خطر افزایش خاموشی‌ها/میانگین کسری گاز در سال ۱۴۰۶ به ۳۷۳ میلیون مترمکعب در کل سال خواهد رسید که نسبت به سال ۱۴۰۲ بیش از پنج‌برابر خواهد بود
آنچه که آمار می‌گوید بیش از ۹۷ درصد انرژی کشور از نفت و گاز تأمین میشود که گاز طبیعی نزدیک به ۷۰ درصد آن را پوشش می‌دهد؛ به طوری که حدود ۸۵ درصد برق کشور با گاز طبیعی تولید میشود و در این شرایط و در پیک سرما مصرف گاز در کشور روزانه ۳۰۰ میلیون مترمکعب افزایش پیدا می‌کند
شورای اقتصاد قرارداد توزیع یک میلیون و ۷۰۰ هزار بخاری راندمان بالا را مصوب کرده و قرار است که ۳۰۰ هزار بخاری تحویل خانوارها شود؛ طرحی که از ابتدای دهه 80 قرار بود اجرا شود ولی نشد.
به نیمه آبان نزدیک می‌شویم و هوا با سرعت بسیار کم کاهش می‌یابد و به نظر می‌رسد از اواخر آبان با سرد شدن هوا باید منتظر افزایش مصرف گاز خانگی باشیم؛ اتفاقی که کشور را بعد از خلاصی حدود دوماهه از ناترازی برق و قطعی هر روزه آن، وارد دوران ناترازی گاز می‌کند؛ موضوعی که دولت را در زمستان سال گذشته نیز دچار چالش کرده بود.
علاوه بر مصرف خانگی، بیشتر نیروگاه‌های تولید برق در کشور با گاز کار می‌کنند که نبود و یا کمبود آن می‌تواند به ناترازی برق در زمستان بیانجامد. سال پیش کمی از شروع پاییز گذشته بود که ناترازی گاز خود را نشان داد و بسیاری از صنایع را به تعطیلی کشاند.
عبدالله باباخانی، کارشناس ارشد حوزه انرژی در یادداشتی در تلگرام خود به وضعیت گاز تولیدی و مصرفی کشور در هفته منتهی به دوم آبان ۱۴۰۴، اشاره کرده و نوشته است: «براساس داده‌های شرکت ملی گاز ایران، میزان گاز تزریق‌شده به شبکه سراسری برای مصرف داخلی در هفته سوم مهرماه ۱۴۰۴ به‌طور میانگین ۶۷۳ میلیون مترمکعب در روز بوده است.
ترکیب مصرف بر اساس بخش‌ها:
نیروگاه‌ها: ۲۴۹ میلیون مترمکعب در روز
بخش خانگی، تجاری و صنایع کوچک: ۲۴۸ میلیون مترمکعب در روز بوده است.
صنایع عمده: ۱۷۶ میلیون مترمکعب در روز
در این هفته، مصرف بخش خانگی، تجاری و صنایع کوچک با روندی افزایشی به سطح مصرف نیروگاه‌ها رسیده است. این همگرایی نشان‌دهنده آغاز تدریجی فصل سرد و تغییر الگوی مصرف گاز در کشور است. این روند، بار دیگر ضرورت مدیریت مصرف، بهینه‌سازی سوخت نیروگاه‌ها و اولویت‌دهی به تأمین گاز بخش خانگی را یادآور می‌سازد.»
نزدیک به یک ماه پیش بود که مدیرعامل شرکت ملی گاز در گفت‌وگویی عنوان کرد: «واقعیت این است که دچار ناترازی انرژی هستیم.» براساس آنچه سعید توکلی گفته ناترازی گاز در پیک مصرف ۳۰۰ میلیون مترمکعب است که در برخی از روزها به ۴۰۰ میلیون مترمکعب هم می‌رسد.
او گفته که دوست نداریم گاز پتروشیمی‌ها را قطع کنیم اما واقعیت این است که کشور دچار ناترازی انرژی است، و این یعنی احتمالاً امسال نیز مانند سال گذشته و حتی بهار و تابستان امسال به چالش قطعی گاز و برق در خانه و کارخانه‌ها مواجه خواهیم بود و به همین دلیل توکلی گفته: «بدون شک اگر طبق پیش‌بینی‌ها زمستان سردی داشته باشیم افزایش مصرف در بخش خانگی و تجاری صورت خواهد گرفت. طبیعی است که اگر مقدار مصرف در بخش خانگی و تجاری و صنایع غیر عمده به دلیل افزایش برودت هوا بیشتر شود، ممکن است تامین گاز سایر صنایع دچار مشکل شود.»
مدیرعامل شرکت ملی گاز به این نکته نیز اشاره کرده که امسال ذخایر سوخت مایع وضعیت بهتری نسبت به سال گذشته دارند و قرار است با مشترکین بد مصرف به صورت جدی برخورد شود؛ البته شورای اقتصاد قرارداد توزیع یک میلیون و ۷۰۰ هزار بخاری راندمان بالا را مصوب کرده و قرار است که ۳۰۰ هزار بخاری تحویل خانوارها شود.
معضل گاز و هوا
پایتخت کشور نیز مانند دیگر شهرها علاوه بر آلودگی هوا در روزهای سرد پاییز و زمستان که دلیل عمده آن مازوت‌سوزی نیروگاه‌های اطراف تهران است، با معضل کمبود گاز و برق نیز مواجه است.
کمال میرجعفریان، معاون عمرانی استانداری تهران بارندگی کم و نبود ذخایر پشت سدها را دلیل آن دانسته که برای تامین انرژی به سوخت‌های فسیلی روی بیاورند و همین باعث کمبود گاز در پایتخت میشود. حشمت‌الله عسگری، معاون اقتصادی استاندار تهران نیز در گفت‌وگو با ایسنا گفته در حال حاضر هیچ محدودیتی در تأمین برق و گاز نداریم و واحدهای تولیدی هم در حال کار هستند و امیدواریم کار به ناترازی کشیده نشود. او گفته برای تأمین سوخت نیروگاه‌ها بالای ۳ میلیارد لیتر ذخیره‌سازی انجام شده است و ابراز امیدواری کرده امسال در موضوع مدیریت مصرف فشار کمتری به واحدهای تولیدی بیاید.
سال پیش تهران و برخی شهرهای بزرگ به دلیل نبود ذخیره مناسب سوخت در نیروگاه‌ها با چالش مازوت‌سوزی و آلودگی هوا مواجه شدند که در نهایت رئیس‌جمهور در نیمه آبان‌ماه دستور توقف مازوت‌سوزی سه نیروگاه در اراک، کرج و اصفهان را داد.
محمدجعفر قائم‌پناه، معاون اجرایی رئیس‌جمهور در این باره گفته بود: «با سرد شدن هوا، وارونگی هوا اتفاق می‌افتد که یکی از علت‌های اصلی آن کمبود انرژی و ناترازی انرژی در تولید برق و تامین گاز نیروگاه‌هاست. بعضی نیروگاه‌ها ناگزیر برای تامین برق و جلوگیری از خاموشی از مازوت استفاده می‌کردند. پس از بررسی‌ها رئیس‌جمهور پزشکیان دستور داد که به دلیل آلودگی خاص ایجاد شده در مناطق اراک، کرج و اصفهان که ناشی از مازوت‌سوزی درحدود 16 میلیون تن است و باعث آلودگی هوا و بیماری میشود، مازوت‌سوزی در این سه نیروگاه متوقف شود.»
قائم‌پناه همچنین گفته بود این اتفاق ممکن است منجر به کاهش برق در شبکه توزیع و خاموشی شود اما چاره‌ای نداریم. فاطمه مهاجری، سخنگوی دولت نیز در توئیتی از توقف مازوت‌سوزی در آن سه نیروگاه خبر داده و نوشته بود: «می‌توان برای مدت محدودی، «خاموشی منظم» را جایگزین «تولید سم» برای عموم شهروندان کرد.» اما در سال گذشته ماجرا از آنجا نشأت می‌گرفت که دولت سیزدهم ذخیره‌سازی مناسبی را در سال ۱۴۰۲ برای سال بعد انجام نداده بود.
در نیمه آبان سال ۱۴۰۲، سطح ذخایر گازوئیل نیروگاه‌ها بیش از ۸۰ درصد بوده اما در آبان سال قبل این سطح از ذخیره‌سازی به زیر ۴۰ درصد رسیده بود. دولت چهاردهم در زمستان سال ۱۴۰۳، چند ماه بعد از استقرار، به دلیل عدم ذخیره‌سازی مجبور شد از ذخایر سوخت مایع برای تامین انرژی نیروگاه‌ها استفاده کند. به گفته مدیرعامل توانیر گازوئیل تحویلی به نیروگاه‌ها ۳۰ درصد کاهش یافته بود و۶۰ درصد مخازن سوخت نیروگاه‌ها خالی بود.
براساس گزارشی که سایت میز نفت منتشر کرده بود، میزان ذخیره‌سازی گازوئیل نیروگاهی در تیرماه سال ۱۴۰۲، حدود 2/9 میلیارد لیتر بوده که این عدد برای سال ۱۴۰۳ به 1/3 میلیارد لیتر رسید و میزان نفت کوره نیروگاهی نیز از عدد 1/7 میلیارد لیتر در تیرماه ۱۴۰۲ به ۱/۱ میلیارد لیتر در تیر ۱۴۰۳ رسید.
محسن پاک‌نژاد، وزیر نفت ماجرای زمستان سال گذشته را اینگونه شرح داده بود: «سال ۱۴۰۳ را با مخازن نسبتاً خالی شروع کردیم.» او که اسفند سال پیش برای پاسخ به سوال یکی از نمایندگان که پرسیده بود: «علت اهمال و بی‌توجهی نسبت به ذخیره‌سازی به‌موقع سوخت مایع نیروگاه‌ها چیست؟»، به مجلس رفته بود، در پاسخ گفته بود: «۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۳ وزیر نفت وقت (جواد اوجی) در نامه‌ای خطاب به دبیر شورای عالی امنیت ملی نکاتی را در ارتباط با وضع سوخت‌رسانی در سال جاری مطرح کرد.
در این نامه وزیر نفت وقت اعلام می‌کند با توجه به اینکه امکان تأمین نفت‌گاز بیش از عملکرد سال گذشته برای جبران کمبود گاز وجود ندارد، ضروری است برای جبران کسری گاز نفت‌کوره مصرف شود. در همین زمینه جدولی در نامه یادشده ارائه و از دبیر شورای عالی امنیت ملی تقاضا شده است مصرف نفت‌کوره در نیروگاه‌ها شروع شود که نشان می‌دهد از ابتدای سال کمبود منابع گازی در کشور کاملاً مشخص بوده و به‌درستی وزارت نفت دولت سیزدهم این موضوع را بیان کرده است.»
در نهایت سال گذشته مردم تهران بعد از سال‌ها با جدول خاموشی‌ها مواجه شدند و هم آلودگی هوا را تحمل کردند، تجربه سال گذشته باید دولت را هوشیار کرده باشد که این بار ذخیره‌سازی را به‌موقع انجام داده و دیگر بهانه‌ای برای مازوت‌سوزی و یا تعطیلی نیروگاه‌ها به دلیل آلودگی هوا وجود ندارد و با ذخیره‌سازی گاز در مخازن زیرزمینی در فصل گرم می‌توانند این مشکل را حل کنند.
براساس آمار متوسط نسبت ذخیره‌سازی گاز به کل مصرف در دنیا ۱۱ درصد است اما ایران دارای ظرفیت ذخیره‌سازی 1/4 درصدی از کل مصرف را دارد. فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت در نیمه ماه قبل درباره ذخیره‌سازی سوخت گفته بود که دو میلیارد و ۲۰۰ میلیون لیتر سوخت ذخیره شده است.
او همچنین گفته گاز تحویلی به نیروگاه‌ها نسبت به سال قبل افزایش قابل‌توجهی داشته است و اقدامات لازم انجام شده و امیدواریم حداقل قطعی گاز را در این مدت داشته باشیم.باید به این نکته توجه داشت که براساس آنچه سخنگوی شرکت ملی گاز ایران عنوان کرده مصرف روزانه گاز در بخش‌های خانگی، تجاری و صنعتی حدود ۶۰۰ میلیون مترمکعب است؛ این یعنی میزان ذخیره‌ای که سخنگوی دولت به آن اشاره کرده، تنها چهار روز مصرف عادی کشور را پوشش خواهد داد.
چند روز پیش نیز محمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت با فعالان اقتصادی، تولیدکنندگان و صاحبان صنایع استان البرز نشستی برگزار کرد و وعده عدم قطع برق شرکت‌ها و صنایع را داد و گفت: «برق شرکت‌های تولیدی طبق تأکید رئیس‌جمهور نباید قطع شود و تا دی ماه خبری از ناترازی گاز نخواهد بود و برای دوره پس از آن نیز برنامه‌ریزی لازم در دست انجام است.»
درس عبرت از سال قبل؟
براساس آمار سبد سوخت کشور در حدود ۷۰ تا ۷۵ درصد به گاز وابسته است و سبد سوخت نیروگاه‌ها در طول سال به ۸۰ تا ۸۳ درصد می‌رسد؛ درحالی‌که این سهم در نیروگاه‌ها در کشورهای دیگر ۲۰ تا ۲۳ درصد است. به گفته سعید توکلی، مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران واقعیت این است که ما با کمبود گاز روبه‌رو نیستیم، بلکه با مصرف غیرمنطقی و وابستگی بیش از اندازه به گاز طبیعی مواجه‌ایم. او عنوان کرده که تقریباً همه بخش‌های اقتصادی و صنعتی ما از جمله نیروگاه‌ها به گاز وابسته‌اند.
اما جلسه مشترک مجلس و دولت نشان از این دارد که شاید از اتفاقات سال گذشته درس عبرتی گرفته شده و بر همین اساس نشست پیشگیری از ناترازی گاز در فصل زمستان در ۹ مهر با حضور علی نیکزاد نایب رئیس مجلس، محسن پاک‌نژاد وزیر نفت، اعضای کمیسیون‌های انرژی و صنایع و معادن مجلس و تعدادی از نمایندگان سایر کمیسیون‌ها برگزار شد و در نهایت جمع‌بندی و توافق شد که قانون برنامه هفتم پیشرفت در زمینه مدیریت مصرف انرژی میثاق ملی دولت و مجلس باشد.
نیکزاد درباره این جلسه گفته بود: «در گزارش کمیسیون انرژی آمده که از مهرماه روزانه 790 میلیون مترمکعب گاز مصرف میشود که با سرد شدن هوا باید صرفه‌جویی رعایت شود و شرکت ملی گاز نیز این موضوع را پذیرفت که قطعی گاز وجود نداشته باشد و وزارت نفت تلاش می‌کند در زمستان مدیریت مصرف گاز را با استفاده از سوخت‌های مایع جبران کند.»
نایب رئیس مجلس در حالی از توافق دولت و مجلس بر سر قانون برنامه هفتم پیشرفت در زمینه مدیریت مصرف انرژی می‌گوید که اتفاقاً مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی عملکرد سال نخست برنامه هفتم پیشرفت در مورد انرژی را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده که با وجود تمرکز بر حل ناترازی گاز و برق، اهداف کلیدی مانند بهینه‌سازی مصرف انرژی و توسعه تجارت منطقه‌ای انرژی عمدتاً محقق نشده‌اند و هشدار داده‌اند ادامه روند فعلی می‌تواند اهداف نهایی برنامه را به خطر بیاندازد.
بنا به گزارش سازمان پژوهش‌های مجلس، ناترازی انرژی به عنوان ابرچالش اصلی، نه‌تنها گاز طبیعی را دربرمی‌گیرد بلکه برق، بنزین و گازوئیل را نیز تحت تأثیر قرار داده است. کسری گاز در زمستان ۱۴۰۳ به ۳۱۵ میلیون مترمکعب در روز رسیده، که معادل ۲۷ درصد تقاضا است. این وضعیت، زنجیره‌ای از مشکلات را ایجاد کرده، از جمله فشار بر سوخت‌های مایع در نیروگاه‌ها و اختلال در تأمین برق. در بخش برق، حداکثر توان تولید در اوج مصرف به 62/3 هزار مگاوات رسیده، اما تقاضا ۸۰ هزار مگاوات بوده که ۲۷ درصد بیش از هدف‌گذاری است. این انحراف، فشار مضاعفی بر شبکه وارد کرده و ضرورت مدیریت مصرف را برجسته می‌سازد.
همچنین در این گزارش آمده، در بخش نفت و گاز، وضعیت تولید در مقایسه با مدیریت مصرف مطلوب‌تر است. تولید نفت خام با 139/4 درصد تحقق هدف همراه بوده و تولید گاز خام نیز با 151/2 درصد تحقق هدف، عملکرد قابل توجهی داشته است. با این حال، بهینه‌سازی مصرف انرژی که به عنوان اصلی‌ترین هدف برنامه هفتم در حوزه انرژی تعریف شده، در این بخش کاملاً بدون عملکرد بوده است. شاخص کاهش مصرف از طریق بهینه‌سازی در گزارش وزارت نفت حتی ارزیابی کمی نیز نشده است.
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌ها با وجود تمرکز برنامه هفتم بر ناترازی انرژی، عملکرد سال نخست ضعیف بوده و اهداف بهینه‌سازی مصرف در هر دو بخش برق و نفت و گاز پیگیری نشده است و ادامه این روند می‌تواند پایداری انرژی کشور را تهدید کند و ضرورت دارد دستگاه‌های اجرایی مانند وزارتخانههای نفت و نیرو با همکاری بیشتر، آیین‌نامه‌ها را اجرا و سازمان بهینه‌سازی را تشکیل دهند.
جالب آنکه در آبان سال گذشته که کمبود گاز خود را نشان داده بود، شورای اقتصاد، ۹ راهکار ضروری برای مدیریت و کاهش ناترازی گاز در ماه‌های سرد ۱۴۰۳ ارائه شد. بر مبنای این جلسه، وزارتخانههای نفت و امور خارجه مکلف شدند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های خود و برخورداری از دیپلماسی فعال زمینه لازم برای از سرگیری واردات گاز طبیعی از ترکمنستان را فراهم کنند. همچنین وضع تعرفه‌گذاری جدید گاز بخش خانگی با هدف جلوگیری از مصارف نامتعارف و غیرضرور مشترکان توسط وزارت نفت مطرح شد.
در ادامه بنا شد وزارت نفت از طریق شرکت ملی گاز ایران ظرف ۱۵ روز دستورالعمل و قرارداد تیپ با موضوع توسعه شرکت‌های کارور با هدف صرفه‌جویی در مصرف گاز را تهیه و ابلاغ نماید. صداوسیما نیز موظف شد با همکاری وزارت نفت اقدامات لازم را برای فرهنگ‌سازی در زمینه کاهش مصرف گاز طبیعی در بخش‌های مختلف به انجام رساند. از طرفی، دستگاه‌های اجرایی مکلف به تعیین دمای آسایش و محدوده زمانی مصرف برای تجهیزات گرمایشی در ساختمان‌ها و تاسیسات مربوطه در ماه‌های سرد سال شدند.
ابلاغ کاهش ساعات کاری واحدهای تجاری بزرگ و تعطیلی و یا کاهش ساعت کاری واحدهای آموزشی و اداری در شرایط اوج مصرف براساس مصوبه کارگروه تامین پایدار سوخت زمستانی سال ۱۴۰۳ از دیگر موارد بحث‌شده در این جلسه بوده است. همچنین وزارتخانههای نفت و نیرو نیز مکلف به رعایت سقف میزان سوخت معادل ماهانه شده‌اند و استانداری‌ها نیز تکلیف دارند با همکاری دادستان‌های مراکز استان، هماهنگی لازم برای مصرف سوخت مایع توسط نیروگاه و صنایع را در دستور کار قرار دهند. در نهایت نیز وزارت نفت مکلف به انجام اقدامات به منظور واردات نفت‌گاز (گازوئیل) شد.
اینکه راهکارهای ضروری شورای اقتصاد در سال گذشته به عمل رسید یا چقدر تاثیرگذار بود را باید متولیان امر پاسخ دهند اما اگر امسال نیز چنین شورایی تشکیل شود و همین موارد را به عنوان راهکار ارائه دهد نشان از این است که دولت چهاردهم فقط از یک ناترازی وارد به یک ناترازی دیگر میشود و مردم باید به ابر و باد و مه و خورشید مشغول باشند تا مشکلات گاز و برق حل شود.
پیش‌بینی آینده
سال گذشته بود که سعید توکلی، مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران در یک برنامه تلویزیونی اعلام کرد مصرف‌کنندگان وابستگی بیش از حدی به مصرف گاز دارند و گفت: «بالغ بر ۷۴ درصد تأمین گاز کشور از میدان گازی پارس جنوبی صورت می‌گیرد و در حال حاضر روزانه ۸۰۰ میلیون مترمکعب گاز پالایش‌شده به شبکه سراسری تزریق میشود که از این مقدار با توجه به قراردادهای بلندمدت صادراتی که داریم، بخش اندکی صادر شده و بقیه به مصارف داخلی می‌رسد.»
او گفته بود: «در حال حاضر ۵۱ درصد گاز تولیدی کشور در بخش خانگی، تجاری، حمل و نقل و صنایع جزء مصرف میشود که سهم این بخش‌ها در زمستان تا ۸۵ درصد هم می‌رسد؛ یعنی وقتی در روزهای سرد زمستان تولید و توزیع گاز کشور به ۸۵۰ میلیون مترمکعب در روز رسید، مصرف گاز در بخش خانگی، تجاری، حمل‌و نقل و صنایع خرد تا ۷۰۰ میلیون مترمکعب هم می‌رسد و بقیه گاز را به سایر مصارف از جمله صنایع عمده شامل سیمان، پتروشیمی، فولاد، مس، آلومینیوم و نیروگاه‌ها تحویل می‌دهیم.»
آنچه که آمار می‌گوید بیش از ۹۷ درصد انرژی کشور از نفت و گاز تأمین میشود که گاز طبیعی نزدیک به ۷۰ درصد آن را پوشش می‌دهد؛ به طوری که حدود ۸۵ درصد برق کشور با گاز طبیعی تولید میشود و در این شرایط و در پیک سرما مصرف گاز در کشور روزانه ۳۰۰ میلیون مترمکعب افزایش پیدا می‌کند؛ این در حالی است که سهم انرژی تجدید‌پذیر و انرژی هسته‌ای در این سبد نزدیک به صفر است و آنطور که پیش‌بینی شده تا سال ۱۴۰۶ ناترازی گاز پنج برابر خواهد شد.
سال گذشته سازمان برنامه و بودجه،گزارش ناترازی گاز طبیعی ایران تا سال ۱۴۰۶ را برآورد و به شورای عالی انرژی ارائه داد که براساس آن ناترازی گاز در سال ۱۴۰۳ به میانگین ۱۳۶ میلیون مترمکعب در روز در کل سال افزایش یافت؛ درحالی که در سال ۱۴۰۲ این رقم ۷۳ میلیون مترمکعب بود.
طبق این گزارش، میزان میانگین کسری گاز در سال ۱۴۰۶ به ۳۷۳ میلیون مترمکعب در کل سال خواهد رسید که نسبت به سال ۱۴۰۲ بیش از پنج‌برابر خواهد بود و در آن سال قطعی گاز صنایع در کل ماه‌های سال و به‌صورت صددرصدی خواهد بود. همچنین برمبنای اسناد معاونت برنامه‌ریزی وزارت نفت، در سال ۱۴۱۸ تقاضای گاز به دو برابر میزان عرضه رسید؛ این یعنی در نیمی از تمام روزها با قطعی گاز و برق مواجه خواهیم شد.
