دعوای بی‌حاصل/بررسی اظهارات سرگئی لاوروف درباره اسنپ‌بک و مواجهه او با محمدجواد ظریف
در جریان مذاکرات اتمی آقای لاوروف و فرانسوی‌ها پیشنهادی در مورد وضعیت قطعنامه‌های گذشته شورای امنیت علیه ایران دادند که خیلی بد بود و ما تلاش زیادی کردیم تا آن پیشنهاد را کنار بگذاریم.… حالا می‌گوید ظریف رفته این کار را کرده، البته من تا الان ملاحظه کردم و چیزی نگفتم.
در شرایطی که کارشناسان سیاست خارجی و دیپلمات‌های پیشکسوت ایران به کرات در گفت‌وگوها و بیانیه‌های خود خواستار بازگشت توازن به سیاست خارجی کشور می‌شوند و یکی از چالش‌های اساسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی را فقدان توازن در روابط خارجی توصیف می‌کنند، بگومگوی غیرمستقیم محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین جمهوری اسلامی ایران و سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه بار دیگر بر آتش دعوای داخلی میان سیاست تکیه به شرق و توافق با غرب دمیده‌است. محمدجواد ظریف، اخیراً در یک سخنرانی خود به تندی به سیاست‌های روسیه در قبال جمهوری اسلامی ایران حمله کرده‌است.
ظریف که در پاسخ به اظهارات تازه منتشرشده از سوی سرگئی لاوروف در خصوص تعجب مسکو از پذیرش مکانیسم اسنپ‌بک از سوی مذاکره‌کنندگان ایران سخن می‌گفت، تصریح کرد: «در جریان مذاکرات اتمی آقای لاوروف و فرانسوی‌ها پیشنهادی در مورد وضعیت قطعنامه‌های گذشته شورای امنیت علیه ایران دادند که خیلی بد بود و ما تلاش زیادی کردیم تا آن پیشنهاد را کنار بگذاریم.… حالا می‌گوید ظریف رفته این کار را کرده، البته من تا الان ملاحظه کردم و چیزی نگفتم.» پیش از این لاوروف در یک نشست خبری در جمع خبرنگاران عرب در مسکو گفت: «واقعیتش را بخواهید [پذیرش اسنپ‌بک توسط ظریف] برای ما یک غافل‌گیری بود. اما اگر شرکای ایرانی ما این سازوکار را پذیرفتند که راستش را بخواهید یک دام حقوقی بود، جایی برای اعتراض ما وجود نداشت. البته می‌توانم درک کنم که چرا ظریف ممکن است چنین فرمول غیرمتعارفی را بپذیرد.»
واقعیت این است که پاسخ لاوروف به سوال خبرنگار درباره اسنپ‌بک، پاسخی شخصی نبود. بلکه پاسخی بود که از زبان وزیرامورخارجه روسیه بیان شده بود. ضمن اینکه لاوروف در سخنان خود ظریف را به عنوان نماینده ایران در مذاکرات شناخته است و بلافاصله بعد از آن از عبارت «شرکای ایرانی ما» استفاده کرده است. بنابراین به نظر می‌رسد که لاوروف اشاره شخصی به ظریف نداشته است. اینکه چرا آقای ظریف این سوال را شخصی برداشت کرده‌اند، جای سوال است.
به هر حال اظهارات متقابل ظریف و لاوروف، بار دیگر دعوای اردوگاه مذاکره با غرب و اردوگاه نگاه به شرق را در سیاست خارجی احیا کرد. اظهارات ظریف شنبه این هفته بلافاصله به تیتر یک تعدادی از روزنامه‌ها تبدیل شد و در ادامه هفته نیز تعدادی از رسانه‌های جناح مقابل تلاش به پاسخگویی به این اظهارنظرها کردند. در میان افکار عمومی هم بحث داغ رویکردهای روسیه به ایران دوباره احیا شد.
در این میان کسی به این نکته توجهی نکرد که آنچه روس‌ها در قبال ایران می‌کنند براساس منافع‌شان است نه چیزی کمتر و نه چیزی بیشتر. کینه و خصومت ذهنی در سیاست بین‌الملل معنا ندارد بلکه این منافع است که مبنای تصمیم‌گیری قرار می‌گیرد. اما زمانی که مباحثه میان دیپلمات‌ها شخصی شود، همان منافع هم رنگ می‌بازد و دستمایه دعواهای سیاست‌داخلی میشود.
بدیهی است که سخن ظریف این نیست که ایران باید با روسیه دشمنی کند. چه اینکه خودش بارها اعلام کرده که ایران باید با همسایه شمالی خود روابط نزدیکی داشته باشد. حرف ظریف این است که این رابطه باید مبتنی بر منافع باشد نه دریافت‌های ذهنی مبتنی بر توهم. اما نوع رفتار ظریف نه‌تنها این هدف را محقق نمی‌کند بلکه این مبحث مهم را در دعواهای سیاست‌داخلی ایران به حاشیه می‌راند.
البته مشخص نیست انگیزه و اهداف سرگئی لاوروف از بیان خاطرات مذاکرات برجام در شرایط فعلی چه بوده، اما آنچه مشخص است این است که دعوای لفظی ظریف و لاوروف که محدود به شرایط فعلی نمی‌شود و در طول سال‌های پس از وزارت امور خارجه ظریف چند بار تکرار شده‌است، و هیچ وقت کمکی به سیاست خارجی ایران نکرده‌است.
خوب یا بد، درست یا غلط، روسیه، حداقل در مواضع اعلامی، در حال حاضر یکی از شرکای اصلی ایران در مقابله با سیاست‌های غرب در بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد است و در بیانیه‌ها و نامه‌های رسمی که در روزهای اخیر منتشر کرده‌است، تاکید کرده که بازگشت قطعنامه‌های ۶گانه پیشین شورای امنیت را قبول ندارد و باور دارد که قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد بر اساس محتوای آن در روز شنبه ۲۶ مهر کاملاً خاتمه یافته‌است و موضوع عدم اشاعه هسته‌ای در پرونده ایران به طور کامل از دستور کار شورای امنیت سازمان ملل خارج شده‌است.
با توجه به عضویت دائم و حق وتوی چین و روسیه در شورای امنیت سازمان ملل متحد، این موضع دو کشور، اگر از اقدامات عملی آنها همراه شود، می‌تواند کمک‌های زیادی به ایران در مقابله با تلاش‌های دیگر کشورهای غربی برای توسعه و گسترش تحریم‌های شورای امنیت و احتمال صدور قطعنامه‌های جدید کند.
البته در سمت مدافعان روابط بسیار نزدیک با روسیه نیز، اختلاف دیدگاه‌هایی وجود دارد. برای مثال، روزنامه کیهان در گزارش روز یک‌شنبه خود با عنوان «شلیک نیابتی از پشت به دیپلماسی خنثی‌سازی تحریم‌ها» در واکنش به اظهارات ظریف می‌نویسد: «تکیه بر شرق، یعنی تکیه بر بلوک در حال صعود قدرت؛ بلوکی که همزمان در اقتصاد، انرژی، فناوری و امنیت، نظم جهانی جدیدی را رقم می‌زند.» این روزنامه با اشاره مستقیم به اظهارات اخیر ظریف در مورد روسیه می‌نویسد که این اظهارات «واکنشی روانی به پایان دوران انحصار فکری غرب» است.
برخلاف روزنامه کیهان، خبرگزاری فارس اتحاد ایران و شرق را یک اتحاد مطلق نمی‌داند. این خبرگزاری می‌نویسد: «تعامل با شرق نه به معنای اتحاد مطلق بلکه به معنای استفاده هوشمندانه از فرصت‌ها برای تضمین منافع ملی است.» به نوشته فارس «راهبرد ایران در دهه‌های اخیر، تلاش برای ایجاد توازن میان قدرت‌های جهانی است. در این چارچوب، تعامل سازنده با شرق به عنوان یک فرصت استراتژیک، زمینه‌ساز حفظ استقلال سیاسی و توسعه اقتصادی کشور است.»
بی‌فایده برای منافع ملی
به نظر نمی‌رسد که در شرایط کنونی که روسیه و چین به عنوان دو شریک اصلی سیاست خارجی ایران در مقابل تلاش کشورهای غربی برای بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت مقاومت کرده‌اند و نه‌تنها با صدور بیانیه، بلکه با امضای نامه رسمی به شورای امنیت تعهد خود را به انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ و مشروع ندانستن فرآیند اسنپ‌بک و بازگشت قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت اعلام کرده‌اند، وزارت امور خارجه قصد داشته‌باشد در مباحثی وارد شود که باعث تضعیف روابط ایران با مسکو و پکن شود.
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در واکنش به شکل گرفتن فضای تقابلی در رسانه‌ها در مورد روابط ایران با روسیه در پی سخنرانی روز جمعه محمدجواد ظریف، در مصاحبه‌ای تصریح کرد: «همکاری‌های گسترده تهران و مسکو نشانه‌ای از شراکت پایدار و بلندمدت است که با امضای سند همکاری جامع ۲۰ ساله بیش از پیش تقویت شده است.» این دیپلمات ارشد جمهوری اسلامی که نقش بارزی در مذاکرات برجام داشت، ضمن اشاره به اینکه بارها تاکنون در مورد حواشی برجام به تشریح سخن گفته‌است، تاکید کرد: «آنچه در شرایط کنونی اهمیت دارد، تمرکز بر تقویت موضع ایران و کشورهای هم‌فکر در شورای امنیت و حفظ وحدت و انسجام ملی برای پیشبرد منافع عالیه کشورمان است.»
دعواهای سیاسی در داخل کشور برای مذاکره با غرب یا تکیه به شرق هم بعید است در شرایط فعلی به سیاست خارجی کشور کمکی بکند. هرچند محمدجواد ظریف در نوشته‌ها و سخنرانی‌های خود تلاش می‌کند تا ضمن تاکید بر ضرورت توسعه روابط حسنه با مسکو، نسبت به اعتماد چشم‌بسته به روسیه هشدار دهد، اما در شرایط فعلی اظهارات ظریف از سوی منتقدانش به عنوان اقدامی برای تخریب روابط ایران و روسیه برداشت میشود و این احساس را ایجاد کرده‌است که ظریف تلاش می‌کند تا روابط تهران و مسکو را تخریب کند.
از سوی دیگر اظهارات لاوروف هم که در جمع تعدادی از خبرنگاران عرب در حاشیه نشست مشترک کشورهای عربی و روسیه در مسکو بیان شده‌بود، کمکی به موضع ایران نمی‌کند. روشن است که تصمیم به پذیرش برجام، یک تصمیم کلان در جمهوری اسلامی ایران بود که آگاهانه و با احاطه بر متن توافق گرفته‌شد. اینکه چرا لاوروف تصمیم گرفته‌است چنین بیاناتی را مطرح کند که نتایج آن در صحنه سیاست داخلی ایران روشن و قابل پیش‌بینی است، روشن نیست. اما نتایج این اقدام لاوروف نیز، به سهم خود، در تشدید دوگانه‌سازی تعامل با شرق و تعامل با غرب در افکار عمومی و فاصله گرفتن از تلاش برای شکل دادن به توازن در روابط خارجی جمهوری اسلامی کاملاً واضح و قابل مشاهده است.
صرف اشاره به اسنپ‌بک به عنوان «مخلوق» ظریف در اظهارات لاوروف، اظهارنظری خلاف واقعیت‌های سیاست خارجی ایران است. بند بند برجام پیش از انعقاد در چارچوب نظام تصمیم‌گیری جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی قرار گرفت و با تایید بالاترین مقام‌های سیاسی و امنیتی کشور و در پایان با تصویب مجلس شورای اسلامی اجرایی شد.
در واقع مذاکرات ظریف و موافقت او با سازوکارهای مورد استفاده در برجام، نظر شخصی ظریف در مذاکرات ایران و ۱+۵ نبود و موضع جمهوری اسلامی ایران بود. به همین دلیل به نظر می‌رسد که بازی مقصرنمایی کنونی از اساس زیر سوال بردن کل نظام تصمیم‌گیری سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. تضعیف نظام تصمیم‌گیری سیاست خارجی و امنیت ملی جمهوری اسلامی موضع دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی در شرایط فعلی را نیز تضعیف خواهد کرد.
