حریق هیرکانی/ ابعاد حقوقی آتش‌سوزی کهن‌ترین جنگل ایران
جنگل‌های هیرکانی، این روزها میزبان آتش‌سوزی گسترده‌ای است که به واسطه آن آسیب‌های ویرانگری به بخش‌هایی از اکوسیستم آن وارد شده است.
جنگل یک بیشه طبیعی است متشکل از عرصه و هوایی، و مرکب از موجودات زنده با منشأ نباتی (درخت، درختچه، بوته، نهال، علف، خزه) و حیوانی منصرف از درجه تکامل آن، که دست بشر در ایجاد و پرورش آن دخیل نبوده باشد. در کنار اَتمسفر (هوا)، لیتوسفر (خاک‌وسنگ) و هیدروسفر (آب)، جنگل به عنوان بخشی از بیوسفر ارکان چهارگانه آنچه محیط زیست خوانده می‌شود را تشکیل می‌دهد.
جنگل‌ها از رهگذر تولید اکسیژن و پالایش هوا، جلوگیری از فرسایش خاک و وقوع سیلاب‌ها، حفظ باروری خاک، سازماندهی اقلیمی و کمک به استمرار تنوع زیستی نقشی بی‌بدیل در محیط زیست و زندگی انسان روی سیاره زمین ایفا می‌کنند. جنگل‌های هیرکانی نام مجموعه‌ای متشکل از ده جنگل است که با مساحتی به میزان ۵۵هزار کیلومترمربع در کنار یکدیگر در ضلع جنوبی دریای خزر یک بیشه منحصربه‌فرد را پدید می‌آورند. اهالی فن قدمت این جنگل‌ها را تا پنجاه میلیون سال هم تخمین می‌زنند.
جنگل‌های هیرکانی، این روزها میزبان آتش‌سوزی گسترده‌ای است که به واسطه آن آسیب‌های ویرانگری به بخش‌هایی از اکوسیستم آن وارد شده است. این در حالی است که آتش‌سوزی جنگل‌ها رویدادی شایع بوده، و هیچ جنگلی در سراسر دنیا از وقوع آن مصون نیست. ممانعت از وقوع و مهار آتش‌سوزی جنگل مستلزم رعایت مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها است که ذیل اراده دولت و شهروندان تحقق می‌پذیرند.
دولت در مقام کارگزار اصلی حفاظت از جنگل‌ها وظیفه دارد ضمن اِعمال کنترل و نظارت دائمی بر این مناطق، مأموران خود را به آخرین فناوری‌های مربوطه مجهز نموده، و از هیچ امکانی در جلوگیری و مهار آتش مضایقه نکند. شهروندان نیز باید در هنگام حضور در جنگل حتی‌الامکان از افروختن آتش خودداری کنند و هر آتشی که در فضای جنگل روشن می‌کنند را با دقت مضاعف کنترل کنند. جبران خسارات وارده به جنگل‌ها بسی دشوار بوده، و آثار نابودی جنگل تا چندین نسل آینده را نیز تحت‌الشعاع قرار خواهد داد.
از منظر حقوقی، قواعد داخلی و بین‌المللی متعددی وجود دارند که از جنگل‌ها در قبال آتش‌سوزی محافظت کنند. در قوانین موضوعه، قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع (مصوب 1346/05/25) مهمترین سند حقوقی مربوطه است که ذیل مواد 45، 46 و 47 به پیش‌بینی قواعدی در این حوزه مبادرت می‌ورزد.
وفق ماده45 از این قانون آتش زدن نباتات در مزارع و باغات داخل یا مجاور جنگل بدون اجازه و نظارت مأموران صالح ممنوع بوده، و چنانچه در نتیجه سهل‌انگاری به حریق در جنگل منتهی شود مرتکب به دو ماه تا یک سال حبس محکوم خواهد شد. ماده46 نیز مقرر داشته که روشن کردن آتش در تنه درختان مجازات حبس از سه ماه تا یک سال، و جزای نقدی از 27 تا 67میلیون تومان را در پی خواهد داشت. بر اساس ماده47 نیز برای ایجاد آتش‌سوزی عمدی در جنگل هم مجازات سه تا ده سال حبس پیش‌بینی شده است.
تبصره همین ماده نیز می‌گوید هنگامی که جنگلی گرفتار آتش‌سوزی می‌شود تمامی مأموران کشوری و لشکری به همراه امکاناتی که در اختیار آنهاست باید متعاقب تقاضای مسئولان محلی به اطفای حریق کمک نمایند. در یک نگاه کلی، الزامات این قانون نظر به اهمیت جنگل‌ها چندان بازدارنده به نظر نمی‌رسند.
شایسته است در پرتو خسران اخیر، بازنگری در الگوی فعلی و پیش‌بینی الزاماتی دقیق‌تر به منظور جلوگیری از وقوع آتش و مهار آن در دستور کار مقنن قرار بگیرد. حفاظت حقوقی از جنگل‌ها در قبال آتش‌سوزی منحصر به حقوق داخلی نبوده، و تدابیری چند در حقوق بین‌الملل برای این هدف وجود دارد. مهمترین این تدابیر سازوکاری است که در کنوانسیون میراث جهانی (1972) سازمان فرهنگی، علمی و آموزش ملل متحد (یونسکو) پیش‌بینی می‌شود. این کنوانسیون در حال حاضر 196عضو دارد، و دولت ایران هم از سال1975 در عضویت آن است.
وفق مواد 8 تا 14 از این معاهده، نهادی متشکل از نمایندگان 21دولت عضو موسوم به «کمیته میراث جهانی» تشکیل جلسه می‌دهد تا بر اساس تعاریف مندرج در مواد 1 و 2 از همین سند بین‌المللی مصادیق میراث جهانی را شناسایی، و به ثبت آنها مبادرت ورزد. این کمیته در سال 2023 جنگل‌های هیرکانی را هم در ردیف میراث جهانی قرار داده است.
لذا دولت ایران متعهد است در تصمیمات حقوقی، سیاسی و علمی به حمایت، حفاظت و معرفی این میراث جهانی بپردازد. آتش‌سوزی اخیر و آسیب فراوانی که به جنگل‌های هیرکانی وارد آمده مبین این واقعیت است که ایران در قبال این تعهد اقدامات لازم را انجام نداده است.
