چالش دکتر پزشکیان برای توسعه علمی ایران
هفتم فروردین 1400 دکتر مسعود پزشکیان، نماینده مردم تبریز، اسکو و آذرشهر در مجلس شورای اسلامی، و کاندیدای حال حاضر انتخابات ریاست‌جمهوری 1403، در مصاحبه‌ای با اقتصادنیوز گفت: «دولت‌ها بسته به نگاهی که دارند، تصمیم می‌گیرند. یعنی اگر آنچه که می‌بینیم را نبینیم، تصمیمی که می‌گیریم همین است که هست. صد سال دیگر هم اگر بخواهیم اینطور راه برویم، نتیجه همین است....مجلس با شعار اینکه ما مشکلات را حل می‌کنیم، آمد. یک سال هم گذشت، آیا حل شد؟ قوانینی که نوشتیم مشکلات را حل کرد؟ نه! برای اینکه با شعار دادن مشکل حل نمی‌شود.
هر چیزی و هر اقدامی نیاز به یک روش علمی دارد. روش علمی یک ساختار می‌خواهد، آن ساختار یک رهبری و مدیریت سازمانی می‌خواهد... آقای دکتر احمدی‌نژاد می‌گفت که وقتی دوره من تمام شود، در این مملکت یک نفر بیکار پیدا نمی‌شود. همان موقعی که می‌گفت یک نفر بیکار پیدا نمی‌شود، همه به اصطلاح می‌گفتند آسمان باز شده و این به زمین آمده، اینها تبلیغات است...»
در راستای اهداف چشم‌انداز 1404 دولت سهم آموزش عالی از تولید ناخالص داخلی را به یک درصد در سال 1385 رساند. این سهم در سال 1394 به 0/86درصد تولید ناخالص داخلی کاهش یافت. هزینه برای آموزش عمومی در سال 1386 به 4/7درصد تولید ناخالص داخلی رسید و در سال 1394 به 9/2درصد از تولید ناخالص داخلی کاهش یافت. این در حالی است که تقریباً به صورت دائمی 20درصد از بودجه دولت در سال به امر آموزش اختصاص یافته است. همین دو آمار نشان می‌دهد که تحریم‌های همه‌جانبه که عمدتاً از سال1390 بر کشور ما وارد شده، عملاً بزرگترین لطمه‌ها را به آموزش و آموزش عالی در ایران وارد کرده است.
این در حالی است که جمعیت کشور از سال1390 از حدود 76میلیون نفر به حدود 89میلیون نفر در سال1403 رسیده و به طور متوسط حدوداً 13میلیون نفر به جمعیت ایران در همین زمان افزوده شده است. بین سال‌های 1386 و 1392، تعداد دانشجویان از 2/8میلیون به 4/4میلیون در دانشگاه‌های دولتی و خصوصی کشور افزایش یافت و این تعداد در سال1403 به حدود ۳میلیون نفر رسیده است.
حدود 45درصد از دانشجویان در سال1390 در دانشگاه‌های خصوصی ثبت‌نام کردند. از سال1390 تا 1403 حدود 80درصد از دانشجویان در ایران در دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی (آزاد، غیرانتفاعی و...) شهریه پرداخت می‌کرده‌اند. در مجموع، در سال1386 تعداد دختران دانشجو از پسران پیشی گرفت و این نسبت به صورت برابری حدودی دانشجویان دختر و پسر در تمامی سال‌های بعد دنبال شده است.
محبوب‌ترین رشته‌ها در سال1392 رشته‌های علوم انسانی بودند (1/9میلیون دانشجو، که 1/1میلیون دانشجو زن) و مهندسی (1/5 میلیون، از این تعداد 373هزار زن) بودند. زنان دوسوم دانشجویان پزشکی را تشکیل دادند. از هر هشت دانشجوی لیسانس، یک نفر در مقطع کارشناسی ارشد/دکتری ثبت‌نام می‌کند. این نسبت با جمهوری کره و تایلند (یک در هفت) و ژاپن (یک در ده) قابل‌مقایسه است.
تحول جالبی در تعادل جنسیتی در بین دانشجویان دکترا رخ داده است. درحالی‌که سهم زنان فارغ‌التحصیل دکترا در حوزه سلامت بین سال‌های 1386 و 1391 حدود 38درصد ثابت ماند، زنان فارغ‌التحصیل دکترا در علوم کشاورزی از 4درصد به 33درصد، در علوم از 28درصد به ۳۹درصد و در مهندسی از 8درصد به 16درصد دانشجویان دکترا افزایش یافتند.
البته متاسفانه پس از همین اوج، افت مربوط به زمانه تحریم‌ها آغاز شد و در تمامی سال‌های بعد از 1393 بیشتر بودجه دولت در علوم تحقیقات و فناوری در حقوق و مزایای اعضای هیئت علمی و کارکنان هزینه شده؛ چراکه مدیران با بودجه‌های محدودی که دریافت می‌کردند، مجبور به محدود کردن جذب نیروهای جدید و کم کردن هزینه‌ها شده بودند. از سوی دیگر، سطح نسبتاً متوسط هزینه‌های تحقیقاتی داخلی نشان می‌دهد که تحقیقات دانشگاهی از بودجه ناکافی رنج می‌برد.
براساس گزارش مؤسسه آمار یونسکو، تعداد محققین (معادل تمام وقت) از 711 به 736 در هر میلیون نفر بین سال‌های 1388 و 1389، در سال 1396 به 1400 و در سال 1398 به 1600 در میلیون نفر افزایش یافت؛ میانگین جهانی 1083 در هر میلیون نفر است. از هر چهار محقق ایرانی (26درصد) یک نفر زن است که نزدیک به میانگین جهانی (28درصد) است. تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان ثبت‌شده بین سال‌های 1385 و 1390 بیش از دو برابر شد و به 2000 شرکت رسید و تعداد آنها در پایان سال1402 ده‌هزار شرکت (حدود پنج‌برابر سال1390) اعلام شده است.
در دو دهه اخیر، دولت ایران بخش عمده‌ای از بودجه خود را به تحقیق در مورد فناوری‌های پیشرفته مانند نانو، بیوتکنولوژی، تحقیقات سلول‌های بنیادی و فناوری اطلاعات اختصاص داد. دولت تقریباً 75درصد از کل بودجه تحقیقاتی را تأمین می‌کند. به‌تدریج، بودجه محدود دولت به سمت حمایت از کسب‌وکارهای نوآورانه کوچک و انکوباتورهای تجاری هدایت شده است.
شرکت‌های دانش‌بنیان و پارک‌های علم و فناوری، نوع نوینی از بنگاه‌هایی هستند که فارغ‌التحصیلان دانشگاهی را استخدام می‌کنند. سهم کسب‌وکارهای خصوصی در کل بودجه تحقیق و توسعه ملی بسیار کم است و تنها 14درصد است؛ درحالی‌که در ترکیه 48درصد است. تقریباً 11درصد بودجه تحقیق و توسعه ایران از مؤسسات و شرکت‌های مهمی مانند شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی پتروشیمی، سازمان صنایع هوایی ایران، سازمان فضایی ایران، صنایع الکترونیک ایران یا ایران‌خودرو تامین می‌شود.
براساس مطالعه و مقاله رسولی قهرودی و چانگ 2020*، طبق سند چشم‌انداز 1404 طی دو دهه (1384-1404)، ایران به 3/7تریلیون دلار سرمایه‌گذاری نیاز داشت که 1/3تریلیون دلار آن باید به صورت سرمایه‌گذاری خارجی می‌بود. اما نه آن سرمایه‌گذاری 3/7تریلیون دلاری و نه تامین بخشی از آن از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی اکنون و در آستانه 1404 محقق نشده است. سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (ایدرو) حدود 290 شرکت دولتی را تحت کنترل دارد. ایدرو برای هماهنگی سرمایه‌گذاری و توسعه کسب‌وکار، شرکت‌هایی با هدف ویژه در هر بخش فناوری پیشرفته راه‌اندازی کرده است. این نهادها عبارتند از: شرکت توسعه علوم زیستی، مرکز توسعه فناوری اطلاعات و شرکت توسعه اینفوتک ایران.
دولت چهاردهم، اگر به انتخاب مردم به ریاست دکتر پزشکیان تشکیل شود، با چالش‌های مهمی برای قرار دادن ریل توسعه و پیشرفت کشور بر روی ریل سند چشم‌انداز 1404 مواجه است. در این مسیر امید و انگیزه به‌ویژه ایرانیان تحصیل‌کرده در سراسر کشور و مشارکت همه آنها که دل در گرو این آب و خاک دارند، ضروری است.
