دو راهی تسلیم یا پایان اتحاد/بررسی اظهارات اخیر ولودیمیر زلنسکی رئیسجمهور اوکراین، درباره آینده روابط با آمریکا
آخرین روزهای ماه اکتبر، درحالیکه اعلام شده بود دونالد ترامپ و ولادیمیر پوتین به زودی در بوداپست پایتخت مجارستان با یکدیگر دیدار خواهند کرد، یک تماس تلفنی میان سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه و مارکو روبیو، همتای آمریکاییاش، در ظاهر همه چیز را تغییر داد.
آخرین روزهای ماه اکتبر، درحالیکه اعلام شده بود دونالد ترامپ و ولادیمیر پوتین به زودی در بوداپست پایتخت مجارستان با یکدیگر دیدار خواهند کرد، یک تماس تلفنی میان سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه و مارکو روبیو، همتای آمریکاییاش، در ظاهر همه چیز را تغییر داد. وزارت خزانهداری آمریکا در کمتر از 24 ساعت پس از این تماس برای اولین بار از زمان بازگشت ترامپ به قدرت در ژانویه 2025، تحریمهایی جدی علیه صنعت نفت روسیه وضع کرد و رئیسجمهور ایالات متحده نیز در اتاق بیضی به خبرنگاران گفت که دیگر مایل نیست «در نشستی بیهوده» شرکت کند.
از نگاه اوکراینیها این یک نقطه عطف بود که میتوانست نقطه آغاز سختگیریهای بیشتر علیه مسکو از سوی دولت ترامپ و افزایش حمایتهای اقتصادی و نظامی از کییف باشد. با این حال، زمان زیادی طول نکشید که این امیدواری به یک ناامیدی بزرگ تبدیل شد.
یک هیئت عالیرتبه نظامی از آمریکا به رهبری دنیل دریسکال، وزیر ارتش این کشور روز پنجشنبه 20 نوامبر به کییف سفر کرد تا پیشنویس یک طرح صلح جدید برای پایان دادن به جنگ در اوکراین را به مقامهای ارشد این کشور ارائه کند. هرچند ایالات متحده این طرح را به صورت رسمی منتشر نکرده اما براساس اطلاعات فاش شده از محتوای طرح صلح پیشنهادی ترامپ، این طرح از کییف میخواهد از بخشهایی از خاک خود چشمپوشی کند و بسیاری از شروط مدنظر روسیه برای برقراری صلح را بپذیرد.
اوکراین در ابتدا واکنشی رسمی به طرح پیشنهادی ایالات متحده نشان نداد و صرفاً از «همکاری مقامهای اوکراینی و آمریکایی بر روی این طرح» خبر داد اما صحبتهای رئیسجمهور اوکراین که یک روز بعد از دریافت طرح مطرح شد، نشان داد که این طرح تا چه اندازه برای اوکراینیها ناخوشایند و آزاردهنده است.
کمی آن سوتر در مسکو نیز هرچند کرملین از شنیدهشدن مطالبات و پذیرفته شدن شروطش خوشحال است اما تضمینی برای پذیرش این طرح و پایان دادن به جنگ وجود ندارد و تجربههای قبلی نشان میدهد حتی در صورتی که اوکراین تحت فشار ناگزیر به پذیرش طرح آمریکاییها شود، دستکم در کوتاهمدت نباید انتظار پیشرفت چشمگیری جز آغاز دوباره مذاکرات مستقیم را داشت و احتمالاً روسیه، در نگاهی بدبینانه به این طرح به چشم پنجرهای برای خرید زمان نگاه میکند.
چه کسی در پشت پرده این طرح است؟
نسخه رسمی طرح منتشر نشده یا اینکه از سوی مقامهای آمریکایی به صورت علنی تأیید نشده اما رسانههای مختلفی میگویند به پیشنویس اولیه طرح که به تأیید مقامهای اوکراینی رسیده دسترسی پیدا کرده و آن را مشاهده کردهاند.
به نوشته اکسیوس، طرح صلح 28 مادهای ترامپ از کییف میخواهد از برخی مناطق در شرق این کشور عقبنشینی کرده و مناطق مذکور را به روسها تحویل دهد، تعداد پرسنل نظامی و تجهیزات ارتش خود را محدود کند و برای همیشه از پیوستن به ائتلاف ناتو منصرف شود.
استدلال آمریکاییها این است که بهرغم سخت بودن پذیرش این شروط برای اوکراین، کییف باید هرچه سریعتر طرح ایالات متحده را بپذیرد تا جنگ در اسرع وقت پایان یابد. به باور آنها، در صورت ادامه جنگ، کییف نهتنها تلفات بیشتری را متحمل خواهد شد بلکه مناطق بسیار بیشتری را در مقایسه با آنچه در میز مذاکره به روسها تحویل میدهد، از دست خواهد داد.

این طرح طی همکاری مشترک استیو ویتکاف، فرستاده ویژه رئیسجمهور آمریکا، جرد کوشنر، داماد ترامپ و مارکو روبیو وزیر امور خارجه آماده شده و به نوشته اکسیوس، ویتکاف برای نهایی کردن آن با کیریل دمیتریف، فرستاده ویژه رئیسجمهور روسیه مشورت کرده است. این وبسایت مدعی شده که آمریکاییها پس از دیدار و مشورت با دمیتریف، محتویات طرح را با رستم عمروف، مشاور امنیت ملی رئیسجمهور اوکراین نیز به اشتراک گذاشته و پس از آن دنیل دریسکال راهی اوکراین شده تا طرح را به صورت مکتوب به ولودیمیر زلنسکی، رئیسجمهور اوکراین ارائه کند.
بر اساس گزارش نشریه هیل، وجود طرح صلح 28 مادهای از بسیاری از اعضای مجلس نمایندگان و سنای آمریکا پنهان نگه داشته شده بود و بسیاری از نمایندگان در روزهای اخیر از طریق رسانهها از جزئیات طرح آگاه شدهاند.
متحدان اروپایی اوکراین از عدم دخیل بودن در تهیه و تدوین طرح ناراضی هستند و تأکید کردهاند هر طرحی که خواستار «تسلیم کامل» اوکراین باشد، غیرقابل قبول است.
از جزئیات طرح چه میدانیم؟
نخستین بحث مطرحشده در طرح صلح 28 مادهای، تأیید حاکمیت ملی اوکراین و وعده اعطای تضامین امنیتی معتبر به این کشور از سوی ایالات متحده است. با این حال، جزئیاتی درباره تضامین امنیتی، کیفیت این تضامین و مکانیسم عمل آنها مطرح نشده که خود میتواند یک نگرانی بزرگ برای اوکراینیها و دلیل مهمی برای نپذیرفتن طرح باشد.
در این طرح آمریکایی، آورده شده که تعداد نیروهای نظامی ارتش اوکراین باید به کمتر از 600 هزار نفر محدود شود. این در حالی است که اوکراین در حال حاضر بین 800 تا 850 هزار نفر پرسنل نظامی دارد و با چالشهای زیادی در تأمین نیروی انسانی کافی و آموزشدیده برای دفاع در برابر حملات روسیه دست و پنجه نرم میکند.
در بندهای هفت و هشت طرح پیشنهادی آمریکا آمده است که اوکراین باید قانون اساسی خود را تغییر دهد و در این قانون اساسی اعلام کند که به ناتو نخواهد پیوست. همچنین نیروهای ناتو برای همیشه از استقرار در اوکراین منع میشوند. در مقابل اوکراینیها اجازه مییابند که مسیر عضویت در اتحادیه اروپا را دنبال کنند. از طرفی اوکراین باید متعهد شود که برای همیشه یک کشور غیرهستهای باقی خواهد ماند و به سوی تولید بمب اتم نخواهد رفت.
امتیازات سیاسی زیادی هم در این طرح برای ارائه به روسیه وجود دارد. آمریکا تعهد میکند که ادغام دوباره اقتصاد روسیه در اقتصاد جهانی را تضمین کند و گفتوگوهایی را با مسکو برای رفع تحریمها کلید بزند. همچنین از روسیه دعوت خواهد شد تا یک بار دیگر به «گروه هشت» بپیوندد. «گروه هشت» در سال 2014 و پس از کنار گذاشته شدن روسیه از این گروه به دلیل اشغال شبهجزیره کریمه، به گروه هفت تبدیل شده بود.
در زمینه اختلافات سرزمینی نیز طرح آمریکا سوگیری قابل توجهی به سوی روسیه دارد؛ کریمه، لوهانسک و دونتسک به صورت دوفاکتو به عنوان خاک روسیه شناخته خواهند شد و مرز در دو استان زاپرویژیا و خرسون خطوط مقدم فعلی خواهد بود. در مقابل این امتیازات، روسیه میپذیرد که نیروهایش را از هر منطقهای خارج از 5 استان مورد اشاره عقب بکشد و ادعایی درباره سایر مناطق اوکراین نداشته باشد.
بر مبنای طرح ارائهشده از سوی کاخ سفید، نیروهای اوکراینی، مناطقی از استان دونتسک را که هنوز در اختیار اوکراین است تخلیه خواهند کرد و این مناطق به عنوان منطقههای غیرنظامی خنثی و حائل شناخته خواهند شد. با این حال، از نظر رسمی این مناطق به عنوان خاک روسیه در نظر گرفته میشوند و روسیه صرفاً متعهد میشود که نیروهای نظامی خود را به این مناطق غیرنظامی اعزام نکند.
از جمله موارد مهم و تأثیرگذار دیگر در طرح ارائهشده از سوی آمریکا این است که اوکراین ملزم میشود تا 100 روز پس از اجرایی شدن توافق، انتخابات جدید برگزار کند. دوره ریاستجمهوری ولودیمیر زلنسکی در مه 2024 به پایان رسیده و از آن زمان زلنسکی با تصویب پارلمان و به دلیل شرایط اضطراری در دوره جنگ و عدم امکان مشارکت بخش زیادی از اوکراینیها در مناطق اشغالشده در انتخابات، به عنوان رئیسجمهور به کار خود ادامه میدهد.
در طرح پیشنهادی آمریکاییها پیشبینی شده است که نظارت بر اجرای توافق بر عهده شورای صلح به ریاست دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا باشد.
انتخاب سخت کییف
واکنش اولیه مقامهای اوکراینی محتاطانه بود. ولودیمیر زلنسکی در ابتدا از همکاری با آمریکاییها بر روی طرح خبر داد تا به گفته او طرح در برگیرنده نظرات اوکراینیها هم باشد اما صحبتهای روز جمعه رئیسجمهور اوکراین نشان داد که از نظر او و همکارانش این طرح چیزی جز تسلیم کامل در برابر خواستههای روسیه نیست.
زلنسکی عصر روز جمعه در ویدئویی خطاب به مردم اوکراین گفت که اوکراین در آستانه مواجهه با یکی از سختترین لحظات در تاریخ خود قرار دارد: «اوکراین ممکن است بهزودی در برابر انتخابی بسیار دشوار قرار گیرد؛ انتخاب میان اینکه یا عزت خود را قربانی کند یا یکی از مهمترین شرکایش را از دست بدهد. یا آن 28 مورد دشوار را بپذیرد و یا سختترین زمستان و تبعات آن را تحمل کند.»
رئیسجمهور اوکراین افزود: «ما در فوریه 2022 به اوکراین خیانت نکردیم. این بار نیز ما به اوکراین خیانت نمیکنیم.»
زلنسکی در ادامه صحبتهایش تأکید کرد که اجازه نمیدهد روسها بتوانند اوکراین را به مخالفت با صلح متهم کنند و او تلاش خواهد کرد تا با ارائه پیشنهادات جدید، پاسخهای اقناعی و یافتن راههای جایگزین، پاسخی مناسب به طرح آمریکا ارائه کند.
ایالات متحده ضربالاجلی یکهفتهای برای کییف تعیین کرده تا طرح پیشنهادی واشنگتن را بپذیرد. دونالد ترامپ، روز پنجشنبه 20 نوامبر به رادیو فاکسنیوز گفت که «فکر میکنم تا پنجشنبه هفته آینده فرصت مناسبی برای اوکراین وجود داشته باشد که این طرح را بپذیرد.»

رئیسجمهور آمریکا روز جمعه نیز زمانی که در کاخ سفید میزبان زهران ممدانی، شهردار منتخب نیویورک بود خطاب به خبرنگاران تأکید کرد که در آستانه فصل زمستان لازم است که «به خونریزیها پایان دهیم.» او همچنین درباره زلنسکی اظهار کرد: «او مجبور خواهد بود که این طرح را دوست داشته باشد و اگر دوست نداشته باشد، آن وقت میدانید چه خواهد شد؟ آنها باید به جنگیدن ادامه بدهند. برخی مواقع لازم است که او چیزی را که قبلاً نپذیرفته بود، بپذیرد.» ترامپ با اشاره به دعوای او و معاونش با زلنسکی در کاخ سفید هم یادآوری کرد که آن زمان هم تصریح کرده که «اوکراین کارتی برای بازی در اختیار ندارد.»
برای اروپاییها طرح صلح پیشنهادی آمریکا شوکهکننده و غیرقابل پذیرش به نظر میرسد.
اشتفان کورنلیوس، سخنگوی فریدریش مرتس، صدراعظم آلمان، اعلام کرد که مرتس، امانوئل مکرون، رئیسجمهور فرانسه و کییر استارمر نخستوزیر بریتانیا در یک تماس تلفنی مشترک در روز جمعه، به زلنسکی اطمینان دادهاند که از «حمایت کامل و مداوم آنها در مسیر دستیابی به صلحی پایدار و عادلانه» برخوردار است.
البته در این بیانیه مستقیماً به طرح مشترک آمریکا و روسیه اشارهای نشده است. این رهبران ضمن استقبال از تلاشهای آمریکا برای پایان دادن به جنگ، بر لزوم محافظت از «منافع حیاتی و بلندمدت اروپا و اوکراین» تأکید ورزیدند. در این بیانیه آمده است که «نیروهای مسلح اوکراین باید توانایی دفاع مؤثر از حاکمیت کشورشان را داشته باشند.» همچنین تأکید شده است که «هر توافقی که بر کشورهای اروپایی، اتحادیه اروپا یا ناتو تأثیر بگذارد، نیازمند موافقت شرکای اروپایی یا اجماع در میان متحدان است.»
استارمر نیز که برای شرکت در نشست گروه ۲۰ به آفریقای جنوبی سفر کرده، گفت: «همه ما خواهان صلحی عادلانه و پایدار هستیم.» او افزود: «این همان چیزی است که رئیسجمهور آمریکا میخواهد و خواسته همه ماست؛ بنابراین باید در همین جهت تلاش کنیم. اما این یک اصل بنیادین است که اوکراین باید بتواند آینده خود را تحت حاکمیت مستقل خود تعیین کند.»
برای کشورهای شرق اروپا، این طرح ترسناکتر به نظر میرسد. مارکو میکلسون، رئیس کمیته روابط خارجی پارلمان استونی، در واکنش تندی در شبکههای اجتماعی نوشت: «اگر اوکراین این طرح را بپذیرد، دیگر کشوری به نام اوکراین وجود نخواهد داشت؛ و اگر اروپا آن را بپذیرد، باید خودمان را برای جنگ مستقیم با روسیه آماده کنیم.»
زمانبندی تأثیرگذار
این پیشنهاد در شرایطی مطرح میشود که اوکراین زیر فشار شدید نظامی، سیاسی و اقتصادی قرار دارد.
در میدان نبرد، شهر استراتژیک پوکروفسک در استان دونتسک در آستانه سقوط کامل است؛ نیروهای نظامی روسیه شهر را از سه طرف محاصره کرده و در یک جنگ شهری تمامعیار متر به متر پیشروی میکنند تا مدافعان اوکراینی را به انتخاب میان مرگ یا عقبنشینی وادار سازند. ارتش روسیه از فوریه ۲۰۲۴، در فاصله کوتاهی پس از سقوط آودیوکا، تلاشها برای تصرف پوکروفسک را آغاز کرد. تصرف این شهر توسط روسها باعث میشود نیروهای نظامی اوکراین یکی از مهمترین دژهای دفاعی خود را در استان دونتسک از دست بدهند.
موقعیت جغرافیایی پوکروفسک باعث میشود تا این شهر که پیش از جنگ نزدیک به ۶۰ هزار نفر جمعیت داشت، به عنوان یکی از مهمترین هابهای لجستیکی شرق اوکراین شناخته شود. ارتش اوکراین از این شهر برای ارسال کمکهای نظامی و تأمین تدارکات بخشهایی از دونتسک که هنوز در کنترل نیروهای اوکراینی است استفاده میکرد. از نگاه روسیه که در ماههای اخیر بخش زیادی از نیروهای خود را از جبهههای مختلف به پوکروفسک منتقل کرده، تصرف دونباس (دو استان دونتسک و لوهانسک) اهمیت بسیار زیادی دارد.
در حال حاضر حدود ۱۰ درصد از منطقه دونباس در کنترل نیروهای اوکراینی است و اگر روسها بتوانند پوکروفسک و کاستیانتنیوکا در شمال شرق دونتسک را تصرف کنند، فرصت خوبی برای آنها به منظور حرکت به سمت دو شهر کراماتورسک و اسلوویانسک و تسخیر آنها فراهم میشود.
علاوه بر این، هفته گذشته روسیه تلاشهای جدیدی را برای پیشروی از شمال زاپرویژیا آغاز کرد و موفق شد مناطقی را در نزدیکی هولیاپول (۶۰ کیلومتری جنوب غرب پوکروفسک) در مرز زاپرویژیا و دونتسک به اشغال خود دربیاورد. اولکساندر سیرسکی، فرمانده نیروهای مسلح اوکراین در همین رابطه گفت که شرایط در زاپرویژیا «بهطور قابل توجهی بدتر» شده و «جنگهای فرسایشی» در این منطقه آسیبهای زیادی به ارتش اوکراین وارد آورده است.
مسکو پیشروی قابل توجهی در سال ۲۰۲۵ داشته و به طور میانگین روزانه بیش از ۴۰۰ کیلومترمربع از خاک اوکراین را به اشغال خود درآورده است. در صورت سقوط پوکروفسک، اشغال این شهر به بزرگترین دستاورد روسیه از زمان تصرف شهر آودیوکا در اوایل سال ۲۰۲۴ تبدیل میشود.
برخی فعالان مطرح اوکراینی وضعیت فعلی اوکراین در میدان نبرد را «فاجعه استراتژیک» توصیف میکنند. سرهی استرننکو، فعال مشهور اوکراینی روز 17 نوامبر در شبکه اجتماعی ایکس هشدار داد خطوط دفاعی اوکراین در سکوت بهتآور مسئولان سیاسی و نظامی در حال فروپاشی است.
در حوزه اقتصاد هم وضعیت چندان بهتر نیست. اوکراین در شرایطی که طی سه سال جنگ، درگیر مشکلات زیادی شده و برای تأمین نیازها بهطور قابل توجهی به کمکهای مالی متحدانش وابسته است، در ماههای اخیر و طی حملات سنگین پهپادی روسیه بسیاری از زیرساختهای کلیدی خود را از دست داده و برای تأمین انرژی کشور دچار مشکل است. روزنامه «کییف ایندیپندنت» در این باره از قول یک مقام ارشد آمریکایی گزارش داده که واشنگتن وضعیت رو به وخامت انرژی اوکراین را «اضطراری» میداند، زیرا روسیه در آستانه زمستان همچنان به حملات خود علیه شبکه برق ادامه میدهد.
اما در حوزه سیاسی فشارها علیه دولت اوکراین حتی بیشتر از وضعیت فاجعهبار اقتصادی و نظامی است. اوکراین هنوز در شوک رسوایی فساد «انرگو اتم»، بزرگترین رسوایی دوران ریاستجمهوری زلنسکی به سر میبرد. این رسوایی پس از تحقیقاتی فاش شد که ادعا میکند تیمور میندیش، از متحدان نزدیک زلنسکی، شبکهای را اداره میکرده که از قراردادهای ساختوساز و تدارکات انرژی (از جمله پروژههای ایمنسازی زیرساختها) رشوه دریافت کرده و سود حاصله را پولشویی میکرده است. تاکنون هشت نفر، از جمله چهرههای مرتبط با نزدیکان رئیسجمهور و چندین وزیر، متهم شدهاند. رستم عمروف، دبیر شورای امنیت ملی و دفاع نیز تحت بازجویی است، هرچند هنوز رسماً متهم نشده است.
موضع روسیه چیست؟
کرملین از پاسخ صریح به این پرسش که آیا از این پیشنهاد حمایت میکند یا خیر، طفره رفته است؛ با این حال، ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه، روز جمعه 21 نوامبر اظهار کرد که این طرح «میتواند مبنایی برای یک توافق صلح نهایی باشد.»
او در نشستی در کرملین، ضمن تأیید دریافت این طرح ۲۸ مادهای، گفت: «با ما بحث جدی و محتوایی درباره این متن نشده است و من میتوانم دلیل آن را حدس بزنم.»
پوتین افزود: «به باور من، دلیلش روشن است؛ دولت آمریکا تاکنون در جلب موافقت طرف اوکراینی ناکام مانده و اوکراین با آن مخالف است. ظاهراً اوکراین و متحدان اروپاییاش همچنان در عالم توهم سیر میکنند و رویای تحمیل یک شکست استراتژیک به روسیه در میدان نبرد را در سر میپرورانند.»
برخی تحلیلگران روسی معتقدند که هرچند بسیاری از خواستههای روسیه در این طرح دیده شده اما بعید به نظر میرسد که کرملین طرح را بپذیرد. بوریس بوندارف، دیپلمات سابق روسیه که پس از حمله نظامی روسیه به اوکراین استعفا داد در یادداشتی در این باره که در نشریه مسکوتایمز منتشر شد، نوشته است: «پیشنویس ۲۸ مادهای این طرح، اگرچه در بند نخست بر لزوم حفظ حاکمیت اوکراین تأکید میکند، اما در عمل با تحمیل محدودیتهای سنگین و تعهدات دشوار، این حاکمیت را به شدت تضعیف کرده و عملاً قربانی را به جرم مقاومت در برابر متجاوز تنبیه میکند.
طبق این طرح، اوکراین از داشتن ارتشی بزرگتر از ۶۰۰ هزار نفر منع شده است (هرچند این رقم از درخواست اولیه روسیه بالاتر است). همچنین، اوکراین از عضویت در ناتو و ناتو از پذیرش این کشور منع شدهاند؛ ترتیبی که از منظر حقوق بینالملل بیمعناست و با منشور سازمان ملل در تضاد است.»
بوندارف میافزاید: «با این حال، این طرح حاوی مفادی است که مسکو هرگز از آنها استقبال نخواهد کرد. اختصاص دستکم ۱۰۰ میلیارد دلار از داراییهای مسدودشده روسیه برای بازسازی اوکراین، آن هم تحت نظارت آمریکا، موضوعی نیست که ولادیمیر پوتین بتواند آن را بپذیرد. تصور اینکه پوتین هزینه بازسازی کشوری را که خود ویران کرده، تحت مدیریت آمریکا بپردازد، دشوار است. اما حتی این، حساسترین نقطه اختلاف برای روسیه نیست.»
این دیپلمات سابق همچنین تأسیس یک «شورای صلح» به ریاست دونالد ترامپ برای نظارت بر اجرای توافق را برای پوتین کاملاً غیرقابل قبول میداند، زیرا ترامپ را در جایگاه ناظر و قضاوتکننده اعمال رهبر روسیه قرار میدهد. به نوشته او، پوتین میجنگد تا ثابت کند حقی برابر با رئیسجمهور آمریکا در تصمیمات جهانی دارد. او برای کسب احترام و جایگاهی برابر (یا حتی برتر) میجنگد و در جهانبینی او، قرار گرفتن زیر دست کسی دیگر، بهویژه فردی غیرقابل پیشبینی چون ترامپ، تحقیرآمیز و نشانه ضعف است.
او با توصیف این پیشنهاد به عنوان «سند پیروزی پوتین» تصریح میکند: «اگر آمریکا چنین شرایطی را پیشنهاد میدهد، یعنی تسلیم شده و آماده پذیرش خواستههای اوست. برای پوتین، توافق با اوکراین اهمیتی ندارد؛ آنچه مهم است، توافقی با آمریکاست که در آن واشنگتن رسماً شروط مسکو را بپذیرد. به همین دلیل، بند مربوط به گفتوگوی روسیه و ناتو به محور اصلی تمرکز کرملین تبدیل خواهد شد. پوتین تلاش خواهد کرد این بند را گسترش داده و آن را به هسته اصلی مذاکرات تبدیل کند.»