موانع همکاری با آژانس/آیا ایران تا پیش از پایان مهلت مکانیسم ماشه می‌تواند همکاری‌های کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را از سر بگیرد؟
با بازگشت پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد به واسطه فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک توسط سه کشور اروپایی طرف برجام، مسئله همکاری‌های ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بار دیگر در کانون توجه رسانه‌ها قرار گرفته‌است.
با بازگشت پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد به واسطه فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک توسط سه کشور اروپایی طرف برجام، مسئله همکاری‌های ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بار دیگر در کانون توجه رسانه‌ها قرار گرفته‌است. دولت‌های اروپایی برای تمدید مکانیسم اسنپ‌بک سه شرط برای ایران تعیین کرده‌اند که دو شرط آن مستقیماً به همکاری‌های ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مرتبط است.
در برابر ایران هشدار داده‌است که فعال‌سازی مکانیسم ماشه در همکاری‌های ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تاثیر منفی خواهد گذاشت و حتی ممکن است باعث قطع گفت‌وگوهای ایران و آژانس برای تدوین سازوکار جدید همکاری‌ها و بازرسی‌ها شود. اروپایی‌ها تصریح کرده‌اند که برای تمدید اسنپ‌بک و به تعویق انداختن بازگشتن قطعنامه‌های ۶گانه شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران که بر اثر برجام تعلیق شده‌بود، سه شرط دارند. بر اساس یادداشت مشترکی که سه وزیر خارجه اروپایی در نشریه پولیتیکو منتشر کردند، شروط اروپا برای تمدید مکانیسم اسنپ‌بک به این شرح است:
۱- ازسرگیری مذاکرات درباره یک توافق جامع
۲- پایبندی به الزامات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، از جمله بازرسی از تمام تأسیسات و مواد هسته‌ای طبق تعهدات حقوقی ایران
۳- برداشتن گام‌هایی برای رسیدگی به ذخایر اورانیوم با غنای بالا
وزرای خارجه سه کشور آلمان، بریتانیا و فرانسه از ایران خواسته‌اند که در طول ۳۰ روز فرصت شورای امنیت از زمان درخواست فعال‌سازی اسنپ‌بک تا زمان بازگشت قطعنامه‌های پیشین، این شروط را برآورده کنند تا سه کشور اروپایی مکانیسم اسنپ‌بک را برای فرصت دادن به مذاکرات تمدید کنند. این خواسته اروپایی‌ها متفاوت از پیش‌نویس قطعنامه مشترک روسیه و چین است که بدون تعیین پیش‌شرطی برای ایران خواهان تمدید مکانیسم اسنپ‌بک برای فرصت دادن بیشتر به مذاکرات شده‌است.
مذاکره با آمریکا مانع نیست
در میان شرط‌هایی که سه کشور اروپایی مطرح کرده‌اند، یک شرط به وضوح مربوط به ازسرگیری مذاکره میان ایران و آمریکا است؛ امری که مقام‌های ایرانی نه‌تنها رد نکرده‌اند، بلکه به انجام آن تمایل نشان داده‌اند و به نظر نمی‌رسد که مانع محکمی در مقابل مذاکره ایران و آمریکا وجود داشته‌باشد. موضوع مذاکره نه‌تنها مورد تایید مقام‌های ارشد نظام قرار گرفته‌است، بلکه حتی بخشی از سیاستمداران و جناح‌های تندرو داخلی نیز که همواره مخالف مذاکره بودند، امروز به ضرورت آن اذعان دارند. عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی به تازگی در یک سخنرانی گفته‌است: «ما ابداً نباید کار دیپلماتیک را تعطیل کنیم. باید با کشورها و سازمان‌های بین‌المللی گفت‌وگو کنیم و ارتباطات قوی داشته باشیم.
اصل مذاکره، حتی به صورت غیرمستقیم با آمریکا، پس از جنگ مورد تأیید رهبری بوده است.» سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران هم در گفت‌وگویی با فایننشیال‌تایمز، ضمن اشاره به این نکته که قانع کردن مقام‌ها و افکار عمومی در ایران برای مذاکره با آمریکا در شرایط فعلی مشکل است، گفت: «رفتن برای مذاکره آسان نیست. اما به عنوان یک دیپلمات، تلاش خود را می‌کنم.»
عراقچی در مصاحبه با روزنامه الشرق‌الاوسط هم بر آمادگی ایران برای مذاکره تاکید کرده و گفته‌بود: «ما آماده انجام مذاکرات غیرمستقیم با ایالات متحده هستیم، به شرط آنکه آمریکایی‌ها به ما اطمینان دهند که در طول مذاکرات هیچ‌گونه حمله نظامی انجام نخواهند داد. باید مطمئن شویم زمانی که پای میز مذاکره می‌آیند، برای گفت‌وگویی عادلانه و منصفانه است که منافع هر دو طرف را تأمین کند و بر اساس منافع مشترک بنا شود. اما اگر تصور می‌کنند آنچه را از طریق حملات نظامی نتوانستند به دست آورند، می‌توانند با مذاکره به دست بیاورند، این مذاکرات برگزار نخواهد شد.»
واشنگتن هم برای مذاکره با ایران اعلام آمادگی کرده‌است. بلافاصله بعد از ارسال نامه سه کشور اروپایی به شورای امنیت سازمان ملل متحد با هدف فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک، وزیر امور خارجه آمریکا با صدور بیانیه‌ای از این اقدام استقبال کرد، اما تاکید کرد که آمریکا همچنان آماده مذاکره با ایران است. مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا در این بیانیه تصریح کرد: «ایالات متحده برای تعامل مستقیم با ایران در راستای حل و فصل صلح‌آمیز و پایدار مسئله هسته‌ای ایران آماده است.» هرچند هم تهران و هم واشنگتن برای مذاکره اعلام آمادگی کرده‌اند، اما هنوز هیچ نشانه‌ای مبنی بر آغاز چنین مذاکراتی وجود ندارد.
به نظر می‌رسد که آمریکا و اروپا اصرار دارند که دور جدید مذاکرات ایران و آمریکا مستقیم و برای یک مذاکره جامع باشد، اما تهران تاکید دارد که چنین مذاکراتی همچنان غیرمستقیم ادامه پیدا کند و البته تضمین‌هایی برای توقف اقدام‌های نظامی احتمالی علیه تهران برای انجام چنین مذاکراتی وجود داشته‌باشد. در عین حال تهران همچنان تاکید دارد که تنها مسئله قابل مذاکره، موضوع هسته‌ای است و برای آنچه اروپایی‌ها از آن با عنوان «توافق جامع» یاد کرده‌اند، که ممکن است مواردی خارج از برنامه هسته‌ای ایران را در بر بگیرد اظهار آمادگی نکرده‌اند.
استمرار اختلاف‌ها با آژانس
هر چند اروپایی‌ها خواستار «همکاری کامل ایران با آژانس بین‌الملل انرژی اتمی» و «بازرسی از تمام تأسیسات و مواد هسته‌ای» به عنوان پیش‌شرط تمدید مکانیسم اسنپ‌بک شده‌اند، اما برخلاف مذاکره با آمریکا، به نظر نمی‌رسد تهران تمایلی به برآورده کردن این شرط داشته‌باشد. بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در طول جنگ ۱۲ روزه به صورت زمینی از ایران خارج شدند ایران دیگر حاضر به پذیرش آنها نشد.
نخستین هیئت بازرسان آژانس دو هفته پیش به ایران بازگشت و به گفته مقام‌های ایران این بازرسان هیچ بازرسی‌ای از تاسیسات هسته‌ای نخواهند داشت. کاظم غریب‌آبادی، معاون وزیر امور خارجه در خصوص حضور این بازرسان در ایران گفت: «در حال حاضر، حضور چند نفر از بازرسان آژانس در ایران با هماهنگی قانونی و اخذ مجوزهای مربوطه برای نظارت بر بارگذاری و تغییر سوخت نیروگاه بوشهر صورت گرفته است. ما با روس‌ها نیز تفاهم کرده‌ایم و پیش‌بینی شده است که هرگونه تغییر یا بارگذاری مجدد سوخت، تحت نظارت آژانس انجام شود.» بر اساس قانون تعلیق همکاری ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شد، هرگونه بازرسی آژانس منوط به مجوز موردی شورای عالی امنیت ملی شده‌است.
ایران اعلام کرده‌است که پس از حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران به دلیل وقوع رخدادی «منحصربه‌فرد» و «بی‌سابقه» که تاکنون در تاریخ آژانس رخ نداده‌است، باید سازوکار جدیدی برای همکاری‌های ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تدوین شود که بازرسی‌های آژانس مطابق سازوکار جدید انجام شود. مقام‌های ایران و آژانس تاکنون دو بار در تهران و وین با هیئت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دیدار و گفت‌وگو کرده‌اند و قرار است این دیدارها برای تدوین سازوکار جدید ادامه پیدا کند.
به‌رغم این دیدارها، تهران تهدید کرده‌است که بازگشت قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران از طریق مکانیسم ماشه، بر روابط تهران و آژانس تاثیرگذار خواهد بود. کاظم غریب‌آبادی، معاون وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، پس از واپسین دور گفت‌وگوهای ایران و سه کشور اروپایی توضیح داد که اقدام اروپا در فعال‌سازی مکانیسم ماشه، بر روند تعامل ایران و آژانس تاثیر می‌گذارد.
معاون حقوقی و بین‌الملل وزیر امور خارجه در گفت‌وگویی با صداوسیما گفت: «مسیری که در حال حاضر برای همکاری و تعامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باز کرده‌ایم، به‌طور کامل تحت تأثیر قرار گرفته و متوقف خواهد شد. در چنین شرایطی، ادامه این روند تعاملی هیچ مفهومی نخواهد داشت.» غریب‌آبادی با تاکید بر اینکه هنوز هیچ متنی برای توافق جدید میان ایران و آژانس برای از سرگیری بازرسی‌ها تدوین نشده‌است، تاکید کرد: «طبیعتاً اگر متنی بین ایران و آژانس نهایی شود، باید مسیر قانونی تأیید در داخل، یعنی شورای عالی امنیت ملی را طی کند.»
بخش دیگری از اختلاف‌ها میان ایران و آژانس، بازرسی از تاسیسات آسیب‌دیده ایران در جنگ تحمیلی دوازده روزه و دسترسی به مواد هسته‌ای غنی‌شده ایران است. به نظر می‌رسد که تهران فعلاً تمایلی به دادن دسترسی به آژانس برای بازدید از تاسیسات بمباران‌شده ایرانی و همچنین دسترسی به اورانیوم غنی‌شده ایران که به گفته وزیر امور خارجه در محل بمباران مدفون شده‌است، ندارد و در حال حاضر تهران صرفاً حاضر است برای از سرگیری بازرسی‌ها از تاسیسات فعال و سالم ایران با آژانس توافق کند.
با این حال رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی معتقد است که چیزی به نام «بازرسی گزینشی» را قبول ندارد و ایران باید فوراً اجازه بازرسی از تمام تاسیسات هسته‌ای‌اش را بدهد. گروسی در گفت‌وگو با رادیو بین‌المللی فرانسه گفت: «بازگشت به همه سایت‌ها در ایران کاملاً ضروری است. رژیم بازرسی انتخابی وجود ندارد.
ایران نمی‌تواند بگوید که به اینجا بیایید، اما به نطنز یا اصفهان نیایید، چون آنها مورد حمله قرار گرفته‌اند. همه می‌دانیم این حملات جدی بود و خساراتی ایجاد کرد. ممکن است نیاز به اقدامات امنیتی و احتیاطی باشد، اما هیچ سایتی به دلیل حمله نظامی از بازرسی معاف نمی‌شود.» گروسی تصریح کرد: «این فقط یک مسئله حقوقی نیست؛ مهم‌تر از آن این است که نباید فراموش کنیم در همان سایت‌ها اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصد وجود دارد یعنی موادی که می‌تواند بالقوه برای تولید سلاح هسته‌ای استفاده شود.
بنابراین ضروری است که بازرسان ما حضور یابند و تأیید کنند که این مواد همچنان سرجای خود هستند. از نظر فنی این کار شدنی است و این موضوع اساس تمام این فرایندهاست.» گروسی در مصاحبه‌های دیگر خود نیز اشاره کرده‌است که از سرگیری بازرسی‌ها «مانع از وقوع آن چیزی که در ماه ژوئن رخ داد»، یعنی جنگ میشود و هشدار داده‌است که بدون از سرگیری بازرسی‌های کامل از تاسیسات هسته‌ای ایران «هیچ مذاکره جدی شکل نمی‌گیرد.»
محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران اما تاکید کرد که بدون رسیدن به یک توافق جدید، امکان ازسرگیری همکاری‌ها با آژانس وجود ندارد. محمد اسلامی گفت: «بر مبنای رایزنی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با وزیر امور خارجه کشورمان چنانچه آژانس برای ترتیبات تداوم فعالیت با جمهوری اسلامی ایران بر اساس قانون مجلس به توافق برسد، آن زمان شورای عالی امنیت ملی در خصوص همکاری با آژانس تصمیم‌گیری خواهد کرد.»
ادعای جاسوسی گروسی برای آژانس
ایران مدت مدیدی است که نسبت به نحوه حفاظت از اطلاعات حساس تاسیسات و دانشمندان هسته‌ای‌اش توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اظهار نارضایتی می‌کند. اما بعد از گزارش اخیر مدیرکل آژانس که درست دو روز قبل از آغاز تجاوز نظامی اسرائیل به ایران منتشر شد، مواضع تهران نسبت به آژانس تندتر شد؛ تا جایی که برخی رسانه‌ها و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس را جاسوس اسرائیل خواندند.
همزمان با ارائه گزارش جامع مدیرکل به شورای حکام در روز ۲۱ خرداد، روزنامه کیهان، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس را «عامل نشاندار رژیم صهیونیستی» توصیف کرد و به دولت توصیه کرد: «اولاً: او را به ایران راه ندهند و ثانیاً: از گروسی به عنوان جاسوسی برای موساد به مراجع کیفری بین‌المللی شکایت کرده و به جد خواستار مجازات وی شوند.» کیهان یک بار دیگر پس از جنگ ۱۲ روزه خواستار محاکمه و اعدام رافائل گروسی «به جرم جاسوسی برای موساد و شرکت در قتل مردم مظلوم کشورمان» شده‌بود.
این نوشته روزنامه کیهان با واکنش وزیر خارجه آمریکا و صدور بیانیه مشترک سه کشور اروپایی شد که تاکید کردند «از آژانس و مدیرکل آن در اجرای مستقل و بی‌طرفانه مأموریتشان حمایت می‌کند.» رافائل گروسی در تازه‌ترین مصاحبه خود با آسوشیتدپرس گفته‌است که به دلیل «تهدیدهایی که از جانب ایران» وجود داشت، حفاظت فیزیکی پلیس از او افزایش پیدا کرده‌است. روزنامه جوان هم نوشت: «امکان جاسوسی، انتشار محرمانگی‌های فعالیت‌های هسته‌ای که جزو حقوق اولیه کشورهای عضو NPT است و در انتها زمینه‌چینی فشار علیه ایران را فراهم کرده است، بنابراین منطقی برای ادامه همکاری با آژانس انرژی اتمی و مدیر آمریکایی‌اش، گروسی که همواره در زمین غربی‌ها بازی کرده باقی نمانده است.»
این اظهارات در مورد گروسی به روزنامه‌ها منحصر نماند و نمایندگان مجلس شورای اسلامی هم اظهارات مشابهی را بیان کردند. کامران غضنفری، نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی اخیراً در مصاحبه‌ای گفت: «آقای گروسی را به عنوان جاسوس آمریکا و اسرائیل می‌شناسیم چراکه خارج از رفتار حرفه‌ای عمل کرده و به جای رعایت موازین NPT بر اساس دستورالعمل‌های صادره از سوی آمریکا و اسرائیل رفتار کرده است.»
صرف بیان این ادعا و متهم کردن مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به جاسوسی برای یک نیروی متخاصم خارجی، نشان‌دهنده میزان بی‌اعتمادی میان ایران و آژانس در شرایط فعلی است. این احساس که رافائل گروسی به نفع دولت‌های غربی فعالیت می‌کند، در میان افکار عمومی به شکل گسترده‌ای رواج پیدا کرده‌است. داریل جی. کیمبال، مدیر اجرایی موسسه کنترل تسلیحات، در گفت‌وگو با روزنامه «هم‌میهن» می‌گوید: «ایران نباید اقدام‌های کشورهای منفرد را به پای مدیرکل آژانس بنویسد.»
با این حال از زمان ارائه گزارش جامع مدیرکل به شورای حکام در خردادماه که ایران به «داشتن برنامه پنهانی هسته‌ای» تا پیش از سال ۲۰۰۳ و عدم همکاری با آژانس متهم شده‌بود و صدور قطعنامه ضدایرانی در شورای حکام، هیچ تماس مستقیمی میان مقام‌های ایرانی و رافائل گروسی برقرار نشده‌است.
در طول این مدت، ایران مذاکرات خود برای تدوین ساز و کار جدید همکاری‌ها با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را با هیئت آژانس به ریاست ماسیمو آپارو، معاون ایتالیایی مدیرکل ادامه داده‌است. در همین مدت بدر عبدالعاطی، وزیر خارجه مصر به عنوان میانجی چند بار به صورت جداگانه با وزیر امور خارجه ایران و مدیرکل آژانس بین‌المللی تماس برقرار کرده‌است و پیام‌هایی را میان دو طرف تبادل کرده‌است.
آیا شرط «همکاری کامل با آژانس» محقق میشود؟
با توجه به استمرار اختلاف‌ها میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و بی‌اعتمادی وسیعی که میان تهران و مدیرکل آژانس پدید آمده‌است، بعید به نظر می‌رسد که در چهار هفته پیش رو تحول اساسی در روابط ایران و آژانس شکل بگیرد که خواسته کشورهای اروپایی مبنی بر همکاری کامل ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و مشخص شدن وضعیت اورانیوم غنی‌شده سطح بالای ایران را محقق کند.
در واقع هرچند ایران مشکلی برای از سرگیری مذاکرات با آمریکا ندارد، اما مسئله همکاری با آژانس از نظر تهران نیازمند مذاکرات و رایزنی‌های بیشتر و طولانی‌تر برای تعیین سازوکار جدید همکاری‌ها است. بعید است تا پیش از ۵ مهر که مهلت بازگشت قطعنامه‌های ۶گانه شورای امنیت است، ایران بتواند به سازوکار جدید همکاری با آژانس برسد و اجازه بازرسی از تاسیسات آسیب‌دیده در جنگ ۱۲ روزه را بدهد. به علاوه اینکه ایران تهدید کرده‌بود فعال‌سازی مکانیسم ماشه، نه‌تنها باعث بهبود روابط ایران و آژانس نخواهد شد، بلکه تاثیر منفی در مذاکرات ایران و آژانس باقی خواهد گذاشت.
