بازگشت به عقب/پرونده هسته‌ای ایران در آژانس بار دیگر به صورت ویژه در چارچوب قطعنامه‌های شورای امنیت بررسی می‌شود
دوره ده ساله ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۴ مانند چشم برهم‌زدنی گذشت و پرونده هسته‌ای ایران بدون تغییر اساسی به دوران پیش از برجام بازگشت.
دوره ده ساله ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۴ مانند چشم برهم‌زدنی گذشت و پرونده هسته‌ای ایران بدون تغییر اساسی به دوران پیش از برجام بازگشت. پرونده هسته‌ای ایران از پنج‌شنبه هفته گذشته در شرایطی قرار گرفت که انگار برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد هرگز وجود نداشته‌اند.
پیش از برگزاری نشست فصلی شورای حکام آژانس در روز چهارشنبه، دبیرخانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با صدور بیانیه‌ای از خروج بررسی ویژه پرونده هسته‌ای ایران از دستور کار شورای حکام به دلیل انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام خبر داده‌بود. در دستورکار منتشرشده برای این نشست، دیگر اشاره‌ای به قطعنامه ۲۲۳۱ و تعهدات برجامی نشده‌بود و نام ایران تنها در بخش توافق‌نامه پادمان آمده‌بود؛ موضوعی که نشان داد پیگیری مسائل مربوط به برجام رسماً از حوزه بررسی شورای حکام کنار گذاشته شده‌بودند.
با پایان اعتبار ۱۰ساله قطعنامه ۲۲۳۱ در ۲۶ مهرماه ۱۴۰۴، وظیفه گزارش‌دهی مدیرکل درباره اجرای تعهدات برجامی ایران خاتمه یافته و بر همین اساس، پرونده ایران در حوزه ادعایی «عدم اشاعه» دیگر در دستورکار شورای حکام مطرح نبود اما با صدور قطعنامه هفته پیش، نه‌تنها وظایف گزارش‌دهی مدیرکل آژانس مجدداً برقرار شد، بلکه این گزارش‌دهی نه بر مبنای برجام (که حق غنی‌سازی جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت می‌شناخت) بلکه بر مبنای قطعنامه‌های ۶گانه شورای امنیت سازمان ملل متحد است که ایران را از غنی‌سازی اورانیوم و توسعه راکتورهای آب سنگین منع می‌کند.
بر اساس قطعنامه‌ای که سه کشور اروپایی (آلمان، انگلیس و فرانسه) توانستند روز پنج‌شنبه با ۱۹ رای موافق، ۱۲ رای ممتنع و ۳ رای مخالف (روسیه، چین و نیجر) پرونده ایران در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی تصویب کردند، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موظف می‌شود که هر سه ماه یک‌بار گزارشی جامع در مورد برنامه هسته‌ای ایران و گزارشی از رعایت مفاد قطعنامه‌های ۶گانه شورای امنیت در اختیار شورای حکام قرار دهد و رونوشت آن را به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارسال کند.
واکنش تهران به تصویب قطعنامه
تهران پیش از نشست فصلی شورای حکام تهدید کرده‌بود که در صورت تصویب قطعنامه در این نشست، واکنش تندی به این اقدام نشان خواهد داد. کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌الملل وزیر امور خارجه در جمع خبرنگاران گفته‌بود: «امیدواریم آنها عقلانیت به خرج بدهند و قطعنامه را مطرح نکنند ولی اگر قطعنامه در جلسه شورای حکام ارائه و تصویب شود شرایط ما، شرایط متفاوت‌تری خواهد بود و ما در رویکرد خود بازنگری اساسی می‌کنیم و ایران باید بررسی مجددی در سیاست‌هایش در تعامل با آژانس و مسائل مرتبط با معاهده عدم اشاعه انجام دهد.»
اما واکنش ایران پس از صدور قطعنامه صرفاً اعلام یک موضع تکراری بود. ایران که بعد از اقدام دولت‌های اروپایی به فعال‌سازی مکانیسم ماشه در شورای امنیت سازمان ملل متحد اعلام کرده‌بود توافق قاهره، میان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای از سرگیری بازرسی و نظارت آژانس، خاتمه یافته‌است، بعد از تصویب قطعنامه شورای حکام آژانس، تهران بار دیگر همین موضوع را اعلام کرد.
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «همان‌طور که دیپلماسی در ماه خرداد توسط اسرائیل و آمریکا مورد تهاجم قرار گرفت، توافق قاهره نیز توسط آمریکا و سه کشور اروپایی کشته شد. روند ناپسند و شرم‌آوری که ما را به این نقطه رساند، از این قرار است: هنگامی‌که ما در آستانه دور ششم مذاکرات هسته‌ای با آمریکا بودیم، ناگهان رژیم اسرائیل و سپس آمریکا به ایران حمله کردند. زمانی که پس از آن، ایران با میانجی‌گری مصر و با وجود بمباران تأسیسات هسته‌ای، در قاهره با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی‌توافقنامه‌ای برای ازسرگیری بازرسی‌ها امضا کرد، سه کشور اروپایی تحت فشار آمریکا به دنبال اعمال تحریم‌های شورای امنیت علیه مردم ما رفتند.
وقتی ایران شروع به فراهم کردن دسترسی برای بازرسان آژانس به تأسیسات هسته‌ای خود کرد، و این روند را از سایت‌هایی آغاز کرد که در حملات خرداد و تیر بمباران نشده بودند، آمریکا و سه کشور اروپایی دست به یکی کردند تا ایران را در شورای حکام آژانس مورد محکومیت قرار دهند. اکنون برای همگان واضح است: این ایران نیست که به دنبال ساختن یک بحران تازه است. حُسن‌نیت ما را درک نمی‌کنند. سه کشور اروپایی و آمریکا به دنبال تنش‌زایی هستند، و آنها به خوبی می‌دانند که خاتمه رسمی‌توافق قاهره نتیجه مستقیم تحریکات خودشان است.»
سخنگوی وزارت امور خارجه نیز در واکنش به این قطعنامه گفت: «این قطعنامه خلاف رویه‌های ناظر بر کار آژانس است، بیش از آنکه کمک‌کننده باشد صرفاً باعث پیچیدگی می‌شود و دخالت در کار آژانس است. هیچ حُسن‌نیتی در طراحی قطعنامه وجود نداشته و محتوای آن لکه ننگی بر پیشانی بانیان است، زیرا نه‌تنها خلاف رویه‌های آژانس است بلکه حتی کوچکترین اشاره به اصل و ریشه این مشکل نکرده است.» رضا نجفی، نماینده دائم ایران در سازمان‌های بین‌المللی در وین نیز این قطعنامه را «غیرسازنده و سیاسی» خواند.
روسیه و چین همچنان حمایت خود را از ایران ادامه داده‌اند و ضمن رای منفی به پیش‌نویس قطعنامه پیشنهادی سه کشور اروپایی از تصویب این قطعنامه انتقاد کردند. میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه نزد سازمان‌های بین‌المللی در وین، با انتقاد از صدور این قطعنامه، خاطرنشان کرد که وضعیت پیرامون برنامه هسته‌ای ایران به «بن‌بست کامل» رسیده و مسئولیت آن برعهده سه کشور اروپایی، یعنی انگلیس، آلمان و فرانسه و به‌علاوه آمریکاست. او در گفت‌وگو با خبرگزاری ریانووستی تأکید کرد که پیامدهای تصویب قطعنامه ضدایرانی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌زودی آشکار خواهد شد.
سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه نیز در گفت‌وگویی این قطعنامه را «بی‌ارزش و مخرب» توصیف کرد. ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه نیز گفت: «ما این قطعنامه تحریک‌آمیز اردوگاه غربی را به عنوان یک ضربه جدی به اعتماد بین‌المللی به نظام پادمان‌های آژانس و معاهده جهانی عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای در نظر می‌گیریم. هیچ مبنایی برای آنکه شورای حکام آژانس دست به اقدام اضطراری در ارتباط با فعالیت‌های راستی‌آزمایی در ایران بزند وجود نداشت.»
عواقب صدور قطعنامه در شورای حکام
هرچند ایران قطعنامه شورای حکام را «خلاف رویه‌های ناظر بر کار آژانس» توصیف کرده‌است، اما صدور این قطعنامه، به‌ویژه در شرایطی که هم همکاری‌های ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تعلیق شده‌است و هم کلیه مذاکرات میان ایران و غرب در خصوص پرونده متوقف شده‌است، باعث تیره‌تر شدن دورنمای حل و فصل پرونده هسته‌ای ایران در آژانس می‌شود. با توجه به تعلیق همکاری‌های ایران و آژانس انتظار می‌رود که در نشست بعدی شورای حکام، مدیرکل گزارشی تند علیه ایران صادر کند و ایران را به بی‌توجهی به تعهداتش در توافق‌های پادمانی متهم کند؛ گزارشی که مبنای قطعنامه بعدی شورای حکام آژانس علیه ایران خواهد شد.
این در حالی است که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچنان بر دسترسی آژانس به تاسیسات آسیب‌دیده ایران در جنگ ۱۲ روزه و همچنین راستی‌آزمایی میزان ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران، به‌ویژه اورانیوم غنی‌شده سطح بالا (۶۰ درصد) اصرار می‌کند. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز سه‌شنبه در مانیل گفت: «ما خواهان آن هستیم که به‌طور کامل با ایران تعامل مجدد داشته باشیم تا بتوانیم فعالیت‌های بازرسی از سایت‌ها و تأسیسات هسته‌ای آن را از سر بگیریم.»
شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نهاد سیاست‌گذار در این سازمان بین‌المللی محسوب می‌شود و محتوای مصوبات آن برای مدیرکل و دبیرخانه آژانس الزام‌آور است. به همین دلیل صرف تصویب قطعنامه هفته گذشته باعث خواهد شد تا مدیرکل آژانس موظف به گزارش‌دهی دوره‌ای به شورای حکام در مورد رعایت مفاد تعهدات پادمانی و مطالبات قطعنامه‌های فصل هفتمی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران شود.
احیای خاطرات
وضعیت فعلی پرونده هسته‌ای ایران در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، یادآور خاطرات دهه ۱۳۸۰ شمسی و زمانی است که پرونده هسته‌ای ایران به صورت جدی در سطح بین‌المللی مورد مناقشه قرار گرفت. پرونده‌های متعدد پادمانی ایران در شورای حکام و اتهام عدم همکاری ایران با آژانس از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۴ نهایتاً باعث شد تا پرونده ایران از شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شورای امنیت سازمان ملل متحد برود و منجر به صدور ۶ قطعنامه تحریمی علیه ایران تحت فصل هفتم منشور ملل متحد شد. در آن دوران، روسیه و چین، همصدا با قدرت‌های غربی با برنامه هسته‌ای ایران مخالفت می‌کردند و خواهان توقف غنی‌سازی در خاک ایران بودند.
با این حال شرایط فعلی نسبت به گذشته تغییر کرده‌است و روسیه و چین مانند گذشته با قدرت‌های غربی در خصوص پرونده هسته‌ای ایران همکاری نمی‌کنند، بنابراین هرچند در چارچوب ادعای فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط سه کشور اروپایی و اطلاعات منتشرشده در وب‌سایت رسمی سازمان ملل متحد، در حال حاضر رسیدگی به برنامه هسته‌ای ایران در دستور کار شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار دارد، اما به دلیل مخالفت روسیه و چین ممکن است اقدام‌های مضاعف در شورای امنیت با وتوی این دو قدرت شرقی مواجه شود اما در شورای حکام آژانس، هیچ‌یک از قدرت‌های جهانی قدرت وتوی مصوبات را ندارند و به همین دلیل با توجه به ترکیب ۳۵ عضو شورای حکام، قدرت‌های غربی قدرت مانور بیشتری برای تحت فشار قرار دادن ایران دارند.
آنچه روشن است این است که در پی صدور قطعنامه هفته گذشته شورای حکام، وضعیت پرونده هسته‌ای ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیچیده‌تر از گذشته خواهد شد؛ به‌ویژه اینکه مقام‌های جمهوری اسلامی ایران اصرار دارند که فعلاً امکان همکاری بیشتر با آژانس، از جمله دادن دسترسی‌های نظارت و بازرسی به تاسیسات آسیب‌دیده و ذخایر اورانیوم غنی‌شده وجود ندارد.
با استمرار وضعیت فعلی انتظار می‌رود که در جلسه بعدی شورای حکام آژانس، قطعنامه‌ای بسیار تندتر علیه ایران صادر شود و برخلاف قطعنامه فعلی که بیش از ده کشور جهان به آن رای ممتنع دادند، تعداد بسیار بیشتری از کشورها به آن رای مثبت دهند. تهران در این شرایط در یک دوراهی قرار گرفته‌است که یا برخلاف میلش همکاری با آژانس در چارچوب تعهدات پادمانی را از سر بگیرد، یا به تشدید تنش‌ها بر سر پرونده هسته‌ای و صدور سندهای محکومیت بیشتر در شورای حکام آژانس تن دهد.
