ایران مانع تغییر ژئوپلیتیک قفقاز خواهد شد

در پی تشدید تحرکات نظامی باکو و ایروان

همانگونه که کارشناسان انتظار داشتند مناقشه در قفقاز جنوبی پس از جنگ 2020 میان باکو و ایروان نه‌تنها فروکش نکرده بلکه ابعاد پیچیده‌تری پیدا کرده و همچنان انتظار می‌رود این مناقشه به شکل درگیری نظامی شعله‌ور شود و حتی پای قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را به میان بیاورد. در تازه‌ترین اخبار نیروهای نظامی وابسته به ارمنستان در قره‌باغ کوهستانی مدعی تحرکات نظامی جمهوری آذربایجان و انتقال ادوات نظامی به مناطق مرزی شدند. «نیکول پاشینیان»، نخست‌وزیر ارمنستان، جمهوری آذربایجان را به جمع‌آوری نیرو در مرز متهم کرد. وی در جلسه هیئت دولت ارمنستان گفت: «آذربایجان در حال جمع‌آوری نیرو در مرز با ارمنستان و در خط تماس با قره‌باغ است.»

پاشینیان مدعی شده است که جمهوری‌آذربایجان قصد دارد علیه قره‌باغ و ارمنستان اقدام تحریک‌آمیز کند. وزارت امور خارجه آذربایجان اظهارات مطرح‌شده توسط نخست‌وزیر ارمنستان را «یک دستکاری سیاسی جعلی دیگر» خواند. این وزارتخانه گفت: «همه می‌دانند که تهدید واقعی برای امنیت در منطقه، نیروهای مسلح ارمنستان هستند که برخلاف ادعاها و تعهدات طرف ارمنی هنوز از خاک آذربایجان خارج نشده‌اند.»

در همین شرایط رسانه‌ها از رزمایش مشترک ارمنستان و آمریکا با نام «EAGLE PARTNER2023» از 11 تا 20 سپتامبر خبر می‌دهند. خبر برگزاری این رزمایش پس از اتهام‌زنی پاشینیان به روسیه اعلام شد. وی روسیه را متهم کرد که آنچه را که باید در قره‌باغ انجام دهد، انجام نمی‌دهد و گفت: «این یک اشتباه استراتژیک است که امنیت ارمنستان فقط به روسیه وابسته باشد. مسکو نمی‌تواند امنیت ارامنه را تضمین کند و در حال خروج از منطقه است.»

دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین در گفت‌وگو با خبرنگاران اعلام کرد: «روسیه از اطلاعات مربوط به رزمایش نظامی مشترک برنامه‌ریزی شده ارمنستان و آمریکا نگران است. چنین اخباری به خصوص در شرایط فعلی قطعاً نگران‌کننده است. از این رو به تحلیل دقیق این اخبار و رصد اوضاع خواهیم پرداخت.»

هشدار ایران

درحالی‌که حاکمیت جمهوری آذربایجان بر منطقه ارمنی‌نشین قره‌باغ کوهستانی و دالان موسوم به لاچین که این منطقه را به خاک کشور ارمنستان متصل می‌کند مناقشه اصلی میان دو کشور شمرده می‌شود نگرانی‌های دیگری از جمله از سوی ایران وجود دارد که پای مقامات ایرانی را به مناقشه دو کشور باز کرده است. طی سی سال گذشته ایران همواره این مناطق را بخشی از خاک جمهوری آذربایجان دانسته اما در عین حال سرنوشت ارامنه ساکن این مناطق و برخورد ضدانسانی نظامیان جمهوری آذربایجان امروز تبدیل به موضوعی حقوق بشری شده است. ارتش جمهوری آذربایجان با قطع اتصال دالان لاچین که مطابق با معاهده 9 ماده‌ای باکو و ایروان باید در اختیار نیروهای حافظ صلح روسیه باشد، انتقال غذا و مایحتاج روزمره به قره‌باغ کوهستانی را محدود کرده است و ارمنی‌ها از حملات مجدد ارتش جمهوری آذربایجان به منظور بازپس‌گیری قره‌باغ کوهستانی و دالان لاچین در بیم هستند. ایران همواره ضمن به رسمیت شناختن تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان بر لزوم حل این مناقشه از طریق صلح‌آمیز و مذاکره دولت باکو با دولت خودخوانده ارمنی قره‌باغ کوهستانی و رعایت حقوق ساکنان این منطقه تاکید کرده است اما باکو که طی جنگ 2020 با حمایت ترکیه و اسرائیل موفق شد بخش عمده‌ای از شهرهای پیرامونی قره‌باغ کوهستانی را آزاد کند درصدد است این موضوع را از راه نظامی حل کند. اما آنچه که بیش از همه نگرانی ایران را فراهم کرد ادعای باکو مبنی بر ایجاد یک دالان سرزمینی در جنوب ارمنستان است که خاک اصلی این کشور را به جمهوری خودمختار نخجوان و از آنجا به ترکیه وصل خواهد کرد این دالان که از سوی باکو با عنوان دالان زنگزور نامیده می‌شود از سوی رسانه‌های ایرانی با عنوان دالان تورانی ناتو و تلاشی برای قطع مرز ایران و ارمنستان و تغییر مرزهای ژئوپلیتیک منطقه قفقاز قلمداد شد و از سوی بالاترین مقامات ایرانی با مخالفت روبه‌رو شد. رهبری در دیدار 28 تیر 1401 با رجب طیب اردوغان به صراحت به رئیس‌جمهور ترکیه هشدار داده و گفت: «اگر سیاستی مبنی بر مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد چراکه این مرز یک راه ارتباطی چندهزارساله است.» در سفر روز دوشنبه 12 شهریور هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه به تهران نیز حسین امیر عبداللهیان با تاکید بر مواضع پیشین ایران به ترکیه یادآوری کرد که ایران هرگونه تغییر در ژئوپلیتیک منطقه و هرگونه اقدام برای مسدود کردن یا محدود کردن مسیرهای تاریخی ترانزیتی و موجود در منطقه را هرگز برنمی‌تابد.

ماجراجویی باکو

با وجود هشدارهای مکرر ایران، جمهوری آذربایجان با حمایت ترکیه و اسرائیل چندین بار به منظور اشغال جنوب ارمنستان و ایجاد دالان تورانی ناتو آرایش نظامی حمله را اتخاذ کرد و حتی در برهه‌ای ضمن چشم‌پوشی از ایجاد این دالان در نزدیکی مرز ایران تلاش کرد تا در منطقه جرموک وارد خاک ارمنستان شده و این دالان را نه در جوار مرز ایران که دورتر از آن ایجاد کند و همه این تلاش‌ها با هشدار نظامی و دیپلماتیک ایران نقش بر آب شد. ایران طی دو سال گذشته دست‌کم سه رزمایش بزرگ در مرز با جمهوری آذربایجان برگزار کرده و در مهمترین آنها با عنوان «ایران مقتدر» نیروهای رزمی ایران با ایجاد پل متحرک از رود ارس نیز عبور کردند تا پیام قاطع ایران در مورد عدم چشم‌پوشی از حقوق خود را به باکو و آنکارا اعلام کنند.

ایران ضمن معرفی مهدی سبحانی، سفیر سابق خود در دمشق به عنوان سفیر جدید در ارمنستان بار دیگر اهمیت حفظ مرز با ارمنستان را به ناظران نشان داد و ضمن ایجاد سرکنسولگری در شهر کاپان مرکز استان جنوبی سیونیک ارمنستان، مرتضی عابدین، کاردار سابق خود در صنعای یمن را به آنجا اعزام کرد. اعزام دو دیپلمات ورزیده که پیشتر در دو کشور مهم برای ایران یعنی سوریه و یمن که هر دو نیز در وضعیت جنگی به سر می‌بردند به ارمنستان، بیانگر عزم جدی ایران برای حمایت از تمامیت ارضی ارمنستان است چراکه این موضوع با منافع ملی ایران پیوند خورده است.

در تحولات اخیر نیز اخبار غیررسمی از رصد مرز آذربایجان و ارمنستان توسط پهپادهای ایرانی و آمادگی نظامی ایران در جنوب ارمنستان خبر داده‌اند که در صورت ماجراجویی باکو با آن مواجه شوند. در ماه‌های گذشته نیز سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح پس از سفر به باکو در برهه‌های مختلف با وزیر دفاع جمهوری آذربایجان به گفت‌وگوی تلفنی پرداخته و هشدارهای لازم را به طرف باکویی داده است در همین چارچوب نیز امروز جلسه کمیسیون مشترک نظامی ایران و جمهوری آذربایجان در باکو تشکیل می‌شود و هیئتی از ستادکل نیروهای مسلح به ریاست امیر سرتیپ احدی که سرتیپ سیدمهدی فرحی، جانشین وزیردفاع نیز در آن حضور دارد، برای تقویت همکاری‌های نظامی و دفاعی دو کشور به آذربایجان می‌روند. سردار سرلشکر محمد باقری، رئیس ستادکل نیروهای مسلح پیشتر در گفت‌وگوی تلفنی با ژنرال ذاکر حسن‌اف، وزیر دفاع جمهوری آذربایجان تصریح کرده بود: «ایجاد امنیت و آرامش در مرزهای مشترک تنها با همدلی و وحدت بین کشورهای همسایه امکان‌پذیر است و حضور بیگانگان در منطقه موجب تنش و اختلاف خواهد شد.»

ایران ابزار اعمال قدرت در قفقاز را دارد

سردار منصور حقیقت‌پور، نایب رئیس اسبق کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی در گفت‌وگو با هم‌میهن در رابطه با تحولات اخیر قفقاز اظهار داشت: اینکه جمهوری اسلامی ایران تغییر مرزهای جغرافیایی و به هم زدن وضعیت ژئوپلیتیک منطقه را نخواهد پذیرفت، دیدگاه مقام معظم رهبری است و قطعاً جزء اهداف عالی نیروهای مسلح و شورای امنیت ملی بوده و خواهد بود و ما اجازه این تغییرات را نخواهیم داد. دالان مدنظر باکو یک تغییر جزئی و یک دالان عبور و مرور نیست. یک دسترسی کالبدی چند جریان مخالف نظام جمهوری اسلامی ایران است. اول اینکه، دسترسی کالبدی تفکر پان‌ترکیسم به آسیای میانه است، دوم اینکه، دسترسی و اتصال اسرائیل به خزر و آسیای میانه است، چون صهیونیست‌ها یک ادعای تاریخی وادی مقدس هم در غرب خزر داشته‌اند و مناطقی از داغستان را به‌عنوان وادی مقدس صهیونی و یهودی می‌دانند و موضوع سوم دسترسی کالبدی و جدی ناتو به خزر و آسیای میانه است و موضوع چهارم انقطاع جمهوری اسلامی ایران با مرزهایی است که به سمت اروپا می‌رود.

این سردار سابق سپاه که در زمان جنگ قره‌باغ به‌عنوان رایزن نظامی ایران در باکو خدمت کرده است، افزود: این چهار موضوع را اگر کنار هم بگذاریم حتماً باید دنبال این باشیم که جمهوری اسلامی ایران برای به هم نخوردن ترتیبات منطقه‌ای دست بالا را داشته باشد. قاعده برتری و دست بالای جمهوری اسلامی ایران این است که ‌ اجازه این اتفاق را ندهد.

حقیقت‌پور در پاسخ به این پرسش که آیا جمهوری اسلامی ایران پاسخ نظامی خواهد داد؟‌ افزود: باید ببینیم چه شیوه‌ای جواب می‌دهد. بعضی جاها مانور قدرت جواب می‌دهد و برخی مواقع خود قدرت جواب می‌دهد. بعضی جاها شاید اقدام سیاسی جواب دهد. ما قطعاً با توجه به اقتضایی که در منطقه وجود دارد می‌توانیم بر پایه آن اقتضا کم‌هزینه‌ترین مسیر را برای به هم زدن این قاعده در پیش بگیریم. مقامات نظامی و امنیتی ما به بلوغ سیاسی و اجرایی کامل رسیده‌اند و دسترسی خوبی هم نسبت به این موارد دارند و معتقدم که مقامات ما به موقع آن تصمیم نهایی که یا ترکیبی از اقدامات سیاسی -امنیتی یا سیاسی-نظامی، یا سیاسی خواهد بود را اتخاذ خواند کرد.

این نماینده سابق مجلس در ادامه با هشدار به مقامات جمهوری آذربایجان افزود: قطعاً باید هم مقامات فریب‌خورده باکو، هم ایده‌پردازان ایدئالیست پان‌تورانسیم و پان‌ترکیسم حاکم بر ترکیه بدانند که این تفکر، تفکر اجرایی و عملیاتی نیست و با توجه به سابقه مثبتی که از آقای فیدان سراغ داریم امیدواریم که ایشان مسیر عاقلانه‌تری را پیش بگیرد و جلو برود.

دکتر منصور حقیقت‌پور در ادامه با اشاره به موقعیت استراتژیک منطقه قفقاز افزود: در طول تاریخ بین ایران و ترکیه و روسیه رقابت جدی برای تسلط بر این منطقه وجود داشته، امروز این رقابت می‌تواند بین ایران و ترکیه و روسیه تبدیل به توافق و تفاهم شود. این شاید ارزان‌ترین و کوتاه‌ترین مسیر باشد، در غیر این‌ صورت بالاخره ما هم موظف هستیم که منافع مالی کشورمان را پیگیر باشیم. حالا این منافع ملی می‌تواند در قالب یک اقدام نظامی باشد یا اقدام سیاسی یا امنیتی که زمان تعیین خواهد کرد که این اقدام جمهوری اسلامی ایران چه خواهد بود. به نظر می‌رسد که جمهوری اسلامی ایران قابلیت‌های فراوانی در ابعاد نظامی و امنیتی دارد که جلوی این کار را بگیرد. ضمن اینکه تحرک سیاسی دست‌اندرکاران ما می‌تواند کارساز باشد و ضرورتی برای اقدام قاطع‌تر نباشد.