تلاش برای تغییر سرنوشت جنگ

اوایل ماه مه، زمانی که توپخانه‌ ویرانگر روسیه شهر خارکیف، دومین شهر بزرگ اوکراین را هدف حملات خود قرار داد و وضعیت جبهه‌های جنگ نشان می‌داد مدافعان اوکراینی نه‌تنها نمی‌توانند در کوتاه‌مدت ضدحمله‌ای جدی علیه روس‌ها ترتیب دهند بلکه برای دفاع هم کار بسیار سختی پیش روی خود دارند، زلنسکی و دستیاران ارشدش در حوزه سیاست خارجی خود را در موقعیتی یافتند که باید برای تغییر وضع موجود دست به کاری می‌زدند که پیش از این در طول جنگ چندین بار انجامش داده بودند. از نگاه آن‌ها تنها راه برون‌رفت از بن‌بست جنگ این بود که کشورهای غربی به‌ویژه ایالات متحده و آلمان در سیاست‌های خود در قبال جنگ اوکراین بازنگری می‌کردند و به اوکراین اجازه می‌دادند از تجهیزات آن‌ها برای هدف قرار دادن اهداف کلیدی در داخل روسیه استفاده کند.  این آغازی بر دور تازه‌ای از تلاش‌های دیپلماتیک اوکراین بود تا کشورهای غربی را بیش از گذشته در جنگ اوکراین درگیر کند.

از زمان شروع حمله نظامی همه‌جانبه روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، اوکراینی‌ها بارها و بارها تلاش کرده بودند تا نظر کشورهای غربی را درباره طیف گسترده‌ای از موضوعات به‌ویژه در حوزه حمایت‌های نظامی تغییر دهند. طی این تلاش‌ها اوکراین موفق شد مخالفت جدی غربی‌ها با ارسال تانک، ارسال موشک‌های دوربرد و ارسال جنگنده به اوکراین را به موافقت بدل سازد. این بار اما خواسته آن‌ها بزرگتر از همیشه بود. از ابتدای جنگ، آمریکا و سایر متحدان اروپایی اوکراین تأکید داشتند که استفاده از تجهیزات غربی برای حمله به مواضع و اهدافی داخل خاک روسیه می‌تواند تنش‌ میان روسیه و غرب را به‌طور فزاینده‌ای افزایش دهد.

با این حال اوکراینی‌ها همچنان بر این خواسته اصرار داشتند و تحرکات دیپلماتیک گسترده‌ای را نیز برای دستیابی به این هدف صورت دادند. رئیس‌جمهور اوکراین در ابتدا درخواستی رسمی برای آمریکایی‌ها ارسال کرد و از آن‌ها خواست محدودیت‌های استفاده از تجهیزات آمریکایی را بردارند. زلنسکی روز ۱۸ مه در گفت‌وگویی با AFP گفت: «روس‌ها می‌توانند از درون خاک خودشان به خاک ما حمله کنند. این بزرگترین مزیتی است که روسیه در جنگ دارد. ما نمی‌توانیم  با سلاح‌های غربی به پایگاه‌ها و نیروهای آن‌ها که در خاک روسیه مستقر هستند آسیب بزنیم چراکه چنین اجازه‌ای به ما داده نشده است.»

اوکراین همچنین از تصاویر و ویدئوهای مربوط به کشته شدن غیرنظامیان در حملات روسیه استفاده می‌کرد تا کشورهای غربی را برای پذیرش خواسته‌های خود تحت فشار قرار دهد. روز ۲۵ مه، ساعاتی پس از حمله موشکی روسیه به یک مرکز خرید در شهر خارکیف، دمیترو کولبا، وزیر خارجه اوکراین با انتشار ویدئویی از این حمله در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «پوتین ممکن است دروغ‌های زیادی بگوید اما نتیجه اقدامات وحشیانه او علیه غیرنظامیان کاملاً مشخص است. یک مرکز خرید بزرگ در شهر خارکیف این‌چنین هدف حمله قرار گرفته است. پوتین نمی‌تواند این شهر را اشغال کند و می‌خواهد آن را به‌طور کامل نابود کند. دو راه برای اینکه شرکای اوکراین بتوانند این حمله را متوقف کنند وجود دارد؛ اول اینکه موشک‌های پاتریوت و سیستم‌های دفاع هوایی بیشتری در اختیار اوکراین قرار دهند و دوم، همکاری با اوکراین برای اینکه بتواند جنگنده‌ها و سایت‌های موشکی روسیه را پیش از رسیدن به خاک اوکراین هدف قرار داد.» کولبا در پایان نوشت: «همین الان برای ارسال سیستم‌های دفاع هوایی بیشتر و حمایت از اوکراین به منظور هدف قرار دادن اهداف درون خاک روسیه اقدام کنید.»

البته تحرکات دیپلماتیک اوکراین تنها عاملی نبود که آمریکا و کشورهای غربی را به سوی تجدیدنظر در یکی از تصمیمات کلیدی خود پیرامون جنگ وا داشت.

مسئله نگرانی از سقوط خارکیف یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های کشورهای غربی است. به نظر می‌رسید که در صورت تحقق یافتن می‌توانست شرایط میدانی در اوکراین را تا حد زیادی به ضرر کی‌یف دگرگون کند. خارکیف، دومین شهر بزرگ اوکراین و واقع در شمال شرق این کشور و در فاصله ۲۰ کیلومتری از مرز با روسیه است که روسیه پیشتر در ماه‌های ابتدایی جنگ برای تسخیر آن تلاش کرد اما در نهایت موفق نشد و تمرکز خود را بر مناطق شرقی و جنوب اوکراین معطوف کرد. سقوط خارکیف به روسیه اجازه خواهد داد تا مناطق بیشتری را در شمال شرق و شرق اوکراین به تصرف خود دربیاورد و به باور بسیاری از کارشناسان نگرانی از مسئله سقوط خارکیف یکی از اثرگذارترین دلایل در تغییر برخی سیاست‌های غربی در قبال جنگ اوکراین بود.

نشریه پولیتیکو در این باره می‌نویسد: «اگر تنها یک عامل وجود داشت که می‌توانست بایدن را قانع کند که پاسخ «نه» به استفاده از تجهیزات آمریکایی برای حمله به روسیه را به پاسخ «مثبت» تغییر دهد، مسئله خارکیف بود.»

حتی پیش از شروع عملیات توپخانه‌ای روسیه در خارکیف، مقام‌های نظامی آمریکایی و اروپایی وضعیت اوکراین در میدان جنگ را نگران‌کننده می‌دانستند. برای ماه‌ها ایالات متحده قادر به ارسال کمک‌های نظامی به اوکراین نبود و کنگره این کشور نیز مدام تصویب بودجه جدید برای حمایت از اوکراین را به تعویق می‌انداخت. با پایان فصل زمستان و آب شدن یخ‌ها، کشورهای غربی انتظار آغاز عملیات نظامی آفندی روسیه را می‌کشیدند و اوکراینی‌ها که علاوه بر مشکلات زیاد در حوزه کمبود نیروی انسانی آموزش‌دیده با کمبود تجهیزات کافی هم مواجه بودند، واقعاً در وضعیت نگران‌کننده‌ای قرار داشتند.

براساس گزارش وال‌استریت‌ژورنال، در میانه ماه آوریل، مقام‌های ارشد وزارت دفاع آمریکا از جمله لوید آستین، وزیر دفاع با بررسی تحرکات نظامی روس‌ها در مناطق شمال شرقی به این نتیجه رسیدند که امکان سقوط خارکیف وجود دارد. به گفته یک مقام پنتاگون، در پی این وضعیت این بحث سر صدور اجازه حمله به تجهیزات نظامی مستقر در خاک روسیه با تجهیزات غربی بالا گرفت. همزمان در شورای امنیت ملی آمریکا نیز مایکل کارپندر یکی از حامیان جدی اوکراین به‌عنوان هماهنگ‌کننده ارشد کاخ سفید در امور اروپا منصوب شد و حضور او کمک کرد تا به مرور اجماع در واشنگتن ایجاد شود.

اوکراین موافقت واشنگتن را کلید جلب موافقت سایر متحدان اروپایی می‌دانست. از همین رو، همزمان هیئتی از نمایندگان پارلمان اوکراین برای لابی با اعضای کنگره آمریکا عازم واشنگتن شدند. آن‌ها در گفت‌وگو با دموکرات‌ها و جمهوری‌خواهان سه خواسته اصلی را مطرح می‌ساختند: آموزش تعداد بیشتری از خلبانان اوکراینی در آمریکا، ارسال سیستم‌های دفاع هوایی و برداشتن محدودیت‌ها در خصوص استفاده از تجهیزات غربی برای حمله به داخل خاک روسیه.

در نهایت روز ۳۱ مه آسوشتیدپرس اعلام کرد رئیس‌جمهور آمریکا پس از مشورت با جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی و آستین، وزیر دفاع به اوکراینی‌ها اجازه داده تا تحت شرایطی خاص از سلاح‌ها و موشک‌های آمریکایی برای حمله به اهدافی درون خاک روسیه استفاده کنند. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا در نشست وزرای امور خارجه کشورهای عضو ناتو در این خصوص گفت: «نوع مشارکت ما با توجه به شرایط جنگ تغییر می‌کند و ما تلاش داریم خود را به گونه‌ای با اوکراین هماهنگ سازیم که آن‌ها آنچه را که لازم است در زمان مورد نیاز دریافت کنند.»

همان روز، برلین هم به واشنگتن پیوست و اعلام کرد به اوکراین اجازه می‌دهد از تجهیزات آلمانی برای هدف قرار دادن مواضع روس‌ها در خاک روسیه استفاده کند.

این تغییرات چه تأثیری بر جنگ دارند؟

1- مهم‌ترین سوالی که اکنون پیش روی تحلیلگران جنگ اوکراین وجود دارد این است که آیا تصمیم جدید آمریکا و آلمان می‌تواند بر سرنوشت جنگ تأثیر بگذارد و یک «تغییردهنده بازی» باشد؟

پیش از این اوکراین تنها اجازه داشت که از تجهیزات غربی صرفاً برای حمله به اهداف نظامی روسیه در داخل اوکراین شامل کریمه و سایر مناطق اشغال‌شده استفاده کند و این نگرانی وجود داشت که استفاده از این تجهیزات برای حمله به داخل خاک روسیه می‌تواند سطح تنش‌ها را به‌طور فزاینده‌ای افزایش دهد.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه پیشتر در  اواخر ماه مه، به غرب هشدار داده بود که با آتش بازی می‌کند و اگر اعضای ناتو در اروپا به اوکراین اجازه دهند که از سلاح‌های غربی برای حمله به عمق روسیه استفاده کند، این امر منجر به یک درگیری جهانی خواهد شد.

درست چند روز پیش از تغییر سیاست کشورهای غربی، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به آن‌ها درباره این موضوع هشدار داد. او به غربی‌ها تأکید کرده بود که با آتش بازی می‌کند و اگر اعضای ناتو در اروپا به اوکراین اجازه دهند که از سلاح‌های غربی برای حمله به عمق روسیه استفاده کند، این امر منجر به یک درگیری جهانی خواهد شد.

پوتین گفت:«تشدید مداوم تنش می‌تواند عواقبی جدی به دنبال داشته باشد. اگر این پیامدهای جدی در اروپا رخ دهد، با در نظر گرفتن برابری ما در زمینه تسلیحات استراتژیک، ایالات متحده چگونه رفتار خواهد کرد؟ سخت است بگوییم که آیا آنها خواهان یک درگیری جهانی هستند.»

رئیس‌جمهور روسیه با تهدید اعضای اروپایی ناتو افزود که «کشورهای کوچک در اروپا باید آگاه باشند که با چه بازی می‌کنند، زیرا آنها سرزمین‌هایی کوچک با جمعیتی بسیار متراکم دارند. به همین دلیل، باید این نکات را قبل از آنکه از حمله به عمق خاک روسیه صحبت کنند، در نظر داشته باشند.»

این تهدیدها باعث شده نگرانی غربی‌ها از تنش بیشتر با روسیه همچنان پابرجا باشد و آن‌ها محدودیت‌هایی جدی برای حمله به درون خاک روسیه در نظر بگیرند. ایالات متحده برای مثال اجازه نداده تا موشک‌های دوربرد که می‌توانند اهدافی تا ۳۰۰ کیلومتر آن سوتر را هدف قرار دهند برای این کار مورد استفاده قرار گیرند. اگر این اجازه داده می‌شد، اوکراین می‌توانست به بسیاری از زیرساخت‌ها و پایگاه‌‌ها در غرب روسیه حمله کند.

این محدودیت‌ها باعث شده اوکراین روی اهدافی درون خاک روسیه متمرکز باشد که نزدیک به مرز هستند اما با این حال همچنان تغییر سیاست اخیر آمریکا و متحدان غربی این کشور یک تغییر اساسی به حساب می‌آید.

یوری پاوکوف، یکی از فرماندهان میدانی مدافعان اوکراینی در خارکیف در این خصوص به وب‌سایت جهانی بی‌بی‌سی گفته است: «اوکراین می‌تواند به مکان‌هایی که دشمن، نیروهای خود، تجهیزات و انبارهای تدارکاتی را که برای حمله به اوکراین استفاده می‌شود، در آنجا متمرکز کرده است، حمله کند و این مسئله به دفاع ما از شهرها کمک می‌کند.»

در اوایل این هفته، رئیس‌جمهور اوکراین، ولودیمیر زلنسکی، هشدار داد که روسیه در حال جمع‌آوری نیروهای خود در فاصله‌ی تنها ۹۰ کیلومتری خارکیف برای انجام یک تهاجم جدید است. این موضوع توسط مؤسسه مطالعات جنگ با تحلیل تصاویر ماهواره‌ای تأیید شد. این تصاویر نشان‌دهنده‌ی «فعالیت‌های گسترده در انبارها و تأسیسات» در آن منطقه است. از این رو، توانایی هدف قرار دادن این تأسیسات، به‌طور قابل‌توجهی توانایی نیروهای اوکراینی را برای دفع حملات جدید در این منطقه تقویت خواهد کرد.

با این حال، بعید به نظر می‌رسد که لغو ممنوعیت ارسال سلاح‌های غربی به طور مؤثری اوکراین را در برابر برخی بمب‌های روسی مانند بمب‌های موسوم به «KAB» محافظت کند. این بمب‌ها قدرت تخریبی بالایی دارند و به‌طور مداوم برای بمباران خارکیف و دیگر شهرهای مرزی اوکراین استفاده می‌شوند. برای متوقف کردن این حملات، نیروهای اوکراینی باید هواپیماهایی را که حامل این بمب‌های مرگبار هستند، هدف قرار دهند. در حال حاضر، تنها سلاحی که اوکراین برای رهگیری این هواپیماها در اختیار دارد، سامانه‌ی دفاع هوایی پاتریوت ساخت ایالات متحده است. با وجود این، انتقال این سامانه‌ قدرتمند به نزدیکی خارکیف با خطرات قابل توجهی همراه است. پهپادهای جاسوسی می‌توانند به سرعت آن را شناسایی کنند و مسکو قادر به شلیک موشک‌هایی مانند اسکندر برای نابودی این سامانه‌ی گران‌قیمت خواهد بود.

بریتانیا و فرانسه، که موشک‌های کروز هواپایه اسکالپ (مشهور به استورم شادو در فرانسه) را به‌طور مشترک در اختیار اوکراین قرار می‌دهند، محدودیتی صریح برای استفاده از این موشک‌ها اعمال نکرده‌اند. برد این موشک‌ها به ۲۵۰ کیلومتر می‌رسد. امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، در این باره به خبرنگاران گفته است: «ما باید به اوکراین اجازه دهیم تا مواضع نظامی که مبدأ پرتاب موشک‌ها هستند و همچنین مواضع نظامی که از آنها به اوکراین حمله می‌شود را بی‌اثر کند.»

با این حال، اثربخشی چنین عملیات‌هایی محدود خواهد بود. بمب‌افکن‌های سوخو-۲۴ اوکراین که مجهز به این موشک‌های کروز هستند، برای شلیک آن‌ها ناگزیر به نزدیک شدن به مرز روسیه هستند و این امر آن‌ها را در برابر سامانه‌های دفاع هوایی روسیه آسیب‌پذیر می‌کند. جنگنده‌های اف-۱۶ که انتظار می‌رود تا پایان سال جاری به دست اوکراین برسند، برای انجام چنین مأموریت‌هایی مناسب‌ترند. اما زلنسکی اذعان می‌کند که هنوز مشخص نیست شرکای اوکراین به این جنگنده‌ها برای حمله به اهداف داخل روسیه مجوز دهند. او در اجلاس کشورهای شمال اروپا در استکهلم که روز جمعه برگزار شد، گفت: «به نظر من، استفاده از هر نوع سلاح غربی در خاک روسیه، مسئله زمان است.»

نیروهای اوکراینی در حال توسعه سلاح‌های داخلی برای حمله به اهدافی در پشت خطوط نیروهای روسیه هستند. برخی از پهپادهای آن‌ها با موفقیت مخازن نفت و تأسیسات نظامی را در فاصله‌ای صدها کیلومتری از مرز مورد حمله قرار داده‌اند.

آخرین حمله، به یک ایستگاه رادار دوربرد در شهر اورسک، واقع در ۱۸۰۰ کیلومتری مرز اوکراین صورت گرفت.

می‌توان نتیجه گرفت صدور مجوز محدود برای هدف قرار دادن اهدافی درون خاک روسیه به اوکراین برای دفاع و طولانی‌تر کردن مقاومت کمک کند اما نمی‌تواند تغییردهنده بازی باشد.

روسیه چه اهدافی را دنبال می‌کند؟

2- روسیه جبهه جدیدی در تهاجم به اوکراین گشوده است. این کشور پس از تمرکز عمده نیروهای خود بر شرق اوکراین در طول سال جاری، حمله‌ای غافلگیرانه در منطقه شمال شرقی خارکیف آغاز کرده است.

حمله‌ای که در اوایل ماه جاری آغاز شد، با ورود ناگهانی هزاران سرباز روس از مرز شمالی همراه بود و اوکراین را مجبور کرد تا برای دفاع از مواضع خود، نیروهایی را از مناطق دیگر به منطقه منتقل کند.

این حمله نمونه‌ای از چگونگی سوءاستفاده روسیه از نقاط ضعف اصلی اوکراین است: کمبود نیروی انسانی، فقدان توپخانه کافی، پدافند هوایی ضعیف و استحکامات دفاعی نامناسب.

تیپ‌های خط مقدم اوکراین درحالی‌که به طور ناامیدانه منتظر مهمات از متحدان و  پایان آموزش سربازان جدید برای تأمین نیروی انسانی مورد نیاز هستند، به سختی مقاومت می‌کنند.

در شمال، نیروهای مسکو قصد دارند نیروهای خود را به خارکیف نزدیک کنند تا برد توپخانه سبک آن‌ها به شهر خارکیف برسد. در امتداد جبهه جنوبی، نبرد برای بازپس‌گیری روستاهایی است که در ضدحمله سال ۲۰۲۳ اوکراین آزاد شده بود و همچنین تلاش‌هایی برای پیشروی بیشتر به داخل خاک اوکراین صورت می‌گیرد.

در جبهه شمال شرق حمله روسیه منجر به تصرف سریع چندین روستا توسط نیروهای این کشور شد. از آن زمان، روسیه حملات خود را در منطقه تشدید کرده است، چراکه به‌دنبال تصرف شهرک‌های کلیدی ووفچانسک و لیپتس است. لیپتس که در حدود ۳۰  کیلومتری شمال خارکیف واقع شده، تحت بمباران شدید روسیه قرار دارد. تصرف این شهر به نیروهای روس اجازه می‌دهد تا توپخانه خود را جایی مستقر کنند که امکان هدف‌گیری خارکیف با توپخانه سبک را داشته باشد. همانطور که حمله روسیه به یک مرکز خرید در ماه مه نشان داد، شهر خارکیف در حال حاضر در برابر حملات موشکی و توپخانه‌ای بسیار آسیب‌پذیر است.

این حمله همچنین به روسیه این امکان را می‌دهد تا منابع محدود اوکراین را از سایر خطوط مقدم منحرف کرده و منطقه‌ای حائل در برابر حملات اوکراین به مناطق مرزی روسیه ایجاد کند. برای مثال، شهر بلگورود روسیه که در نزدیکی این منطقه قرار دارد، در ماه‌های اخیر به‌طور فزاینده‌ای مورد حمله اوکراین قرار گرفته است. پیش از تهاجم به خارکیف، روسیه تمرکز خود را بر شرق اوکراین معطوف کرده بود، جایی که از اکتبر ۲۰۲۳ با پیشروی تدریجی، به دنبال تصرف این منطقه راهبردی بود. درحالی‌که ضدحمله مورد انتظار اوکراین در تابستان گذشته با ناکامی روبه‌رو شد، تصرف قلب صنعتی شرق اوکراین که به دونباس معروف است، همچنان یکی از اهداف اصلی کرملین باقی مانده است. در ماه فوریه، نیروهای روسیه در امتداد این جبهه به موفقیت بزرگی دست یافتند و شهر آودیوکا را تصرف کردند. در جبهه جنوب شرقی، نیروهای اوکراینی در جنوب شرقی زاپوریژیا، یکی از معدود مناطقی که در ضدحمله تابستان گذشته به موفقیت‌های هرچند محدودی دست یافتند، تحت فشار قرار دارند.

شانسی برای دیپلماسی وجود دارد؟

3- هر دو طرف جنگ یعنی روسیه و اوکراین می‌گویند برای مذاکره آماده هستند اما پیش‌شرط‌هایی را برای مذاکره مطرح می‌کنند که شانس به تحقق پیوستن این امر را به حداقل می‌رساند.

پوتین، رئیس‌جمهور روسیه اواخر ماه مه در نشست خبری مشترک با همتای بلاروسی خود در مینسک، درباره مذاکرات احتمالی صلح با اوکراین گفت که مسکو موضوع گفت‌وگو با کی‌یف را رها نکرده است و براساس حقایق میدانی و تفاهمات به‌دست‌آمده در بلاروس و ترکیه، برای مذاکره صلح آماده است.

او شروطی را برای بازگشت به مذاکرات با اوکراین مطرح کرد و گفت: «امکان بازگشت براساس توافقات اساسی در مذاکرات بلاروس و ترکیه وجود دارد و براساس واقعیت‌های میدانی ما برای این امر آماده‌ایم.» پوتین با زیر سوال بردن مشروعیت رئیس‌جمهور اوکراین، گفت: «با چه کسی مذاکره کنیم این سوال ساده‌ای نیست؟ البته مشروعیت رئیس فعلی دولت اوکراین به پایان رسیده است و ما از این امر آگاه هستیم.»

در مقابل ولودیمیر زلنسکی نیز مذاکره با روسیه را مشروط به بازگشت روسیه به مرزهای ۱۹۹۱ میلادی کرده و از متحدان غربی خواسته است که روسیه را برای پذیرش چنین صلحی با تمام توان تحت فشار قرار دهند.

این اظهارنظرها نشان می‌دهد دست‌کم در کوتاه‌مدت شانسی برای مذاکره و صلح وجود ندارد.

عکس: Reuters