استقبال مشروط و مبهم/ بررسی بیانیه وزارت امور خارجه درباره پذیرش طرح ترامپ از سوی حماس
پس از اعلام تصمیم حماس در پذیرش طرح و اعلام آمادگی برای گفت‌وگو بر سر جزئیات آن، کشور و طرف‌های درگیر در موضوع جنگ غزه و مسئله فلسطین نسبت به این اقدام واکنش نشان دادند و از آن استقبال کردند. کشورهایی که درگیری مستقیمی با این مسئله ندارند هم استقبال خود را نشان دادند. اما ایران با تاخیری دوروزه در نهایت موضع خود را اعلام کرد که هرچند نسبت به مواضع کشورهایی مانند ترکیه و قطر مثبت نبود، اما نوعی از استقبال مشروط در آن دیده می‌شد.
دقیقاً دو سال قبل در چنین روزی بود که حمله هفت اکتبر رخ داد و نقطه آغاز تغییراتی بنیادین در خاورمیانه شد. در دوسالگی این رویداد تاریخی، طرح 21 ماده‌ای ترامپ برای پایان جنگ در غزه روی میز است و تنها گزینه در جریان به نظر می‌رسد.
پس از اعلام تصمیم حماس در پذیرش طرح و اعلام آمادگی برای گفت‌وگو بر سر جزئیات آن، کشور و طرف‌های درگیر در موضوع جنگ غزه و مسئله فلسطین نسبت به این اقدام واکنش نشان دادند و از آن استقبال کردند. کشورهایی که درگیری مستقیمی با این مسئله ندارند هم استقبال خود را نشان دادند.
اما ایران با تاخیری دوروزه در نهایت موضع خود را اعلام کرد که هرچند نسبت به مواضع کشورهایی مانند ترکیه و قطر مثبت نبود، اما نوعی از استقبال مشروط در آن دیده می‌شد. روز گذشته هیئت‌های مذاکره‌کننده طرف‌های درگیر این جنگ برای گفت‌وگو وارد قاهره شدند.
از تصمیم فلسطین حمایت می‌کنیم
متن بیانیه دستگاه دیپلماسی از این قرار است: «وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران با یادآوری مسئولیت قانونی و اخلاقی جامعه جهانی برای مقابله با نسل‌کشی ادامه‌دار در غزه طبق «کنوانسیون ۱۹۴۸ سازمان ملل متحد برای پیشگیری و مجازات نسل‌کشی» و نیز مسئولیت قانونی و اخلاقی تک‌تک دولت‌ها برای مساعدت به مبارزه مشروع و قانونی ملت فلسطین جهت تحقق حق تعیین سرنوشت و رهایی از یوغ اشغال، آپارتاید و استعمار رژیم صهیونیستی، همواره از هر ابتکاری که متضمن توقف پاکسازی قومی و جنایات جنگی و ضدبشری در غزه بوده و زمینه احقاق حق تعیین سرنوشت ملت فلسطین را فراهم کند، حمایت کرده است. جمهوری اسلامی ایران با درنظرداشت ابعاد و جنبه‌های خطرناک این طرح، و ضمن هشدار مجدد نسبت به تکرار بدعهدی و کارشکنی رژیم صهیونیستی در عمل به وعده‌ها، به‌ویژه در پرتو طرح‌های توسعه‌طلبانه و نژادپرستانه این رژیم، هرگونه تصمیم‌گیری در این خصوص را در صلاحیت مردم و مقاومت فلسطین دانسته و از هر تصمیم آنها که متضمن توقف نسل‌کشی فلسطینیان، خروج ارتش اشغالگر صهیونیستی از غزه، احترام به حق تعیین سرنوشت مردم فلسطین، ورود کمک‌های بشردوستانه و بازسازی غزه باشد، استقبال می‌کند. توقف جنایت و نسل‌کشی در غزه، نافی مسئولیت دولت‌ها و نهادهای صلاحیت‌دار بین‌المللی جهت پیگرد حقوقی و قضائی جنایات رژیم صهیونیستی، و شناسایی و محاکمه آمران و عاملان جنایات جنگی، نسل‌کشی و جنایات علیه بشریت در نوار غزه، با هدف پایان‌دادن به بی‌کیفرمانی چنددهه‌ای رژیم صهیونیستی نخواهد بود. جمهوری اسلامی ایران ضمن ابراز امیدواری نسبت به فراهم شدن زمینه‌های ارسال فوری کمک‌های بشردوستانه به مردم مظلوم غزه، آمادگی خود را جهت مشارکت در این امر اعلام می‌دارد.»
سلاح جزء لاینفک مقاومت فلسطینی‌هاست
خالد القدومی، نماینده جنبش مقاومت اسلامی (حماس) در تهران معتقد است؛ «بدون ضمانت آمریکا و کشورهای عربی و اسلامی نمی‌توانیم سراغ مذاکرات جدی برویم.» او درباره موافقت مشروط حماس با طرح ترامپ تضمینی برای آزادی اُسرای فلسطینی دارد؟ گفت: «ما مسئله تبادل اسرا را از روز اول بررسی کردیم، در واقع تعداد اُسرای فلسطینی تعیین‌کننده این است که در مراحل بعدی چند اسیر فلسطینی در مقابل چند اسیر رژیم صهیونیستی مبادله می‌شوند، جزئیات این موضوعات روی میز است و تیم مذاکره‌کننده در قاهره در این مورد بررسی خواهند کرد. آنچه نتانیاهو درباره تبادل اُسرا بیان می‌کند پیشنهاد ترامپ نیست. تلقی در جنبش‌های مقاومت این است که درباره پیشنهاد ترامپ به سراغ مذاکرات برویم، لذا ما از این مسائل عبور کردیم و همه می‌دانند که عملی کردن این طرح‌ها باید روی میز مذاکرات باشد آن هم با جدیت و با ضمانت همان چند تا کشورهای عربی و اسلامی که با ترامپ دیدار داشتند و همچنین طرف ثالث و میانجی‌ها که دوستان چه در قطر و چه در مصر باید ضمانت دهند.»
او درباره خروج سریع اسرائیل از غزه، تاکید کرد: «این مسئله به طور واضح در بیانیه حماس نیز تاکید شده و جزو خطوط قرمز است. در حقیقت توقف جنگ، خروج نیروهای اشغالگر از نوار غزه، باز کردن گذرگاه‌ها و ورود کمک‌های بشردوستانه و بازسازی غزه از مواردی است که مورد تاکید قرار گرفته است. بنابراین شرط اصلی مذاکرات ما خروج نیروهای اشغالگر از غزه است، اگر نتانیاهو نظر دیگری دارد این به معنای موافقت با طرح ترامپ نیست.»
القدومی افزود: «مدیریت غزه از مقطع زمانی محدود بعد از جنگ، جز توسط فلسطینی‌ها نمی‌تواند اداره شود، معتقدم روز دوم جنگ روز فلسطینی تمام‌عیار است، اکنون پیشنهاد مصر همین است که مدیریت غزه بعد از این بحران و جنگ و یا بازسازی غزه توسط یک کمیته تکنوکرات که حماس و هر جنبش سیاسی عضو این هیئت باشد، زیرا این کمیته تکنوکرات مسائل فنی را اجرا می‌کند، اما این هویت باید توسط کمیته فلسطینی باشد، در اصل این موضوع پیشنهاد مصر است و شرط ما نیز این است که در اصل جایی برای کسی به نام «تونی بلر» و یا تابعیت‌های دیگر وجود ندارد.»
نماینده حماس در تهران در پاسخ به این سوال که گفته میشود توپ در زمین آمریکاست که چطور اسرائیل را وادار به پذیرش مفاد توافق کند، آیا این اتفاق میسر خواهد شد؟ به ایسنا گفت: «سوال مهمی است زیرا اکنون مسئولیت هر چیزی با آمریکا است، حتی مسئولیت موفقیت‌آمیز بودن این تفاهم دست آمریکاست، اینکه آیا آمریکا و کشورهای عربی و اسلامی که با ترامپ تفاهم داشتند می‌توانند به نتانیاهو فشار بیاورند که این کار را به طور عملی انجام دهد، چراکه بدون ضمانت آمریکا و کشورهای عربی و اسلامی نمی‌توانیم سراغ مذاکرات جدی برویم. مگر ما در قطر در میز مذاکرات نبودیم، اما دشمن رهبران ما را مورد هدف قرار داد؛ آن هم در کشوری که به قول معروف از دوستان آمریکاست. بنابراین، این توپ در زمین آمریکاست و در زمین هشت کشور عربی و اسلامی و در زمین میانجی‌های قطری و مصری. مجدداً تاکید می‌کنم ما با حس مثبت به سمت توقف جنگ و تحقق امنیت و آرامش برای مردم رفتیم.»
القدومی همچنین درباره مسئله خلع سلاح حماس نیز تاکید کرد: «مسئله خلع سلاح منطقی نیست، زیرا سلاح یک ابزار مقاومت و نوعی واکنش در مواردی مانند اشغال است، دفاع از خودمان حق اصلی و در اصول مقاومت ما در فلسطین است، فقط برای حماس نیست، هر جایی در دنیا اگر نیروهای اشغالگر و استعمارگر وجود داشته باشد قطعاً مقاومتی هم خواهد بود. مقاومت ما کلی است و شامل مقاومت نظامی، دیپلماسی، سیاسی و حتی رسانه‌ای است، لذا کسی حق ندارد درباره خلع سلاح صحبت کند. اگر تا به امروز نیروهای اشغالگر در فلسطین وجود دارد پس سلاح جزء لاینفک مقاومت فلسطینی‌هاست. سلاح حق ماست، دفاع از خودمان حق ماست، مقاومت حق اصلی ماست.»
این بیانیه نشانه چرخشی نسبت به مواضع گذشته است
صادق ملکی، تحلیلگر سیاست خارجی درباره ریشه تفاوت موضع ایران با دیگر کشورهای عربی و اسلامی منطقه درباره موضوع فلسطین گفت: «در موضوع غزه و فلسطین، نگاه صفر و صدی و تاکید بر نابودی اسرائیل که برخاسته از ایدئولوژی غیرقابل انعطاف ایران است، عامل اختلاف ایران با کشورهای اسلامی و عربی بوده و هست. عرب‌ها به رهبری مصر چندین دهه است که با کمپ دیوید اسرائیل را به عنوان یک واقعیت پذیرفته و با آن کنار آمده و در آینده نزدیک نیز با پیوستن به پیمان ابراهیم عملاً دیگر جنگ و چالش با تل‌آویو از صحنه سیاسی - نظامی آنان خارج خواهد شد.»
او ادامه داد: «اما ایران فلسطینی‌تر از فلسطینی‌ها ظاهر میشود. منابع کشور برای موضوعی که ابتدا عربی بود و سپس اسلامی شد، هزینه شد اما امروز این سیاست، کیان ایران را با خطر مواجه کرده است. تغییر و بازتعریف رویکرد و راهبردها در سیاست خارجی با نگاه ایجابی مبتنی بر عقلانیت منافع‌محور می‌تواند راه نجات و عبور از چالش‌های پیش رو را هموار کند.»
این دیپلمات بازنشسته درباره ادبیات موضع‌گیری وزارت امور خارجه راجع به اقدام حماس اظهار داشت: «موضع اخیر ایران در مورد طرح ترامپ مبتنی بر اینکه تصمیم‌گیری در صلاحیت مردم فلسطین است، چرخشی از مواضع گذشته بوده و این بدین معنا است که ایران نه جلودار مسئله فلسطین بلکه پشت سر و همراه آنان حرکت خواهد کرد. توجه داشته باشید که هیچ کشوری منافع یک جنبش یا یک کشور را بر منافع خود ترجیح نمی‌دهد و ایران نیز باید در انتخاب نهایی منافع خویش را ارجیحت دهد.»
ملکی تاکید کرد: «سال‌هاست بر این موضوع تاکید دارم که در روزهای حساس و انتخاب نهایی گروه‌ها و جریانات مورد حمایت ایران، از تهران کمک دریافت می‌نمایند اما فرمان و اطاعت نخواهند کرد. این موضوع خصوصاً در شرایط بحرانی چون امروز خود را نشان داده و پس از این بیشتر نشان خواهد داد. عراق و لبنان و... تبلور این تحول هستند. سیاست دنبال کردن رویای دست‌نیافتنی نیست بلکه عمل به آنچه دست‌یافتنی است می‌باشد. عملیات ۷ اکتبر نه‌تنها سرمایه‌گذاری‌های ایران را در منطقه از بین برد، بلکه ایران را در معرض جدی‌ترین خطر تاریخ معاصر خود قرار داده است.»
او یادآور شد: «نه‌تنها باید راه خطا را اصلاح کرد بلکه باید به راهکارهای رهایی از خطر اندیشید و بدان تن داد. بیانیه وزارت خارجه نشان از این رویکرد ایجابی دارد که باید از آن حمایت کرد.»
سیاست خارجی ایران گره‌گشا نبود
مهدی ذاکریان، استاد حقوق بین‌الملل در گفت‌وگو با هم‌میهن با اشاره به بیانیه اخیر وزارت امور خارجه در قبال تحولات فلسطین تاکید کرد: «از زمان آغاز فعالیت سیاست خارجی دولت آقای پزشکیان سیاست خارجی فعال و گره‌گشا نبوده، بلکه بیشتر یک سیاست خارجی انفعال در مقابل تصمیمات سایر کشورها بوده است. این بار نیز، طرحی از سوی ترامپ ارائه شد که پیش از نهایی شدن آن، تمام کشورهای منطقه از فعالیت‌ها و تلاش‌های ترامپ استقبال کردند. کشورهایی که دوستان و متحدان ما محسوب می‌شوند هم استقبال کردند. در رأس آن قطر و در کنار آن امارات، عربستان، ترکیه و پاکستان و... از طرح ترامپ حمایت کردند و در مجمع عمومی نیز شاهد بودیم که همگی از جمله آقای اردوغان، امیر قطر و سایرین به دیدار آقای ترامپ رفتند.
وزارت خارجه باید متوجه این موضوع می‌شدند که یک واکنش مثبت و همکاری‌جویانه‌ای در این خصوص در منطقه وجود دارد. پس باید برای پیشبرد یک طرح صلح در منطقه دست به ابتکار و فعالیت می‌زد، تا هم منافع ایران تامین شود و هم شرط‌هایی که گذاشته لحاظ شود. ایران از موضع‌گیری خود چیزی به دست نیاورده است. چه کسی از شروط ایران حمایت کرد؟ کشورهای منطقه از ترامپ حمایت کردند و از سوی دیگر حماس نیز شرایط آمریکا را پذیرفت. در نتیجه، اقدام ایران نه‌تنها گره‌ای از مسائل باز نکرده بلکه موجب افزایش انزوا شده است.»
او در پاسخ به این سوال که تفاوت موضع ایران و کشورهای عربی چه نتیجه‌ای برای فلسطینی‌ها و ایران دارد؟ گفت: «مواضع ایران کمکی به مردم فلسطین نکرده است. نه سبب توقف جنگ شده، نه موجب جلوگیری از نسل‌کشی شده، نه آزادی گروگان‌ها را تسهیل کرده و نه فشارهای بین‌المللی علیه ایران را در زمینه هسته‌ای، منطقه‌ای، موشکی و اتهام ترور کاهش داده است. ایران در مرکز یک موضوع قرار گرفته، اما به جای بهره‌برداری از این موقعیت، تأثیر مثبتی بر منافع ملی خود نگذاشته است.»
این استاد حقوق بین‌الملل افزود: «ممکن است ایران بگوید این طرح نمی‌تواند حق تعیین سرنوشت مردم فلسطین را در آینده تأمین کند، اما آیا توانسته اقدام مؤثری برای توقف نسل‌کشی اسرائیل انجام دهد؟ توانسته آتش‌بس برقرار کند؟ اما ترامپ توانست این کار را انجام دهد و کشورهای شریک او از جمله اسرائیل، مصر، امارات، ترکیه و حتی پاکستان از طرح استقبال کردند. وقتی در نظام بین‌الملل طرحی مطرح شده و اکثریت کشورها از آن حمایت می‌کنند، ایران مسیر عکس را انتخاب کرده است. این یعنی ایران با بی‌توجهی به تحولات جهان به طرف فلسطینی خود کمکی نکرده است.»
ذاکریان در پاسخ به این پرسش که حالت مطلوب برای ایران در چنین شرایطی چیست؟ گفت: «سیاست خارجی بخشی از دولت است و دولت در ایران نمی‌تواند تولید ثروت، تأمین معیشت مردم، جلوگیری از تحریم و برقراری گفت‌وگو با جهان کند. به همین ترتیب، در سطح منطقه و نظام بین‌الملل نیز توانایی ایجاد اعتماد، روابط حسنه دوجانبه و چندجانبه جهت رفع تحریم‌ها را نداشته است.»
این استاد حقوق بین‌الملل تاکید کرد: «در مقاطعی از جمهوری اسلامی، با وجود ضعف حکمرانی، کارگزارانی وجود داشتند که می‌توانستند تا اندازه‌ای مانع برخی خطاها شده و آن را متوقف می‌کرد. اما امروز هم دولت ناتوان است و هم کارگزار و در نتیجه کشور در وضعیت بن‌بست گرفتار شده است. واکنش‌هایی که ایران در این شرایط نشان می‌دهد، بیشتر در باتلاق انبوه مشکلات باقی مانده و فرو می‌رود. حال که سایه جنگ بالای سر ایران است تا چه اندازه می‌تواند ایران را از جنگ دور کند؟ ترامپ در سخنرانی خود علناً گفته که اگر ایران فعالیت هسته‌ای خود را از سر بگیرد، به ایران حمله می‌کنیم. این هشدار بسیار جدی است. یعنی آمریکایی‌ها اعلام می‌کنند که دیگر به ایران اجازه تنفس نخواهند داد. یکی از دلایل اصلی چنین واکنشی، به مواضع سیاست خارجی ایران و عدم حضور سازنده در مسائل منطقه‌ای بازمی‌گردد.»
این استاد حقوق بین‌الملل با اشاره به نحوه موضع‌گیری کشورهای مختلف در قبال طرح اخیر صلح گفت: «معمولاً واکنش منطقی کشورها این است که اعلام می‌کنند ما از هر طرح صلحی استقبال می‌کنیم و معتقدیم ایالات متحده آمریکا و سایر کشورهایی که چنین طرحی را تهیه کرده‌اند، در تلاش هستند تا نسل‌کشی را پایان دهند و به بازگشت گروگان‌ها کمک کنند اما در کنار این تلاش‌های ارزنده، نباید حق تعیین سرنوشت مردم فلسطین به فراموشی سپرده شود و ریشه‌های مبارزه‌ای که در منطقه توسط گروه‌های مقاومت شکل گرفته، از یاد برود.»
او تأکید کرد: «ادبیات دیپلماتیک در چنین شرایطی باید بر پایه‌ای باشد که دست‌کم یک یا تعدادی از کشورها با شما همراهی و همکاری کنند اما متأسفانه ادبیات کنونی وزارت امور خارجه حتی از نظر حرفه‌ای و فنی نیز قابل دفاع نیست.» ذاکریان افزود:«ایران می‌توانست به بهانه همین طرح صلح، یا به واسطه چنین طرحی، منافع ملی خود را تأمین کند و از آن به‌عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف خود در موضوعات مختلف از جمله مسائل هسته‌ای، منطقه‌ای و موشکی بهره ببرد اما مانند همیشه واقع‌گرایی تحت‌الشعاع آرمان‌گرایی قرار گرفت.»
