نه به شرم‌الشیخ/انتقاد کارشناسان و فعالا ن سیاسی از توجیهات عراقچی برای غیبت ایران
اجلاس شرم‌الشیخ با حضور سران کشورها برگزار شد و ایران در هیچ سطحی در این نشست حاضر نشد. تصمیمی که ابعاد مختلفی داشت. برخی آن را فرصت‌سوزی می‌دانند و برخی نیز معتقدند که تصمیم درستی بود.
اجلاس شرم‌الشیخ با حضور سران کشورها برگزار شد و ایران در هیچ سطحی در این نشست حاضر نشد. تصمیمی که ابعاد مختلفی داشت. برخی آن را فرصت‌سوزی می‌دانند و برخی نیز معتقدند که تصمیم درستی بود. بخشی از این تصمیم‌گیری به موضوع حضور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا در این اجلاس چندجانبه برمی‌گشت و بخشی دیگر ناظر بر سیاست جمهوری اسلامی ایران در قبال موضوع فلسطین بود و حامیان این تصمیم معتقد بودند که حضور در این نشست به معنی روی‌گردانی از سیاست‌های جاری است. ابتدا این گمانه‌زنی مطرح شد که با توجه به پایان جنگ در غزه، ایران ممکن است در سطحی پایین‌تر به این نشست برود تا حمایت خود را از صلح در فلسطین و پایان کشتار مردم غزه نشان دهد. اما در نهایت تصمیم رسمی اعلام شد که ایران در هیچ سطحی به نشست شرم‌الشیخ نمی‌رود.
نمی‌توانیم با مهاجمان به ایران تعامل کنیم
بعد از گمانه‌زنی‌ها و پیشنهادهای مختلف سلبی و ایجابی نسبت به استفاده از فرصت شرم‌الشیخ، در نهایت سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه در یک پست توئیتری به زبان انگلیسی، علت تصمیم ایران را توضیح داد. او نوشت: «ایران از دعوت رئیس‌جمهور السیسی برای حضور در نشست شرم‌الشیخ سپاسگزار است. با وجود تمایل به تعاملات دیپلماتیک، نه رئیس‌جمهور پزشکیان و نه من، نمی‌توانیم با کسانی وارد تعامل شویم که به مردم ایران حمله کرده‌اند و همچنان ما را تهدید و تحریم می‌کنند. با این حال، ایران از هر ابتکاری که به نسل‌کشی اسرائیل در غزه پایان دهد و به اخراج نیروهای اشغالگر منجر شود، استقبال می‌کند.
فلسطینیان کاملاً محق هستند که حق اساسی تعیین سرنوشت خود را به دست آورند و همه کشورها بیش از هر زمان دیگری وظیفه دارند که در حمایت از این خواسته قانونی و مشروع به آنان کمک کنند. ایران همواره نیرویی کلیدی برای صلح در منطقه بوده و خواهد بود. برخلاف رژیم نسل‌کش اسرائیل، ایران به دنبال جنگ‌های بی‌پایان نیست؛ به‌ویژه به هزینه متحدان ادعایی، بلکه در پی صلح پایدار، شکوفایی و همکاری است.»
اسماعیل بقایی، سخنگوی دستگاه دیپلماسی نیز در نشست هفتگی خود در پاسخ به سوالی راجع به این تصمیم گفت: «دعوتنامه‌ای از سوی رئیس‌جمهور مصر خطاب به رئیس‌جمهور کشورمان داشتیم و درباره تصمیمی که گرفته شد، توضیح دادیم. همه جوانب امر با دقت بررسی شد در جلسات کارشناسی هم در وزارت خارجه و بیرون از وزارت خارجه و ابعاد مثبت و منفی شرکت یا عدم شرکت سنجیده و نهایتاً به تصمیمی که مصالح و منافع کشور را تأمین کند رسیدیم و اعلام شد.»
او همچنین در پاسخ به این سوال که برخی تحلیلگران عدم حضور ایران در نشست شرم‌الشیخ را به معنای عدم بازیگری ایران در تحولات منطقه تعبیر می‌کنند، گفت: بازیگری در تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی با مشارکت فیزیکی یا عدم مشارکت در یک رویداد شکل نمی‌گیرد و فراتر از آن است. قطعاً نفوذ و اثرگذاری ایران چیزی نیست که بخواهیم به شرکت یا عدم شرکت در یک نشست بین‌المللی محدود کنیم. در دو سال گذشته ایران یکی از فعال‌ترین کشورها برای اعمال فشار بر رژیم صهیونیستی و همدستانش برای توقف نسل‌کشی بوده است. در سطح منطقه تعاملات زیادی داشتیم در سطح سازمان ملل و سازمان همکاری اسلامی تلاش کردیم و فعالانه کار خود را ادامه خواهیم داد و مطمئن هستیم اثرگذاری لازم را داریم.»
سه واکنش از دولت‌مردان سابق
غلامحسین کرباسچی، شهردار تهران در دولت سازندگی در توئیتر نوشت: «عراقچی: نه پزشکیان و نه من، نمی‌توانیم با کسانی وارد تعامل شویم که به مردم ایران حمله کرده‌اند و... . سوال: صدام بیشتر حمله و جنایت نکرد؟ زینب(ع) در مجلس ابن‌زیاد نرفت و رسوایش نکرد؟ شما می‌رفتید افشاگری می‌کردید و مظلومیت ملت ایران را فریاد می‌زدید. بهتر نبود؟»
عطاالله مهاجرانی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت خاتمی نیز در همین شبکه اظهار داشت: «عدم شرکت و البته عدم مشارکت ایران در کنفرانس ترامپ در شرم‌الشیخ؛ خردمندانه، منطقی و موجه است. تئاتر ترامپ است. نتانیاهو و محمود عباس هم حضور دارند. به نظرم در کنفرانس اسلو کمر نهضت مقاومت فلسطین را شکستند. ساف را تبدیل به گماشته و پیشکار کردند. شرم‌الشیخ بهتر از اسلو نیست.»
عبدالله رمضان‌زاده، سخنگوی دولت اصلاحات نیز نوشت: «منطق وزیر خارجه ما: ما با کسانی که به ملت ما صدمه زده‌اند و هنوز هم تهدید یا تحریم می‌کنند تعامل (بخوانید مذاکره) نمی‌کنیم! سوال این است:آیا وزارت خارجه فقط برای تعامل با دوستان است؟ جنگ‌ها چگونه پایان می‌یابند؟ا اختلافات بین دولت‌ها چگونه حل میشود؟و ده‌ها سوال دیگر!»
یادآوری موضع عراقچی درباره مذاکرات ۵۹۸
حمید ابوطالبی، معاون سیاسی دفتر رئیس‌جمهور در دولت روحانی در یادداشتی کوتاه خطاب به عراقچی، ادعایی درباره موضع او در دوران مذاکرات پایان جنگ ایران و عراق مطرح کرد. او نوشت: «جناب آقای وزیر امور خارجه، بی‌تردید در زمان کارشناسی‌تان در وزارت امور خارجه، به خاطر دارید که در روزهای پرالتهاب مذاکرات مربوط به قطعنامه‌ی ۵۹۸، در آن وزارتخانه چه دودستگی بزرگی حاکم بود؛ عده‌ای، چون جنابعالی، خواهان ادامه‌ی جنگ و خائن دانستن مذاکره‌کنندگان با عراقی بودند که آن همه جنایت کرده بود - با همین استدلال‌ها و در مقابل، کسانی بودند که می‌کوشیدند به جنگی خانمان‌سوز که ملت ایران را فرسوده بود، پایان دهند.
در صورت حاکم شدن نظرات جنابعالی، شما اکنون به جای سفر به بغداد، باید به جبهه‌های جنگ سر می‌زدید! شاید امروز نیز همان دو راه پیش روی ماست: ماندن در میدان، یا بازگشت به عقلانیت دیپلماتیک؛ حامیان جنگ در یک سو، و طرفداران دیپلماسی در سوی دیگر. شاید تاریخ دوباره در حال تکرار است.»
چه منفعتی بالاتر از خروج از بن‌بست؟
یدالله اسلامی، دبیرکل مجمع نمایندگان ادوار مجلس در یادداشتی تلگرامی به این تصمیم واکنش نشان داد: «سخنگوی وزارت خارجه از دعوت رئیس‌جمهور مصر برای شرکت در نشست شرم‌الشیخ گفته و اینکه پس از بررسی نکات مثبت و منفی شرکت، به تصمیمی که بر اساس مصالح و منافع کشور بوده است، رسیده‌اند. شاید مصالح برخی شرکت نکردن بوده است؛ ولی منافع ملی اسیر همان مصالحی است که همه می‌دانند و به آن پرداخته نمی‌شود.
چه منفعت و مصلحتی بالاتر از اینکه پس از هزینه‌های بسیار امکان خروج از بن‌بست و تنگنا فراهم آمده است. نگرانی نتانیاهو هم، حضور ایران بود. این فرصت‌ها را به‌راحتی از دست دادن، نه مصلحت است و نه منفعت و این‌گونه توجیه‌ها همانند کوتاه‌نوشته آقای عراقچی در توجیه شرکت نکردن قابل‌پذیرش نیست.»
چرا منتظر ویتکاف ماندید؟
محمد قوچانی، مدیر مجله آگاهی‌نو و عضو حزب کارگزاران روز گذشته و در حالی که هنوز اجلاس برگزار نشده بود، پیشنهاد کرد که ایران به‌رغم گرفتن تصمیم خود برای عدم حضور در نشست شرم‌الشیخ، دست به تجدیدنظر بزند. به زعم او، این تصمیم دولت را در معرض پرسش‌های جدی قرار می‌دهد: «استدلال دولت این است که نمی‌تواند با مهاجمان دور یک میز بنشیند. پس چرا در نیویورک به روایت سخنگوی دولت منتظر استیو_ویتکاف بودند؟ و از او گله می‌کنند که سر قرار نیامده است؟ فرض بر این قرار گرفته که متجاوز و قربانی نباید دور یک میز باشند.
با این منطق، چرا جنبش حماس که قربانی مستقیم جنایت‌های اسرائیل با حمایت‌های آمریکاست به شرم‌الشیخ می‌رود؟ جالب اینجاست که ایران از دیپلماسی حماس حمایت می‌کند و حتی در این رد دعوت مصر باز هم از روند صلح با حماس حمایت کرده است که اقدامی درست است. یعنی هزینه را می‌دهیم، اما فایده نمی‌بریم! چهارم. اگر در شرم‌الشیخ - در هر سطحی- حضور می‌یافتیم، می‌توانستیم با صدای بلند به آمریکا و اسرائیل اعتراض کنیم، بدون آنکه به‌عنوان مخل صلح شناخته شویم.»
تصمیم ایران درباره شرم‌الشیخ درست بود
جاوید قربان‌اوغلی، دیپلمات پیشین کشورمان در ارزیابی این تصمیم به هم‌میهن گفت: «اصل این تصمیم که گرفته و اجرا شده مربوط به گذشته است. درست است که فرصتی وجود داشت برای این که رهبران کشورهای مختلف در این نشست حضور پیدا کردند و جایی بود که ایران بخواهد نشان دهد تغییراتی در سیاستش رخ داده است؛ اینکه ایران می‌توانست نشان دهد بر اساس منافع ملی برای آمادگی همراهی با روندها و اقدامات بین‌المللی را دارد. خبرگزاری‌ها و رسانه‌های اصلی جهان در این اجلاس حضور داشتند و ایران می‌توانست مواضع خود را ارائه کند.
همه این موارد را می‌پذیرم اما نظام تصمیم گرفت که در این اجلاس شرکت نکند و به نظرم ملاحظاتی وجود داشته است. حتی من ابتدا موافق حضور ایران بودم اما بعد از سخنرانی ترامپ در کنست و دعوت السیسی از نتانیاهو، در این نگاه تردید کردم.» او ادامه داد: «اگر نتانیاهو در این اجلاس حضور پیدا می‌کرد، سوالاتی درباره حضور ایران به وجود می‌آمد. از سوی دیگر ترامپ ابتکاری به خرج داد و و خوشبختانه به نتیجه رسید.
اما مشخص نیست که اسرائیل وقتی گروگان‌هایش را پس گرفت، دوباره شیطنتی در منطقه نکند. آنجا هم اتفاق خاصی رخ نداد و خبری از قرارداد و مصالحه جدیدی نبود. گروگان‌ها تبادل شدند و یک مراسم نمادین در شرم‌الشیخ برگزار شد. بنابراین با توجه به این مسائل و صحبت‌های ترامپ در کنست، این تصمیم صحیح بود. آنچه ایران در حاشیه اجلاس شرم‌الشیخ می‌توانست به دست بیاورد مانند اعلام مواضع و تغییر سیاست‌های خود، از کانال‌های دیگر هم امکان‌پذیر است. از جمله اینکه ایران سیاست معارضه و تعارض را کنار گذاشته و واقعاً می‌خواهد نه با اسرائیل که با روندهای موجود در جهان برای حل مسئله فلسطین تعامل کند.
بیانیه وزارت امور خارجه در این باره و حمایت از تصمیم حماس برای پذیرش طرح ترامپ در همین راستا خیلی خوب بود. نشانه خوبی محسوب می‌شد که ایران نشان می‌دهد این تغییر را پذیرفته و به خواسته فلسطینی‌ها احترام می‌گذارد که راهکارهایی برای تحقق دولت فلسطینی و کاهش آلام خود و پایان اشغالگری را دنبال کنند که در حال حاضر به عنوان طرح دودولتی در دنیا مطرح میشود. به نظرم تصمیم درستی گرفته شد اما عدم حضور ایران در این اجلاس نباید مانع شود که تهران روش منعکس‌شده در بیانیه وزارت امور خارجه در حمایت از تصمیم فلسطینی‌ها را کنار بگذارد. ایران باید در سیاست یا راهبرد خاورمیانه‌ای خود تغییراتی بدهد و این تغییرات هم به نظر من از مسیر همراهی با مردم فلسطین می‌گذرد.»
با استدلال عراقچی درباره اجلاس شرم‌الشیخ موافق نیستم
کوروش احمدی، تحلیلگر سیاست خارجی درباره تصمیم ایران به عدم حضور در اجلاس شرم‌الشیخ به هم‌میهن گفت: «تصور ابتدایی من این بود که احتمالاً ایران در سطحی پایین‌تر در اجلاس شرم‌الشیخ شرکت می‌کند اما تصمیمی که اتخاذ شد را هم از جهاتی درک می‌کنم. شاید نگران بوده‌اند که اتفاقات غیرمنتظرای پیش بیاید. همچنان مشخص نبود که نتانیاهو در این اجلاس حضور پیدا می‌کند یا نه. فکر می‌کنم اگر قرار به حضور بود، برخی از سران شرکت نمی‌کردند.
البته اگر مقامات ما نگران بیانیه پایانی اجلاس بودند، امکان تحفظ همیشه وجود داشت اما به‌رغم این عدم قطعیت‌ها، خوب بود که ایران حداقل در سطحی پایین به این اجلاس می‌رفت. حضور همیشه بر عدم حضور مرجح است. عدم شرکت ایران در نشست باعث میشود تهران خود را بیش از پیش از جریان اصلی سیاست در خاورمیانه کنار بکشد. جریانی که امروز و فردا و فرداهای بعد در خاورمیانه وجود خواهد داشت. تا جایی که می‌دانیم گویا چین و روسیه به این اجلاس دعوت نشده‌اند.
این موضوع اگر درست باشد خاورمیانه را به مسائل بین‌المللی ربط می‌دهد و از این جهت که از این به بعد رقابت قدرت‌های جهانی در رأس اولویت‌های آمریکا خواهد بود. آمریکا تلاش می‌کند موقعیت خودش را در مقابل چین و تا حدی کمتر برابر روسیه تقویت کند. به‌خصوص با توجه به رقابت‌های گسترده‌ای که با چین دارد.» احمدی ادامه داد: «مسئله این است که در چنین شرایطی موضوعات منطقه‌ای هم به نحوی تحت تاثیر رقابت‌های جهانی بین قدرت‌های بزرگ قرار می‌گیرد. لحن مثبت ترامپ نسبت به ایران طی یکی دو هفته گذشته و همچنین در جریان سخنرانی دیروزش در کنست، می‌تواند در ارتباط با اولویت آمریکا برای تمرکز بر رقابت‌های جهانی باشد چراکه این رقابت در سطوح منطقه‌ای هم بازتولید خود را خواهد داشت.
احتمالاً اولویت اصلی ترامپ از این به بعد کمتر مسئله هسته‌ای ایران خواهد بود و بیشتر تلاش می‌کند تا حد ممکن ایران را قدری از محور چین کنار بکشد، بلکه ایران با تمام قوا در محور چین، روسیه و کره شمالی نباشد. در چنین شرایطی فرصت بسیار خوبی برای ایران وجود خواهد داشت که بکوشد تعادل و توازنی در سیاست خارجی خود ایجاد کند.» دیپلمات پیشین ایران در سازمان ملل تاکید کرد: «قرار گرفتن ایران در حاشیه جریان اصلی سیاست در خاورمیانه که دیروز و امروز در شرم‌الشیخ تثبیت شد، به نفع ایران نیست. حضور ایران در اجلاس مصر می‌توانست سیگنالی باشد که ایران می‌خواهد برخوردی متوازن در سیاست خارجی داشته باشد.
اگر بپذیریم که ایران تاکنون در سیاست خارجی خود توازن نداشته، حضور در شرم‌الشیخ می‌توانست ایران را قدری به سمت مرکز طیف حرکت دهد و در نتیجه موجب حداقلی از توازن شود. مسئله هسته‌ای ایران دیگر برای آمریکا اهمیت سابق را ندارد. ترامپ می‌کوشد تا مسئله غنی‌سازی در ایران را حل‌شده نشان دهد اما مسئله هسته‌ای همچنان برای ما به خاطر تحریم‌هایی که دچار آن هستیم، بسیار مهم است.
اعمال تحریم بر اشخاص و شرکت‌ها طی هفته‌های گذشته همچنان ادامه پیدا کرده است و این روند می‌تواند تشدید شود. این تحریم‌ها باید برداشته شود. با توجه به شرایط «نه جنگ، نه صلح» که دچار آن هستیم، شرایط اقتصادی و تعلیقی که وجود دارد، اگر تعادلی ایجاد نکنیم این تحریم‌ها می‌توانند بیش از پیش به ایران لطمه بزنند.» احمدی درباره موضع‌گیری عراقچی نیز گفت: «من با صحبت آقای عراقچی موافق نیستم. موارد متعددی داریم از کشورهایی که حتی با یکدیگر در جنگ بودند اما مذاکره رودررو و تعامل داشتند. ویتنام و آمریکا در اوج آن جنگ، از سال ۱۹۶۸ تا ۱۹۷۵ در پاریس دوجانبه می‌نشستند و رودررو مذاکره می‌کردند.
ما هم پس از پایان جنگ بلافاصله مذاکره با عراق را شروع کردیم درحالی‌که بخش‌های زیادی از سرزمین ما همچنان در اشغال آنها بود. بله در جریان جنگ ۱۲ روزه تجاوز ظالمانه‌ای از سوی آمریکا و اسرائیل به ایران صورت گرفت و الان در وضعیت آتش‌بس هستیم. اما مطلقاً اینطور نیست که هیچ تماس و تعاملی میان طرف‌های درگیری نباید باشد. اصلاً معمول نیست که یک کشور حاضر به شرکت در اجلاسی با حضور رهبران بیش از ۲۰ کشور نشود، به این دلیل که یکی از آنها قبلاً به ما حمله کرده یا تهدید و تحریم می‌کند. اگر اینطور است نباید در مجمع عمومی سازمان ملل هم شرکت می‌کردیم.
آقای عراقچی چند شب پیش در تلویزیون گفت که قصد داشتیم در نشستی چندجانبه در نیویورک با حضور نمایندگان تروئیکا و ویتکاف شرکت کنیم اما ویتکاف حاضر نشد. این مواضع چه تناسبی با هم دارند؟ شاید قابل درک باشد که ایران با توجه به مواضع قبلی‌اش نخواسته باشد در سطح بالا با شرکت در نشست شرم‌الشیخ به طرح ترامپ و... اعتبار بدهد. اما اینکه بگوئیم چون طرف آمریکایی در اجلاسی حضور دارد، پس ما شرکت نمی‌کنیم، قابل درک نیست. یعنی از این به بعد آمریکایی‌ها هر جا بودند ما در آنجا نخواهیم بود؟»
