نگرانی نسبت به سرنوشت نظام عدم اشاعه

پس از حمله ماه ژوئن اسرائیل و آمریکا، مجلس ایران قانونی را برای تعلیق همکاری‌ها با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تصویب کرد. پیش از آن نیز از سال ۲۰۱۸ که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا تصمیم گرفت از برجام خارج شود، ایران به صورت روزافزون دسترسی‌های آژانس را به برنامه هسته‌ای خود محدودتر می‌کرد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش ماه مه خود تاکید کرد که دیگر «استمرار آگاهی» در مورد برنامه هسته‌ای ایران ندارد.

منع ورود بازرسان آژانس به ایران یک چالش برای جامعه بین‌المللی خواهد بود. معنای این اقدام این است که دیگر ارزیابی مستقلی از وضعیت برنامه هسته‌ای ایران وجود نخواهد داشت. در عین حال معنایش این است که تعامل دیپلماتیک با ایران در خصوص برنامه هسته‌ای باید بر اساس ارزیابی‌های اطلاعاتی منفرد کشورها انجام شود. این موضوع مانعی برای آغاز مذاکرات خواهد شد، چراکه یک مجموعه واقعیت مورد قبول طرف‌ها برای آغاز مذاکرات وجود ندارد. ایران و آژانس اوایل سپتامبر توافقی را امضا کردند که بازرسان بر اساس آن بتوانند بار دیگر برای بازرسی در محل به ایران برگردند.

با این حال هیچ توافقی وجود ندارد که بازرسان دقیقاً کی بر می‌گردند و ایران اطلاعات مرتبط با تاسیساتش را چه زمانی در اختیار آژانس قرار می‌دهد. دلیل فقدان یک زمانبندی، مشخص است: دولت ایران دیگر به آژانس اعتماد ندارد و استقلالش را به عنوان یک آژانس نظارتی مورد تردید می‌داند.

ایران آژانس را به استاندارد دوگانه متهم کرده‌است، اینکه آژانس به شدت حمله روسیه را به نیروگاه اتمی اوکراین محکوم کرد، اما حملات اسرائیل را به تاسیسات هسته‌ای ایران با لحنی نرم‌تر ماستمالی کرد. (آژانس می‌گوید که هر دو را به یک شکل محکوم کرده‌است.) بدون حضور بازرسان، بی‌اعتمادی میان طرف‌های مرتبط افزایش پیدا می‌کند و عدم قطعیت در مورد وضعیت برنامه هسته‌ای ایران افزایش پیدا خواهد کرد.

این موضوع باعث می‌شود که توافق برای اجتناب از بازگشت تحریم‌های تنبیهی علیه ایران که آخر سپتامبر اتفاق افتاد، مشکل‌تر شود. به نظر می‌رسد که ایالات متحده آمریکا معتقد است که اقدام نظامی برای نابود کردن برنامه هسته‌ای ایران کافی است و علاقه‌ای به مذاکره مجدد نشان نداده‌است. حمله آمریکا به ایران هم باعث شده‌است که بازگشت تهران به میز مذاکرات به لحاظ سیاسی غیرممکن شود. در عین حال روابط روسیه و ایران هم به دلیل تحریم‌های غرب علیه روسیه متحول شده‌است و مسکو به تهران نزدیک‌تر شده‌است.

سه کشور اروپایی مذاکرات با ایران را ادامه داده‌اند و تحت شروطی اعلام کرده‌اند که حاضر هستند بازگشت تحریم‌ها را به تعویق بیاندازند. اما مواضع طرف‌ها بسیار از هم دور است و تنها چند روز تا بازگشت تحریم‌ها از طریق اسنپ‌بک باقی مانده‌است. ایران گفته‌است که در صورت بازگشت تحریم‌ها روابط خود را با آژانس تعلیق می‌کند. ایران و اروپا در حاشیه مجمع عمومی دیدار می‌کنند، اما خیلی بعید است به توافقی برسند.

دولت ایران در عین حال بارها تهدید کرده‌است که از پیمان عدم اشاعه (NPT) خارج می‌شود، اما به نظر می‌رسد که مذاکره‌کنندگان اروپایی این تهدید را چندان جدی نگرفته‌اند اما اگر این اتفاق بیفتد، مشکلات بیشتری برای نظام عدم اشاعه که اجازه می‌دهد کشورهای متعددی در جهان به فناوری هسته‌ای دسترسی داشته‌باشند، ایجاد شود. اگر مذاکرات ایران و سه کشور اروپایی شکست بخورد و تحریم‌ها بازگردد، به نظر نمی‌رسد که ایران دیگر هیچ انگیزه‌ای برای همکاری با آژانس داشته‌باشد. این مسئله باید باعث نگرانی همگان شود.

عدم دسترسی بازرسان آژانس به برنامه هسته‌ای ایران، دسترسی دیگر کشورهای جهان به فناوری هسته‌ای را نیز به خطر می‌اندازد و مبنای نظام عدم اشاعه هسته‌ای را زیر سوال می‌برد. اگر ایران بخواهد برنامه هسته‌ای خود را بازسازی کند، اسرائیل و آمریکا دوباره خود را در وضعیت مشابه قبل می‌بینند و احتمالاً جنگی جدید آغاز می‌شود. چین تاکنون با ایران و روسیه همسو بوده‌است و با بازگشت تحریم‌ها از طریق اسنپ‌بک مخالفت کرده‌است.

اما آسیب بیشتر به نظام عدم اشاعه در چارچوب منافع چین هم نیست. دیپلمات‌های چینی و روسی هم باید بدانند که به عنوان کشورهای دارای سلاح هسته‌ای تحت پوشش NPT، از این پیمان منفعت می‌برند. اضافه شدن کشورهای بیشتر مسلح به سلاح هسته‌ای در چارچوب منافع امنیتی آنها هم نیست. آنها باید از روابط‌شان با ایران برای بررسی گزینه‌های توافق محتمل استفاده کنند.

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید