوانین داخلی دو کشور و براساس ماده ۵۱ منشور ملل متحد که حق دفاع از خود دولت‌های عضو را به رسمیت می‌شناسد، صورت گیرد.
از نظر برخی تحلیلگران، این تعهد دوجانبه تعهدی مشابه با تعهدات پیمان دوجانبه اتحاد شوروی و کرهشمالی در سال ۱۹۶۱ است که با فروپاشی شوروی از بین رفت و در سال ۲۰۰۰ با توافقی جدید شامل تعهدات امنیتی ضعیف‌تر جایگزین شد.
چئونگ سئونگ چانگ، تحلیلگر اندیشکده سجونگ در کره‌جنوبی در این باره در آسوشیتدپرس نوشته است: «زبان و ادبیات به‌کاررفته در توافق مشابه توافق سال ۱۹۶۱ شوروی و کرهشمالی است و باید آن را واکنشی به پیمان دفاعی آمریکا و کره‌جنوبی دانست. مسکو و پیونگ‌یانگ می‌خواهند کانال‌هایی برنامه‌ریزی‌شده برای همکاری داشته باشند تا در مواجه با تهدید یک حمله نظامی احتمالی آماده باشند.» به باور او، «کرهشمالی و روسیه اتحاد نظامی دوره جنگ سرد خود را به‌طور کامل احیا کرده‌اند.»
گروهی دیگر از تحلیلگران کمی محتاط‌تر به ماجرا نگاه می‌کنند و معتقدند انتخاب واژه‌ها در توافق مسکو و پیونگ‌یانگ به‌گونه‌ای است که پای طرف دیگر را به‌طور اتوماتیک به جنگ باز نکند. هیوجین چا، استاد علوم سیاسی و پژوهشگر مؤسسه مطالعات سیاسی Asan می‌گوید: «زبان توافق محدودیت‌هایی را ایجاد می‌کند و دو کشور به چیزی متعهد شده‌اند که در واقع از پتانسیل واقعی و عملی آنها در یک درگیری احتمالی کمتر است.»
این پژوهشگر باور دارد سطح روابط روسیه و کرهشمالی به‌رغم پیشرفت‌های اخیر هنوز تفاوت محسوسی با روابط آمریکا و کره‌جنوبی دارد که در آن آمریکا نیروی نظامی در خاک کره جنوبی مستقر کرده، به‌طور گسترده به سئول تسلیحات می‌فروشد و مستمراً رزمایش‌هایی مشترک با ارتش کره‌جنوبی برگزار می‌کند.
براساس این نوع نگاه، اشاره به قوانین داخلی کشورها و منشور سازمان ملل در متن این توافق، می‌تواند نشان‌دهنده تلاش روسیه برای محدود کردن تعهد دفاعی خود به شرایطی خاص باشد؛ روسیه می‌خواهد صرفاً زمانی که مشخصاً کرهشمالی آغازگر حمله نبوده باشد، حمله به کرهشمالی از نظر قانونی در روسیه به عنوان جنگ شناخته شود و دفاع روسیه از کرهشمالی از سوی سازمان ملل توجیه‌پذیر باشد، متعهد به دخالت باشد.
به هر صورت، هر دو برداشت از توافق اخیر بر سر این نکته اتفاق نظر دارند که توافق مسکو و پیونگ‌یانگ به معنای یک جهش در همکاری‌ها میان دو کشور است و ریسک افزایش کمک‌های نظامی کرهشمالی به روسیه در جنگ اوکراین و همچنین انتقال تکنولوژی‌های نظامی روسیه به کرهشمالی را در پی دارد. این دو مسئله برای کشورهای همسایه کرهشمالی از جمله کره‌جنوبی و ژاپن حتی نگران‌کننده‌تر از تعهد به حمایت نظامی در صورت جنگ است.
پوتین، روز پنجشنبه گفت که توافق برای کمک نظامی «تنها مربوط به زمانی است که تجاوز نظامی علیه یکی از طرف‌ها اتفاق افتاده باشد». او همچنین افزود که سئول در صورتی که برنامه‌‌ای برای حمله به پیونگ‌یانگ ندارد «نباید نگران این توافق باشد.»
براساس قطعنامه‌های سازمان ملل متحد، هرگونه انتقال تکنولوژی‌های نظامی به کرهشمالی ممنوع است اما پوتین در صحبت‌های خود اعلام کرد که روسیه گزینه توسعه همکاری‌های فنی و نظامی را کنار نخواهد گذاشت. او همچنین تحریم‌ها علیه جمهوری دموکراتیک خلق کره را «ابزار هژمونی غرب» توصیف کرد و بازنگری درباره آنها را ضروری دانست: «پیونگ‌یانگ حق دارد اقداماتی منطقی برای توسعه توان دفاعی، حفظ امنیت ملی و همچنین حفاظت از استقلال خود انجام دهد.»
سئول خیلی زود به توافق کرهشمالی و روسیه واکنش نشان داد و اعلام کرد آن را تهدیدی برای امنیت ملی خود می‌داند. چانگ هو جین، مشاور امنیت ملی رئیس‌جمهور کره جنوبی روز پنجشنبه گفت که در واکنش به این توافق «تجدیدنظر در زمینه ارسال تسلیحات به اوکراین» را در نظر خواهد گرفت. دفتر رئیس‌جمهور کره جنوبی نیز روز جمعه گئورگی زینوویف، سفیر فدراسیون روسیه در سئول را احضار کرد و خواستار «توقف فوری» همکاری‌های نظامی مسکو و پیونگ‌یانگ شد.
همکاری نظامی شامل چه مواردی خواهد بود؟
کشورهای غربی از جمله ایالات متحده مدعی هستند که روسیه در حال حاضر مهمات شامل گلوله‌های توپ و موشک‌های بالستیک از کرهشمالی دریافت می‌کند و قرار است تکنولوژی‌هایی را به پیونگ‌یانگ انتقال دهد که خطر برنامه هسته‌ای و برنامه موشکی کرهشمالی را به طور جدی افزایش خواهد داد.
براساس متن منتشرشده از سوی خبرگزاری رسمی کرهشمالی، در مسیر اجرای این توافق دو طرف گام‌هایی را در مسیر توانایی‌های دفاعی مشترک برخواهند داشت که به‌طور دقیق در متن به جزئیات آن اشاره نشده است. این مسئله می‌تواند شامل رزمایش‌های مشترک، آموزش‌های نظامی و حتی حضور نظامی روسیه در کرهشمالی باشد.
در توافق همچنین آمده است که دو طرف باید برای برپایی یک «نظم جدید چندقطبی در جهان» تلاش کنند که مشخص نیست به چه صورت خواهد بود.
آنکیت پاندا، تحلیلگر اندیشکده کارنگی نوشته است: «براساس منطق، کرهشمالی و روسیه جزئیات زیادی را از همکاری‌های نظامی خود آشکار نخواهند کرد و اجازه نخواهند داد آمریکا و متحدانش از زیر و بم همکاری‌ها آگاه شوند.»
جنبه‌های اقتصادی توافق روسیه و کرهشمالی
برای کرهشمالی که تحت تحریم‌های سازمان ملل متحد قرار دارد، جنبه‌های اقتصادی همکاری با روسیه اهمیت بسیار زیادی دارد. پیونگ یانگ به غذا، مواد اولیه صنایع و کالاهای اساسی دیگر نیاز دارد و در مقابل می‌تواند نیروی کار و برخی نیازهای دفاعی روسیه در جنگ با اوکراین را تأمین کند. در صورتی که روسیه اجازه دهد کارگران کرهشمالی به روسیه بیایند و کار کنند، این برای کرهشمالی یک منبع تأمین ارز هم خواهد بود.
به گفته پوتین، حجم تجارت روسیه و کرهشمالی طی سال گذشته ۹ برابر شده اما از نگاه دو طرف این حجم هنوز بسیار اندک است و می‌تواند رشد قابل توجهی داشته باشد.
آیا چین باید نگران باشد؟
در عرصه جهانی، چین تلاش کرده خود را به‌عنوان کشوری صلح‌جو که مخالف تقسیم جهان به اردوگاه‌های متخاصم است، معرفی کند. همزمان چین، آمریکا را به ایجاد ائتلاف‌هایی متهم کرده که جهان را به سمت یک جنگ سرد جدید سوق می‌دهد.
پیمان دفاعی روسیه و کرهشمالی که خواستار کمک نظامی فوری دو کشور به یکدیگر در صورت وقوع جنگ است، دقیقاً همان نوعی از بلوک‌سازی است که چین آمریکا را به آن متهم کرده است. نزدیک‌ترین شرکای چین در منطقه، یعنی روسیه و کرهشمالی، اکنون کشورهایی هستند که خطر رویارویی به سبک جنگ سرد را در شمال شرق آسیا افزایش می‌دهند.
این پیمان از یک جنبه دیگر با نمایش مثلث چین – کرهشمالی – روسیه به‌عنوان محوری در برابر غرب برای چین دردسر ایجاد می‌کند. یون‌سان، مدیر برنامه چین در مرکز استیمسون می‌نویسد: «پکن با دقت بسیار از ظاهر شدن به‌عنوان یک ضلع از محور چین-روسیه-کرهشمالی خودداری کرده است. چین می‌خواهد گزینه‌های خود را باز نگه دارد.» از سوی دیگر ژاپن، کره جنوبی و ایالات متحده اکنون می‌توانند پیمان دفاعی روسیه و کرهشمالی را تهدیدی در نظر بگیرند که براساس پیمان سه‌جانبه کمپ دیوید آنها را ملزم می‌کند با افزایش سطح نیروها یا تقویت نیروهای دفاعی به آن پاسخ دهند.
روزنامه نیویورک‌تایمز نوشته است: «برای شیجینپینگ، رئیس‌جمهور چین که از روابط «بدون مرز و محدودیت» با روسیه صحبت کرده و وعده حمایت «ثابت‌قدمانه» از کرهشمالی را داده است، این توافق می‌تواند شبیه به یک سردرد جدید باشد.»
از نگاه چین، اقدامات روسیه و کرهشمالی می‌تواند به تشدید تنش‌ها در منطقه و بهانه‌ای برای حضور قوی‌تر آمریکا و متحدانش در شمال شرق آسیا بدل شود.
در شرایطی که شیجینپینگ نیاز دارد اقتصاد متزلزل چین را سامان دهد، نمی‌تواند بیش از این با شگفتی‌های جدید مواجه شود. با وجود اینکه لحن او نسبت به غرب به‌طور فزاینده‌ای خصمانه شده است، او همچنان در حفظ جایگاه چین در نظم اقتصادی جهانی کنونی سرمایه‌گذاری کرده است.
جان دلالوری، استاد مطالعات چین در دانشگاه یون‌سی سئول به نیویورک‌تایمز گفت: «پیمان جدید بین پوتین و کیم برای پکن خبر خوشایندی نیست. شیجینپینگ هرگز رابطه آسانی با این خاندان سرسخت کره‌ای نداشته و اکنون دلایل بیشتری برای نگرانی درباره بیشتر شدن تمایلات تهاجمی کرهشمالی پس از تقویت روابط با مسکو دارد.»
چین همچنان نفوذ زیادی بر روسیه و کرهشمالی دارد. ایالات متحده ادعا می‌کند که کرملین بدون خرید نفت از سوی چین و تأمین کالاهای مصرفی و فناوری‌های دوگانه مانند تراشه‌ها و ابزارهای ماشینی، قادر به ادامه جنگ در اوکراین نخواهد بود. در عین حال، کرهشمالی تقریباً به‌طور کامل برای تجارت خود، از جمله غذا و انرژی، به چین وابسته است. این نفوذ بر مسکو و پیونگ‌یانگ اهمیت پکن را در زمان‌هایی که دیگر کشورها از چین خواسته‌اند تا از نفوذ خود برای کنترل برنامه هسته‌ای کرهشمالی یا جنگ روسیه در اوکراین استفاده کند - که البته ناکام بوده - افزایش داده است. اما تلاش‌های پوتین برای جلب نظر آقای کیم، رقیب جدیدی برای پکن در نفوذ بر کرهشمالی ایجاد می‌کند و به گفته دنی راسل، تحلیلگر دیپلماسی و امنیت در مؤسسه سیاست آسیایی، «فرصت طلایی برای کیم و دردسری برای شیجینپینگ به همراه دارد.»
عکس: AFP
