سهراب سعدالدین پژوهشگر مسائل اروپا : ترامپ برنامه اروپا را خراب کرد
کاظم غریب‌آبادی و مجید تخت‌روانچی، معاونان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران روز جمعه در استانبول با مدیران سیاسی وزارتخانه‌های خارجه سه قدرت اروپایی طرف برجام دیدار و گفت‌وگو کردند.
کاظم غریب‌آبادی و مجید تخت‌روانچی، معاونان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران روز جمعه در استانبول با مدیران سیاسی وزارتخانه‌های خارجه سه قدرت اروپایی طرف برجام دیدار و گفت‌وگو کردند. این نخستین دیدار میان ایران و قدرت‌های اروپایی از ژانویه گذشته تاکنون بود. به نظر می‌رسید که با آغاز مذاکرات ایران و آمریکا با تسهیل‌گری عمان، فرآیند مذاکرات میان تهران و کشورهای اروپایی کاملاً متوقف شده‌است.
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران یک هفته قبل از این دیدار گفته‌بود که همانگونه که بعد از مذاکرات اخیر با آمریکا به پایتخت‌های عربی سفر کرده‌است، حاضر است برای دیدار با همتایان اروپایی خود به سه پایتخت اروپایی سفر کند، اما اروپایی‌ها هنوز تمایلی برای انجام این سفر نشان نداده‌اند. از سرگیری مذاکرات ایران و سه کشور اروپایی و به صورت جداگانه با نماینده اتحادیه اروپا در استانبول، بار دیگر امیدها را به بهبود روابط ایران و اروپا بعد از یک دوره سه‌ساله سردی شدید روابط احیا کرد.
سهراب سعدالدین، پژوهشگر مسائل اروپا معتقد است که اختلاف‌های ایران و کشورهای اروپایی به‌ویژه به دلیل ادعای حمایت ایران از روسیه در جنگ اوکراین بسیار عمیق شده‌است و حل و فصل این اختلاف‌ها نیاز به مذاکرات جدی و ابتکارهای جدید دارد. سعدالدین معتقد است که دیدگاه اروپایی‌ها نسبت به مذاکره با ایران با دیدگاه دولت دونالد ترامپ به مذاکرات با ایران متفاوت است و اروپایی‌ها خواهان مذاکرات جامع و چندوجهی با ایران هستند، اما ترامپ با آغاز مذاکرات هسته‌ای با ایران، راه خود را از اروپا جدا کرده و نگرانی‌های کشورهای اروپایی را نادیده گرفته‌است. در ادامه متن کامل گفت‌وگوی «هم‌میهن» را با سهراب سعدالدین، دبیر گروه اروپای مرکز پژوهش‌های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه مطالعه می‌کنید.
با توجه به توقف چندماهه مذاکرات ایران و ۳ کشور اروپایی و عمق اختلاف‌های موجود بین ایران و اروپا، فکر می‌کنید مذاکرات جمعه گذشته میان معاونان وزیر امور خارجه ایران و مدیران سیاسی سه قدرت اروپایی، تا چه اندازه در برطرف کردن اختلاف‌ها میان آنها موثر بود؟
اطلاع چندانی از جزئیات گفت‌وگوهای ایران و سه کشور اروپایی منتشر نشده‌است و دو طرف اطلاعات زیادی در مورد محتوای این گفت‌وگوها بیان نکرده‌اند. واقعیت این است که هر دو طرف تمایل زیادی به انجام این گفت‌وگوها داشتند. اینکه چرا مدت مدیدی این گفت‌وگوها به تاخیر افتاد، دلایل متعددی داشت. از یک طرف اروپایی‌ها احساس می‌کردند که ایران در موضع ضعف قرار گرفته و اروپا هم اهرمی مانند اسنپ‌بک را در اختیار دارد و می‌تواند به ایران فشار وارد کنند و هر چقدر که وقت تنگ‌تر شود، ایران برای چشم‌پوشی اروپا از اجرای مکانیسم اسنپ‌بک امتیازهای بیشتری واگذار خواهد کرد.
از سوی دیگر ایران هم به این دلیل که مذاکراتش با آمریکا در حال پیشرفت بود و ایران دلیلی نمی‌دید که اروپایی‌ها را وارد فرآیند کند. در حال حاضر رویکرد آمریکا و اروپا به مذاکرات با ایران متفاوت است، اروپایی‌ها خواستار ایجاد چارچوبی برای گفت‌وگوهای فراگیرتر و جامع‌تر هستند که در قالب آن در مورد چندین موضوع با ایران صحبت کنند، اما آمریکایی‌ها مشخصاً در مورد پرونده هسته‌ای با ایران گفت‌وگو می‌کنند.
آنچه در هفته‌های اخیر باعث شد ایران و اروپا بار دیگر به میز مذاکره تمایل نشان دهند، پیش‌بینی‌ناپذیری دولت ترامپ است. الان دولت ترامپ در قبال مذاکرات با ایران دچار دودستگی است و یک طرف افرادی مانند ویتکاف و نزدیکان ترامپ خواستار توافق با تهران و عده‌ای دیگر به‌خصوص از جناح مستقر حزب جمهوری جمهوری‌خواه، مانند مارکو روبیو، وزیر خارجه، معتقدند که نباید با ایران گفت‌وگو کرد و باید به سمت استفاده از مکانیسم اسنپ‌بک رفت. هرچند روشن است که دولت ترامپ خواهان توافق است، اما صحبت‌های ضد و نقیض از سوی مذاکره‌کنندگان و سیاستگذاران آمریکایی باعث شد که ایران ترجیح دهد اروپایی‌ها را بیشتر درگیر کند.
نکته دیگری که وجود دارد این است که در حال حاضر فشار بسیار سنگینی از سوی لابی اسرائیل و جناح تندروی ضدایران در دولت آمریکا به کشورهای اروپایی وارد می‌شود تا موضع اروپایی‌ها را نسبت به ایران سختگیرانه‌تر کنند و آنها را به سمت استفاده از مکانیسم اسنپ‌بک متمایل کنند. برای ایران تاکتیک مناسبی بود که بار دیگر اروپایی‌ها را درگیر کنند تا فشاری را که برای تقابل با ایران به آنها وارد می‌شود، خنثی کند.
اروپایی‌ها از ابتدا به این دلیل که از مذاکرات با ایران کنار گذاشته‌شده‌اند و منافع‌شان دیده نشده‌است، شکایت داشتند. در هر صورت تمایل در اروپایی‌ها وجود دارد که فعالانه‌تر در پرونده ایران درگیر شوند. انگیزه دو طرف وجود داشت که این مذاکرات شکل بگیرد و هرچند که هنوز جزئیات دقیقی از فضای حاکم بر مذاکرات و محتوای آن منتشر نشده‌است، اما همین که دو طرف تصمیم گرفتند به گفت‌وگوها ادامه بدهند، نشانه مثبتی است. در هر صورت اروپایی‌ها اهرم اسنپ‌بک را در اختیار دارند و فرصت زیادی برای استفاده از این اهرم باقی نمانده‌است و هر چه زمان بگذرد به نفع ایران است.
اشاره کردید که اروپایی‌ها احساس می‌کنند از مذاکرات کنار گذاشته‌شده‌اند و منافع‌شان در نظر گرفته نشده‌است، فکر می‌کنید آیا اروپایی‌ها ممکن است در مقابل مذاکرات ایران و آمریکا یا توافق احتمالی سنگ‌اندازی و مانع‌تراشی کنند؟
همین الان هم اروپایی‌ها چنین رفتاری را در پیش گرفته‌اند. همانگونه که اشاره کردم در شرایط کنونی نگاه اروپایی‌ها به جناح سنتی جمهوری‌خواهان آمریکا نزدیک‌تر است. نگاه آنها این است که ایران در موضع ضعف قرار دارد و در این موضع ضعف باید تلاش کرد که حداکثر امتیازها را از ایران گرفت. اروپایی‌ها مسائلی مانند اشاعه پهپادی و اشاعه موشکی را مورد اشاره قرار می‌دهند و ادعا می‌کنند که یک تهدید اساسی از طرف ایران و به‌ویژه در چارچوب همکاری ایران و روسیه متوجه غرب است.
نگاه اروپایی‌ها این است که ابتدا باید حداکثر فشار ممکن را به ایران وارد کرد و سپس با قصد گرفتن بیشترین امتیازها در زمینه‌های مختلف وارد گفت‌وگو با ایران شد. فراموش نکنید که همین چندی پیش جلسه شورای امنیت ملی فرانسه به طور اختصاصی با موضوع ایران برگزار شد، این یک اتفاق کم‌سابقه یا حتی بی‌سابقه بود. نگاه اروپایی‌ها این بود که اهرمی مانند مکانیسم ماشه را در اختیار دارند، ابتدا باید با همراهی آمریکا حداکثر فشار را به ایران وارد کرد و بعد از آن وارد مذاکره با ایران شد و به صورت بسته‌ای و چندوجهی از ایران امتیاز بگیرند.
دولت ترامپ این بازی اروپا را خراب کرد. این رویکرد ترامپ دو دلیل داشت؛ یکی ویژگی‌های شخصیتی اوست و دیگری، راهبرد جلوگیری از ایجاد جنگ‌های جدید و پایان دادن به منازعه‌های موجود که شعار محوری سیاست خارجی دولت اوست. به همین دلیل دولت ترامپ برخلاف نظر اروپایی‌ها ترجیح داد که وارد مذاکراتی با ایران شود که به یک توافق سریع در موضوع هسته‌ای دست پیدا کند و اروپایی‌ها را وارد ماجرا نکند، چراکه حضور اروپایی‌ها باعث افزایش پیچیدگی‌های مذاکرات خواهد شد. نهایتاً ترامپ با رسیدن به چنین توافقی می‌توانست ادعا کند که به توافقی رسیده‌است که از برجام بهتر است، بندهای سررسیددار و امثال اینها ندارد.
در این مدت شاهد بودیم که اروپایی‌ها سنگ‌اندازی هم کردند. آلمان، بریتانیا و فرانسه هر یک به نوبه خود تلاش‌هایی برای افزایش فشار به ایران و تخریب چهره ایران انجام دادند. درست همزمان با همین مذاکرات استانبول، فرانسه از ایران به دیوان دادگستری بین‌المللی شکایت کرد، یا در طول هفته‌های گذشته بریتانیا تعدادی از اتباع ایرانی را با اتهام‌های اقدام تروریستی فوری بازداشت کرده‌است. همه این اقدام‌ها با این تلاش انجام می‌شود که به دولت ترامپ پیام برسانند که ایران یک تهدید چندبعدی است و واشنگتن اشتباه می‌کند که صرفاً در موضوع هسته‌ای با ایران مذاکره می‌کند.
شاید اگر بخواهیم مشابه‌سازی کنیم، اروپا اکنون در وضعیتی قرار گرفته‌است که پیش از این در دوره مذاکرات برجام دولت‌های عربی منطقه قرار داشتند و احساس می‌کردند که از مذاکرات کنار گذاشته‌شده‌اند و منافع آنها در نظر گرفته نشده‌است.
تا حدی می‌توان این مقایسه را انجام داد. آن زمان کشورهای عربی تصور می‌کردند منافع‌شان در نظر گرفته نشده‌است و الان هم اروپایی‌ها احساس می‌کنند به اندازه کافی به تهدیدهایی که آنها ادعا می‌کنند از سوی ایران متوجه آنهاست، توجه نشده‌است. اروپایی‌ها مدعی هستند که حالا چه در زمینه مسائل اشاعه موشکی و پهپادی و چه در زمینه همکاری نظامی ایران و روسیه، تهدیدهایی از سوی ایران متوجه اروپا است که آمریکا را تهدید نمی‌کند. در واقع اروپایی‌ها معتقدند که باید مذاکرات با ایران چندموضوعی و جامع باشد و امتیازهای بیشتری از ایران در زمینه‌های مختلف گرفته‌شود.
آیا اروپایی‌ها ممکن است بدون هماهنگی با آمریکا و بدون توجه به نتایج مذاکرات ایران و آمریکا از مکانیسم اسنپ‌بک استفاده کنند؟
اروپایی‌ها اگر بخواهند از مکانیسم حل اختلاف برجام، که به مکانیسم اسنپ‌بک یا ماشه مشهور شده‌است، استفاده بکنند، باید در همین یکی دو ماه پیش رو این فرآیند را آغاز کنند، چون مکانیسم پیش‌بینی شده در برجام پیچیده و زمان‌بر است و شامل برگزاری چندین جلسه با مهلت‌های نتیجه‌گیری مشخص تا قبل از ارجاع پرونده به شورای امنیت سازمان ملل متحد است.
روز ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر) سال جاری فرصت استفاده از مکانیسم حل اختلاف منقضی می‌شود و ۶ قطعنامه تحت فصل هفت منشور ملل متحد علیه ایران برای همیشه بایگانی خواهند شد و در عین حال زمان رسیدن به شورای امنیت هم باید قبل از ماه اکتبر باشد که ریاست دوره‌ای روسیه بر شورای امنیت آغاز می‌شود، چون این نگرانی برای اروپایی‌ها وجود دارد که روسیه با استفاده از اختیاراتش به عنوان رئیس شورای امنیت جلوی در دستور کار قرار گرفتن پرونده قطعنامه ۲۲۳۱ را بگیرد.
البته اگر پرونده شکایت از ایران مطابق قطعنامه ۲۲۳۱ در دستور کار شورای امنیت قرار بگیرد، مخالفت روسیه و چین کارساز نخواهد بود، چراکه برای بازگشت ۶ قطعنامه تعلیق‌شده رای‌گیری انجام نخواهد شد و در نتیجه حق وتو به کار نمی‌آید، با این حال روسیه به عنوان رئیس جلسه می‌تواند دستور کار جلسات را از روز یک اکتبر که به ریاست میرسد تا ۱۸ اکتبر که تاریخ قطعنامه‌ها منقضی می‌شود، تعیین کند.
اگر آمریکایی‌ها با اروپایی‌ها همراه نشوند، اساساً بازگرداندن شش قطعنامه پیشین و بازگرداندن ایران تحت فصل هفتم منشور ملل متحد، چندان فشاری به ایران وارد نخواهد کرد. چنین اقدامی برعکس باعث می‌شود که ایران به توافق مستقیم و بدون دخالت اروپایی‌ها با آمریکا مصمم‌تر شود و اروپایی‌ها هم این مسئله را می‌دانند.
اما اگر اروپایی‌ها نشانه‌های ناکامی را در مذاکرات ایران و آمریکا ببینند و اگر زور جناح سنتی جمهوری‌خواهان در دولت ترامپ بچربد، اروپایی‌ها به سمت استفاده از مکانیسم اسنپ‌بک خواهند رفت، به این دلیل که تنها ابزاری است که در اختیار دارند. اگر مکانیسم اسنپ‌بک نباشد، اروپایی‌ها از نگاه خودشان هیچ ابزار دیگری برای تاثیرگذاری بر رفتار ایران در اختیار ندارند.
سرنوشت جنگ اوکراین چه تاثیری بر پویایی‌های رابطه ایران و اروپا خواهد گذاشت؟
ادعای همکاری نظامی ایران و روسیه در جنگ اوکراین، تاثیر بسیار منفی بر روابط ایران و اروپا بر جا گذاشته‌است. مسئله اوکراین برای اروپا یک مسئله حیاتی و موجودیتی است. اروپایی‌ها در موضوع جنگ اوکراین جلوی ترامپ هم کوتاه نیامدند و از موضع قدرت برخورد کردند و واشنگتن هم تا حدی موضع خود را در مقابل اوکراین تعدیل کرد.
یکی از تهدیدهای جدی که اروپایی‌ها از جانب ایران احساس می‌کنند، همین بحث همکاری با روسیه و مسائلی مانند اشاعه پهپادی و موشکی است. ایران باید ابتکارهای جدی در پیش بگیرد که بتواند این مسئله را با اروپا حل و فصل کند. مسئله جنگ اوکراین، پرونده روابط ایران و اروپا را دچار پیچیدگی‌های زیادی کرده‌است که به این سادگی‌ها قابل حل نیست و حل کردن آن نیازمند یک برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از تاکتیک‌ها و ابتکارهای جدی از سوی دو طرف است.
در مجموع با این اوصاف به نظر میرسد که حتی اگر ایران با آمریکا به توافقی در پرونده هسته‌ای دست پیدا کند، با وضعیت کنونی دورنمای روشنی در روابط ایران و اروپا وجود ندارد.
مسائلی که بین ما و اروپا وجود دارد، مسائل چندبعدی است. البته همین مسئله در مورد روابط ایران و آمریکا هم صدق می‌کند، اما موضوع اینجاست که پیچیدگی‌های اختلاف‌های ایران و اروپا مربوط به سال‌های اخیر است.
