بازگشت به سینما؟

جشنواره فیلم فجر به‌مثابه بزرگترین رخداد سینمایی سال همواره در کانون توجه بوده است. نه‌فقط در کانون توجه سینماگران یا اهالی رسانه که در افکار عمومی و مردم علاقه‌مند به سینما هم مورد توجه قرار می‌گرفت. اما در چند سال اخیر این جشنواره در تراژیک‌ترین وضعیت تاریخی خود قرار گرفته بود. دو بحران سلامت و سیاست، یعنی شیوع کرونا و حوادث شهریورماه ۱۴۰۱‌به بعد، سینما و مناسبات آن را هم تحت‌تاثیر خود قرار داده بود که بحران عمومی را به بحران در سینما هم گسترش داد؛ سینمایی که چندسالی با فقر مالی و کمبود مخاطب دست‌وپنجه نرم می‌کرده و با تجربه سهمگین دو سال کرونا که تا آستانه تعطیلی پیش رفته، با اعتراضات سیاسی و احضار سینماگران دچار احتضار شده و رو به سمت مرگ رفت.

وضعیتی پیچیده که اگر پیش از این با بحران مشروعیت سینما از سوی مخاطبانی مواجه بودیم که با سینما قهر کرده بودند و به سینما نمی‌رفتند، حالا این عدم‌مشروعیت با خود سینماگران تشدید شده بود. این یعنی بحران مشروعیت مضاعف سینمای ایران که از فروش و نمایش به تولید و مصرف فیلم رسیده بود، جشنواره فیلم فجر را هم تعلیق کرده بود؛ جشنواره‌ای که نه مخاطبان که سینماگران هم دیگر به آن بر سر مهر نبودند و اساساً دل و دماغ جشنواره رفتن نداشتند و عملاً جشنواره فیلم فجر به جشنواره‌ای خنثی و بی‌رمق تبدیل شد؛ جشنواره‌ای که سینما را در کانون توجه جامعه قرار می‌داد به محاق رفت و نقش سینمایی و فرهنگی خود را از دست داد.

درواقع جشنواره فیلم فجر در سه سال اخیر با تحریم و تعلیق همراه شد که یکی از دلایل مهم آن حمایت سینماگران از همکارانی بود که احضار، بازداشت و ممنوع‌الکار شده بودند. حالا با تغییر دولت و انتخاب منوچهر شاهسواری به‌نظر می‌رسد که جشنواره آتی با تحولاتی همراه شده و چه‌بسا رخوت حاکم بر جشنواره‌های چند سال اخیر شکسته شود. 

مروری تاریخی بر دبیری جشنواره فیلم

جشنواره فیلم فجر در ۴۲ دوره گذشته، ۱۵ دبیر داشته؛ در اولین دوره حسین وخشوری دبیری این رویداد سینمایی را عهده‌دار بود. وخشوری همزمان با دبیری در وزارت ارشاد، مسئولیت اداره کل تحقیقات و روابط سینمایی را برعهده داشت. پس از او در تمام ادوار، دبیران جشنواره فیلم فجر یا رئیس وقت سازمان سینمایی بودند یا مدیر بنیاد سینمایی فارابی.

در این بین دبیرانی نیز بودند که فعالیت‌های اجرایی داشتند یا در سازمان‌هایی چون صداوسیما، مرکز گسترش سینمای مستند و... سمت داشتند. پس از وخشوری، محمد بهشتی این مسئولیت را عهده‌دار شد. بهشتی ۱۰ سال دبیر جشنواره فیلم فجر بود و پایه و اساس جشنواره فجر را با تمام مختصات فعلی بنا نهاد. بهشتی از آن دست دبیرانی بود که همزمان، رئیس بنیاد فارابی نیز بود.

در ۱۰ سال مدیریت بهشتی بر جشنواره فجر و فارابی، سمت‌وسوی تولیداتی سینمای ایران، به ساختار فعلی رسید. «مهاجر»، «پرواز در شب»، «در مسیر تندباد» و... در زمان ریاست او در جشنواره فیلم فجر جایزه گرفتند. بهشتی خودش سینماگر نبود و بیشتر سوابق اجرایی داشت اما دورانی مهم را برای جشنواره فیلم فجر رقم زد. پس از بهشتی و در دوره سیزدهم، مهدی فریدزاده به‌عنوان دبیر این رویداد انتخاب شد.

فریدزاده اولین دبیری بود که رئیس وقت سازمان سینمایی نیز بود و دبیری یک‌ساله او به دیده شدن اثر مهمی چون «روز واقعه» انجامید. دوره‌های چهاردهم و پانزدهم فجر به دبیری عزت‌الله ضرغامی برگزار شد. او نیز همچون فریدزاده رئیس وقت سازمان سینمایی بود و «بچه‌های آسمان»، مهم‌ترین اثری بود که در زمان دبیری او در جشنواره فیلم فجر اکران شد.

آخرین دبیری که رئیس وقت سازمان سینمایی بود، مرحوم سیف‌الله داد بود که دوره‌های شانزدهم تا نوزدهم بر جایگاه دبیری این رویداد، تکیه زد. «آژانس شیشه‌ای»، «رنگ خدا»، «کانی مانگا» و... آثار مهمی بودند که در زمان ریاست «داد» در سازمان سینمایی، تولید شدند. با شروع دهه ۸۰، دبیران جشنواره فیلم فجر از ریاست سازمان سینمایی به ریاست بنیاد سینمایی فارابی تغییر کردند و تا نیمه این دهه یعنی از دوره ۲۰ تا ۲۵، دو رئیس از فارابی بر مسند دبیری جشنواره فیلم فجر نشستند.

محمدمهدی عسگرپور و علیرضا رضاداد، بیشتر سوابق تلویزیونی و اجرایی داشتند تا سینمایی. «مهمان مامان» و «بوتیک»، دو اثر ماندگاری بودند که در دوره ریاست این دو به تاریخ سینمای ایران اضافه شدند. دو دوره بعدی یعنی دوره‌های بیست‌وششم و بیست‌وهفتم که درست پیش از سال ۸۸ بود، به دبیری یکی دیگر از مدیران فارابی یعنی مجید شاه‌حسینی برگزار شد. دستاورد مهم دوران دبیری او، اکران فیلم جنجالی «درباره الی...» در جشنواره بود که واکنش‌های متعدد و متفاوتی به همراه داشت.

از سال ۸۸، موج انتخاب دبیران برای جشنواره فیلم فجر تغییر کرد و رؤسای سازمان‌ها در حاشیه انتصاب برای این سمت قرار گرفتند. مهدی مسعودشاهی دبیری دوره‌های ۲۸ و ۲۹ در سال‌های ۸۸ و ۸۹ را در حالی برعهده داشت که جشنواره بیست‌وهشتم به‌واسطه شرایط کشور، جزو متفاوت‌ترین جشنواره‌های برگزار شده بود. در این دو سال «به رنگ ارغوان»، جزو فیلم‌های مهم اکران‌شده در جشنواره فیلم فجر بود. در دوره سی‌ام و در آستانه شروع چهارمین دهه برگزاری، محمد خزاعی دبیری جشنواره را عهده‌دار شد.

اکران «قلاده‌های طلا» در این دوره، موج واکنش‌های مثبت و منفی را برای او به‌عنوان دبیر به همراه داشت. در دهه چهارم، جشنواره متنوع‌ترین دبیران را به خود دید. محمدرضا عباسیان، دبیر دوره سی‌ویکم بود که بیشتر مستند را ساخته بود. رضاداد که البته دیگر بر مسند ریاست فارابی نبود، دوره‌های سی‌ودوم و سی‌وسوم را دبیر بود. محمد حیدری دوره‌های سی‌وچهارم و سی‌وپنجم را در قامت کسی به‌عهده داشت که ریاست مجموعه تئاتر شهر را در پیشینه خود داشت.

دوره‌های سی‌وششم تا سی‌وهشتم، میزبان ابراهیم داروغه‌زاده بود که تحصیلات پزشکی داشت و در تلویزیون نیز مدیر بود. محمدمهدی طباطبایی‌نژاد دوره سی‌ونهم و مسعود نقاش‌زاده نیز دوره چهلم جشنواره فجر را دبیری کردند. علاوه بر خزاعی که پیشینه تهیه‌کنندگی داشت، مجتبی امینی دبیر دیگری بود که سابقه تهیه‌کنندگی فیلم‌های «آفریقا»، «چراغ‌های ناتمام» و مدیریت تولید فیلم مهمی چون «دهلیز» را در کارنامه داشت. امینی دوره‌های چهل‌ویکم و چهل‌ودوم را دبیری کرد و بیشترین حواشی‌ای که پس از دبیری او ایجاد شد، تهیه‌کنندگی مجموعه «گاندو» بود.

شاهسواری از خانه سینما تا جشنواره فجر

شانزده دبیر دوره‌های مختلف جشنواره فیلم فجر، هم مدیران سازمان سینمایی و بنیاد سینمایی فارابی بوده‌اند و هم تهیه‌کنندگانی که مسئولیت اجرایی در سینمای ایران داشته‌اند و حالا سکان دبیری دوره چهل‌وسوم نیز به دست منوچهر شاهسواری تهیه‌کننده دیگری افتاد که البته سابقه خوبی در مدیریت سینمایی دارد. پیش از این محمد خزاعی، رئیس پیشین سازمان سینمایی برای دبیری چهل‌وسومین دوره این جشنواره منصوب شده بود اما پس از تغییر ریاست این سازمان، به‌طبع باید تغییراتی در دبیری جشنواره فیلم فجر و شیوه برگزاری این رویداد اتفاق می‌افتاد.

حالا و پس از امینی و خزاعی که تنها چند ماه نام دبیر را بر پیشانی داشت و فرصت نشد تا مدیریت این رویداد سینمایی را برای دومین بار تجربه کند، منوچهر شاهسواری تهیه‌کننده دیگر سینماست که سکان دبیری جشنواره فیلم فجر را عهده‌دار خواهد شد. هرچند او از سال ۹۳ تاکنون به جز سریال «سلام آقای مدیر»، اثری در سینما تهیه نکرده اما پیشینه تهیه‌کنندگی دارد و مجری طرح و مدیر تولید نیز بوده است.

شاهسواری از مدیرعاملی خانه سینما تا قائم‌مقام آن و ریاست شورای صنفی نمایش را در کارنامه دارد. به علاوه آثاری چون «مزار شریف»، «فصل باران‌های موسمی» و یک گزارش واقعی را در سینما و سریال ماندگاری چون «در پناه تو» را در تلویزیون تهیه کرده است. با این پیشینه باید دید شاهسواری در ادامه خزاعی و امینی به عنوان دبیری که سابقه نسبتاً خوبی در تهیه‌کنندگی دارد، چگونه چهل‌وسومین جشنواره فیلم فجر را مدیریت خواهد کرد.

او به دلیل تجربه مدیرعاملی خانه سینما ارتباط خوبی با اصناف گوناگون سینمایی دارد و این یک برگ برنده مهم برای اوست. حالا با این انتخاب انتظار می‌رود، این امید در سینماگران ایجاد شود که با انتخاب شاهسواری به عنوان دبیر جشنواره فجر، تغییر و تحول مثبتی را در برگزاری جشنواره امسال شاهد باشند و انتظار می‌رود بعد از چند دوره کم‌رمق و کم‌بار، جشنواره به ریل معمول و روند معقول خود برگردد.