توقع از شرق/ روسیه و ایران تا چه اندازه میتوانند به ایران در مقابله با اجرای تحریم‌های شورای امنیت کمک کنند؟
پس از آنکه سه کشور اروپایی روز ۶ شهریور در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل متحد خواستار اجرای مکانیسم اسنپ‌بک و بازگشت ۶ قطعنامه پیشین شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران شدند، چین و روسیه در حمایت از ایران با این اقدام سه کشور اروپایی مخالفت کردند.
پس از آنکه سه کشور اروپایی روز ۶ شهریور در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل متحد خواستار اجرای مکانیسم اسنپ‌بک و بازگشت ۶ قطعنامه پیشین شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران شدند، چین و روسیه در حمایت از ایران با این اقدام سه کشور اروپایی مخالفت کردند. چهار روز بعد از اقدام سه کشور اروپایی، وزرای خارجه ایران، روسیه و چین، این اقدام را در نامه‌ای مشترک به دبیرکل سازمان ملل متحد و رئیس دوره‌ای شورای امنیت، اقدام کشورهای اروپایی را غیرمشروع و خلاف مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ توصیف کردند.
در این نامه آمده‌است: «شورای امنیت نمی‌تواند بر اساس نامه ارائه‌شده توسط سه کشور اروپایی (E3) اقدام کند و باید آن را باطل و بلااثر در نظر گیرد. هرگونه گام یا اقدامی که با نادیده گرفتن یا نقض قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت اتخاذ شود، نمی‌تواند منجر به ایجاد تعهدات بین‌المللی قانونی برای کشورهای عضو سازمان ملل متحد گردد.»
وزرای خارجه ایران، روسیه و چین تصریح کردند: «اقدام وزرای امور خارجه سه کشور اروپایی (E3) به وضوح مغایر با قطعنامه مذکور است و بنابراین، ذاتاً از نظر حقوقی و رویه‌ای معیوب می‌باشد. مسیری که سه کشور اروپایی (E3) در پیش گرفته‌‌اند، اختیار و کارکردهای شورای امنیت سازمان ملل متحد را مورد سوءاستفاده قرار داده و همزمان اعضای آن و همچنین جامعه بین‌المللی را در مورد ریشه‌های اختلال در اجرای برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ گمراه می‌سازد.»
این نامه مهم‌ترین گام روسیه و چین برای مقابله با بازگشت تحریم‌های پیشین شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران بود. برداشت عمومی در میان رسانه‌ها و مقام‌های رسمی ایران از امضای این نامه توسط چین و روسیه این بود که این دو قدرت جهانی حتی در صورت بازگشت تحریم‌های شورای امنیت هم حاضر به اجرای آن نخواهند بود، چراکه در نامه رسمی خود تاکید کرده‌اند که فرآیند اسنپ‌بک به صورتی که توسط سه کشور اروپایی فعال شده‌است «نمی‌تواند منجر به ایجاد تعهدات بین‌المللی قانونی برای کشورهای عضو سازمان ملل متحد گردد.»
گام بعدی چین و روسیه، رای مثبت به قطعنامه پیشنهادی کره جنوبی، به‌عنوان رئیس دوره‌ای شورای امنیت سازمان ملل متحد برای ملغی کردن ۶ قطعنامه پیشین شورای امنیت بود. این پیش‌نویس قطعنامه با چهار رای مثبت چین، روسیه، پاکستان و الجزایر و دو رای ممتنع کره جنوبی و گویان با مخالفت ۹ عضو دیگر شورا مواجه شد و به تصویب نرسید.
نماینده چین در جلسه رای‌گیری تاکید کرد: «چین قاطعانه با فشار اجباری کشورهای مرتبط برای مکانیسم ماشه مخالف است و این اقدام را به عنوان تضعیف جدی تلاش‌های دیپلماتیک برای حل و فصل سیاسی موضوع هسته‌ای ایران می‌داند.» نماینده روسیه نیز در این نشست گفت: «اقدام کشورهای اروپایی برای فعال کردن تمهیدات محدودکننده براساس مکانیزم ماشه درحالی‌که خود آنها به تعهدات خود تحت برجام و قطعنامه عمل نکرده‌اند نشان‌دهنده سوءنیت و غیرقانونی است. ما اقدامی را که سه کشور اروپایی در شورای امنیت ارائه کردند، به رسمیت نمی‌شناسیم.»
انتشار خبر جعلی بیانیه روسیه و چین
بلافاصله بعد از این رای‌گیری خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی با انتشار خبری در کانال تلگرامی خود مدعی شد: «در بیانیه‌ای مشترک، چین و روسیه رسماً اعلام کردند که بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را غیرقانونی و نامعتبر می‌دانند و به آنها پایبند نخواهند بود.» بلافاصله پس از انتشار این خبر که صبح روز بعد به تیتر برخی از رسانه‌های کشور تبدیل شد، مشخص شد که چنین بیانیه‌ای در هیچ‌یک از منابع معتبر خبری و پایگاه‌های رسمی کشورهای مذکور وجود ندارد.
انتشار این ادعا، باعث شد سوال‌هایی در مورد تصور دولت جمهوری اسلامی ایران در مورد میزان حمایت چین و روسیه از ایران در صورت بازگشت قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت پیش بیاید. هرچند بسیاری از کارشناسان تاکید می‌کنند که چین و روسیه تمایلی به پیروی کامل از این قطعنامه‌ها نخواهند داشت و بعد از ضرب‌الاجل ۵ مهر و بازگشت قطعنامه‌ها، همچنان به مناسبات خود با ایران ادامه خواهند داد، اما تردیدی وجود ندارد که این مناسبات با بازگشت تحریم‌های بین‌المللی دچار اختلال خواهد شد.
سینا طوسی، در یادداشتی برای پایگاه خبری ریسپانسبل استیت‌کرفت می‌نویسد: «حتی الزام‌آور بودن اسنپ‌بک هم مورد تردید است. چین و روسیه تقریباً به‌طور قطع با از سرگیری یکجانبه اجرای تحریم‌ها مخالفت خواهند کرد. این امر باعث ایجاد شکاف در اجرای تحریم‌ها خواهد شد و باعث می‌‌شود که تحریم‌ها به‌صورت یکپارچه در نظام بین‌الملل اجرا نشود. این اقدام باعث می‌‌شود که شورای امنیت سازمان ملل متحد تضعیف شود.»
اقدام به وتو
هرچند مکانیسم اسنپ‌بک یک فرآیند خودکار است و اعضای دائم شورای امنیت از جمله روسیه و چین نمی‌توانند با استفاده از حق وتو جلوی بازگشت قطعنامه‌های ۶گانه را بگیرند، اما روسیه و چین این امکان را دارند که در ادامه مسیر در صورت ارائه قطعنامه‌های تحریمی جدید از سوی کشورهای غربی با استفاده از حق وتو، جلوی تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را بگیرند.
در عین حال مسئله حق وتو ممکن است حتی در صورت توافق ایران و سه کشور اروپایی برای توقف فرآیند اسنپ‌بک هم برای ایران دردسرساز شود، چراکه اگر قطعنامه‌ای با موافقت ایران، فرانسه، انگلیس، آلمان و با همراهی روسیه و چین به شورای امنیت ارائه شود که جلوی بازگشت قطعنامه‌ها را بگیرد یا بازگشت آنها را به تعویق بیاندازد، ممکن است ایالات متحده آمریکا با استفاده از حق وتو جلوی تصویب چنین قطعنامه‌ای را بگیرد و اجازه ندهد که بازگشت قطعنامه‌ها به تعویق بیفتد.
اقدام‌های احتمالی چین و روسیه
اگر تلاش‌های دیپلماتیک تا شنبه هفته آینده جواب ندهد و قطعنامه‌های ۶ گانه پیشین شورای امنیت علیه ایران احیا شود، آنگاه ممکن است که روسیه و چین تا حدی بتوانند در برخی از اقدام‌های مرتبط با اجرای این قطعنامه‌ها اخلال‌هایی را برای کمک به ایران ایجاد کنند. تحریم‌های مرتبط با ایران در دو قطعنامه ۱۷۳۷ (مصوب ۲۰۰۶) و ۱۹۲۹ (مصوب ۲۰۱۰) به صورت به اصطلاح هوشمند تصویب شده‌اند. در این قطعنامه‌ها کمیته‌هایی برای به‌روزرسانی فهرست افراد و نهادهای تحت تحریم در نظر گرفته‌شده‌است که به صورت مستمر با بازبینی افراد و نهادهای تحریم‌شده ایرانی و نظارت بر روند اجرای قطعنامه، فهرست را به‌روزرسانی کنند.
قطعنامه ۱۷۳۷ کمیته‌ای را تاسیس کرد که فهرست تحریم و مسدودسازی دارایی‌های افراد و نهادهایی که از «اقدامات اشاعه هسته‌ای ایران» حمایت می‌کنند، به‌روزرسانی و بر اجرای آن نظارت کند. امارات متحده عربی و بحرین در چندین مورد محموله‌هایی را در چارچوب این تحریم‌ها توقیف کردند و توقیف این محموله‌ها را به کمیته ۱۷۳۷ گزارش دادند. در قطعنامه ۱۹۲۹ نیز یک «پنل کارشناسان» ایجاد شد که بر اجرای تحریم‌ها توسط کشورهای جهان نظارت می‌کرد و گزارش‌هایی از نقض تحریم‌ها به شورای امنیت ارائه می‌داد و نهایتاً راهکارهایی ارائه می‌داد که نحوه اجرای تحریم‌ها بهبود پیدا کند.
کمیته ۱۷۳۷ و پنل کارشناسان قطعنامه ۱۹۲۹ در ژانویه ۲۰۱۶ همزمان با روز اجرای برجام منحل شدند. با بازگشت قطعنامه‌های ۶گانه که این دو قطعنامه سختگیرانه نیز بخشی از آنها هستند، باید فرآیند تاسیس این کمیته و پنل مجدداً در شورای امنیت دنبال شود. روسیه و چین ممکن است بتوانند در فرآیند تاسیس این نهادها اختلال ایجاد کنند. هرچند موجودیت یا فقدان این کمیته‌ها به صورت بنیادی تغییری در تحریم‌های موجود در متن قطعنامه‌ها ایجاد نمی‌کند، اما حضور این کمیته‌ها می‌تواند باعث افزایش تعداد افراد، نهادها و ابزارهای حمل و نقل ایرانی تحت تحریم شود و فهرست تحریم‌ها را حجیم‌تر کند.
تبعیت نکردن از قطعنامه‌ها
به نظر می‌رسد که انتظارات زیادی در تهران وجود دارد که روسیه و چین، از تحریم‌های مندرج در ۶ قطعنامه شورای امنیت پیروی نکنند اما واقعیت این است که حتی تلاش برای دور زدن تحریم‌های شورای امنیت توسط روسیه و چین، ممکن است توسط کشورهای دیگر جهان که خود را ملزم به اجرای قطعنامه‌ها (به‌ویژه ۱۷۳۷ و ۱۹۲۹) می‌دانند، خنثی شود، چراکه این قطعنامه‌ها کشورهای جهان را ملزم می‌کنند که محموله‌های مشکوک به استفاده در برنامه هسته‌ای، برنامه موشکی، برنامه دفاعی متعارف و بسیاری از حوزه‌های دیگر، از جمله بسیاری مواد و تجهیزات با کاربرد دوگانه را توقیف کنند.
در نتیجه حتی در صورت وجود چنین مبادلاتی میان ایران با چین و روسیه، ممکن است طرف‌های ثالث مانع استمرار همکاری‌های این‌چنینی شوند. علاوه بر این روسیه و چین از سال ۲۰۱۸ که تحریم‌های سختگیرانه «فشار حداکثری» علیه ایران به تدریج از سوی آمریکا اعلام شد، در صادرات تجهیزات و مواد حساس به ایران کاملاً محتاطانه رفتار می‌کنند تا با واکنش آمریکا مواجه نشوند.
در طول دو سالی که از لغو کامل محدودیت تجارت تسلیحات متعارف ایران می‌گذرد، نه روسیه و نه چین هیچ قرارداد علنی فروش تسلیحات مدرن با ایران امضا نکرده‌اند و به‌رغم درخواست ایران از واگذاری برخی از فناوری‌ها و تجهیزات نظامی و دفاعی خودداری کرده‌اند. علاوه بر این پس از بازگشت تحریم‌های آمریکا، روسیه و چین در پیروی از لغو معافیت‌های تحریمی توسط آمریکا، برخی فعالیت‌های هسته‌ای و حساس خود را در ایران متوقف کردند که از جمله آنها می‌توان به توقف فعالیت روسیه در آزمایشگاه ایزوتوپ‌های پایدار تاسیسات فردو، پس از لغو معافیت تحریمی توسط آمریکا در سال ۱۳۹۸ اشاره کرد.
تردیدی وجود ندارد که وقتی روسیه و چین در واکنش به تحریم‌های یکجانبه آمریکا از همکاری در حوزه‌های حساس هسته‌ای و دفاعی با ایران خودداری کردند، بعد از بازگشت قطعنامه‌های الزام‌آور بین‌المللی شورای امنیت، احتیاط بسیار بیشتری را در پیش خواهند گرفت.
در مجموع به نظر نمی‌رسد که روسیه و چین ابزارهای چندانی برای مقابله با آثار بازگشت قطعنامه‌های ۶ گانه شورای امنیت علیه ایران در اختیار داشته‌باشند و عملاً، به‌رغم بیانیه‌های سیاسی در مخالفت با بازگشت این قطعنامه‌ها، مجبور به تبعیت از این تحریم‌ها خواهند شد.
اعلامیه‌های روسیه و چین در خصوص غیرمشروع بودن اقدام کشورهای اروپایی، بدون تردید باعث اختلاف درونی در شورای امنیت سازمان ملل متحد و دودستگی میان اعضای دائم شورا خواهد شد، اما با توجه به فرآیند خودکار بازگشت قطعنامه‌های پیشین، انتظار می‌رود که مخالفت روسیه و چین، تاثیر حقوقی مشخصی بر بازگشت قطعنامه‌ها نداشته‌باشد و رئیس دوره‌ای شورای امنیت در بامداد ۶ مهر، رسماً بازگشت شش قطعنامه ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و ۱۹۲۹ را اعلام کند و همه کشورهای عضو سازمان ملل متحد، رسماً موظف به اجرای این قطعنامه‌ها شوند.
با توجه به محتوای سختگیرانه قطعنامه ۱۹۲۹، حتی مناسبات تجاری ایران با کشورهای دیگر از جمله چین و روسیه در حوزه‌های غیرتحریمی هم ممکن است به بهانه‌های مختلف، از جمله توقیف و بازرسی کشتی‌ها و هواپیماهایی که به مقصد یا از مبدأ ایران حرکت می‌کنند، دچار اختلال شود.
