پایان یک رویارویی ۱۳ساله؟

جمهوری اسلامی ایران هم اعلام کرده‌است که از فرآیند عادی‌سازی روابط ترکیه و سوریه حمایت می‌کند. علی‌اصغر خاجی، مشاور ارشد وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، دو هفته پیش در دیداری که با بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه داشت، از تحرکات اخیر در خصوص حل اختلافات سوریه و ترکیه حمایت کرد، تاکید کرد جمهوری اسلامی ایران از این گفت‌وگوها حمایت می‌کند.

بعد از اعلام تمایل چندباره رئیس‌جمهور ترکیه برای برگزاری دیدار با بشار اسد، وزیر خارجه ترکیه به تازگی اعلام کرده‌است که دیدار مذکور قرار است در یک کشور ثالث برگزار شود، اما هنوز هیچ تاریخ دقیقی برای برگزاری این دیدار مشخص نشده‌است. ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست‌جمهوری ترکیه پنجشنبه هفته گذشته اعلام کرد این کشور به همراه روسیه و ایران در ماه جاری میلادی نشست سه‌جانبه‌ای درباره سوریه برگزار خواهند کرد.

هرچند ایران نفوذ زیادی روی دولت سوریه دارد و دولت دوست ترکیه محسوب می‌شود، اما ترکیه چندان علاقه‌ای به مداخله ایران در فرآیند عادی‌سازی روابط با سوریه نشان نمی‌دهد. آنکارا معتقد است که تهران در سوریه نه در قالب یک متحد بلکه در قالب یک رقیب عمل می‌کند. ترکیه، مانند کشورهای عربی که از سه سال پیش فرآیند عادی‌سازی روابط خود را با دولت بشار اسد آغاز کرده‌اند، امیدوار است که بتواند با مشوق‌های اقتصادی و امنیتی برای دولت سوریه، از نفوذ نظامی و امنیتی ایران در سوریه بکاهد.

مسئله آوارگان سوریه در ترکیه روزبه‌روز مسئله مهم‌تری برای این کشور می‌شود. اعتراض‌های گسترده‌ای در افکار عمومی ترکیه در مورد حضور آوارگان سوریه وجود دارد و وضعیت اقتصادی ترکیه نیز در طول سال‌های گذشته به شکل قابل توجهی دچار افول شده‌است. خروج 5/3 میلیون آواره سوریه از خاک ترکیه می‌تواند بخشی از مشکلات اقتصادی ترکیه را حل و فصل کند. اما سوریه بدون پیش‌شرط حاضر به پذیرش آوارگان مستقر در ترکیه نیست. به اعتقاد دمشق بسیاری از افرادی که در ترکیه حاضر هستند، شبه‌نظامیان فراری هستند که در صورت بازگشت به سوریه مجدداً اقدام به شورش خواهند کرد.

تلاش نافرجام ۳ ساله

تلاش برای عادی‌سازی روابط ترکیه و سوریه سه سال است که ادامه دارد. نخستین دیدار بین وزرای خارجه ترکیه و سوریه، بعد از یک دهه خصومت میان دو کشور، پاییز ۱۴۰۰ به شکل محرمانه برگزار شد. مردادماه ۱۴۰۱ بود که مولود چاوش‌اوغلو، وزیر خارجه ترکیه در یک نشست خبری در حاشیه سیزدهمین نشست سفرای ترکیه در خارج از کشور، فاش کرد که مهرماه سال ۱۴۰۰ در حاشیه نشست جنبش عدم تعهد در بلگراد، دیدار کوتاهی با فیصل مقداد، همتای سوریه‌ای خود داشته است.

این نخستین‌بار بود که بعد از ۱۰ سال قطع کامل روابط دو کشور از زمان آغاز بحران داخلی سوریه، مقام‌های رسمی دو کشور با یکدیگر دیدار می‌کردند. همین دیدار زمینه‌ساز دیدارهای بعدی میان مقام‌های دو کشور شد. زمستان ۱۴۰۱ دیدارهای مقام‌های سوریه و ترکیه با میانجی‌گری روسیه آغاز شد. وزیر دفاع روسیه، سرگئی شویگو، دی‌ماه ۱۴۰۱ در نشستی از قبل اعلام نشده میزبان وزرای دفاع و رؤسای نهادهای اطلاعاتی سوریه و ترکیه بود. خلوصی آکار وزیر دفاع ملی و هاکان فیدان رئیس سازمان اطلاعات ترکیه در مسکو با سرگئی شویگو وزیر دفاع روسیه، علی محمودعباس وزیر دفاع سوریه و رؤسای سازمان اطلاعات دو کشور گردهم آمدند. براساس گزارش وزارت دفاع ترکیه، در این نشست بحران سوریه، مهاجرین و آوارگان و مبارزه مشترک با کلیه گروه‌های تروریستی در خاک سوریه مورد بحث و بررسی قرار گرفت. چند هفته بعد، وزرای خارجه ترکیه و سوریه هم با حضور سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در روسیه دیدار کردند.

ایران که احساس می‌کرد بعد از سالیان دراز تلاش برای بهبود شرایط سوریه، از فرآیند دیپلماتیک آشتی سوریه و ترکیه کنار گذاشته‌شده‌است، اعتراض خود را نسبت به کنار گذاشته‌شدن از این مذاکرات به گوش مقام‌های مسکو رساند. بعد از این بود که قرار شد مذاکرات عادی‌سازی روابط ترکیه و سوریه به صورت چهارجانبه و با حضور ایران برگزار شود. چهارشنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ نخستین نشست چهارجانبه با حضور وزرای خارجه ایران، روسیه، ترکیه و سوریه در مسکو برگزار شد.

اما این دیدارها تاکنون بدون نتیجه باقی مانده‌است. یکی از مسائل اصلی باقی‌مانده میان دو کشور، موضوع حضور نیروهای نظامی ترکیه در خاک سوریه است. ترکیه از سال ۲۰۱۶ چندین عملیات نظامی گسترده با ادعای مبارزه با گروه‌های مسلح کُرد در خاک سوریه انجام داده‌است و نواری چند کیلومتری از خاک سوریه را در مرزهای شمالی این کشور به اشغال خود درآورده‌است. دولت ترکیه اعلام کرده‌است که در مناطق تحت اشغال خود قصد دارد مناطق مسکونی جدیدی ایجاد کند تا آوارگان سوریه را که پس از جنگ به ترکیه مهاجرت کرده‌اند در این مناطق اسکان دهد. یکی از شروط اصلی سوریه برای عادی‌سازی روابط با ترکیه، خروج همه نظامیان ترکیه از خاک این کشور است؛ موضوعی که هنوز مورد موافقت ترکیه قرار نگرفته‌است.

دیپلماسی شخصی

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه بعد از شکست مذاکرات رؤسای نهادهای نظامی و امنیتی و وزرای خارجه با همتایان سوری، امیدوار است که بتواند با دیپلماسی خصوصی و احیای روابط شخصی‌اش با بشار اسد او را با راه‌حل میانی که شامل خروج کامل نظامیان ترکیه از خاک سوریه نشود، راضی کند. میانجی‌گری روسیه در روابط دو کشور سازنده نبود و بعد از آغاز جنگ اوکراین نیز توانایی اثرگذاری روسیه در دمشق به شکل قابل توجهی کاهش پیدا کرده‌است.

روابط اردوغان و اسد، همیشه تا این اندازه تیره و تار نبود. بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰ اردوغان و اسد رابطه نزدیکی با یکدیگر داشتند و در چارچوب سیاست تنش صفر ترکیه، روابط میان دمشق و آنکارا گرم و صمیمانه بود. بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۸ ترکیه تلاش کرد با استفاده از روابطی که با اسرائیل داشت، برای مذاکره بین اسرائیل و سوریه میانجی‌گری کند.

اما با آغاز جنگ داخلی سوریه، ترکیه که احساس می‌کرد روزهای حکومت بشار اسد در دمشق به شماره افتاده‌است، به سرعت جانب متحدانش در اخوان‌المسلمین سوریه را گرفت و روابط دیپلماتیک آنکارا و دمشق کاملاً قطع شد. از سال ۲۰۱۱ تا به امروز ترکیه به شکل گسترده‌ای از نیروهای مسلح مخالف بشار اسد حمایت کرده‌است و با تشکیل، تسلیح و تامین مالی گروهی مسلح به عنوان ارتش آزاد سوریه، تلاش گسترده‌ای برای سرنگونی بشار اسد انجام داد. تلاش‌های اردوغان برای سرنگونی دولت اسد، در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ با شکست داعش و عقب‌رانده شدن گروه‌های مسلح مخالف اسد به استان ادلب، شکست خود را نشان داد. در این دوران، ترکیه تلاش کرد با تهاجم نظامی به خاک سوریه اهداف خود را برای کنترل شبه‌نظامیان کُرد که با حمایت آمریکا در مناطق شمال شرقی سوریه فعال بودند، عملی کند. تلاش ترکیه برای ساخت و ساز و اسکان آوارگان عرب سوریه در نوار مرزی سوریه و ترکیه نیز با هدف تغییر ترکیب جمعیتی منطقه و در اقلیت قرار دادن کردها انجام می‌شود.

اردوغان و اسد روی چه توافقی کار می‌کنند؟

هرچند هنوز مشخص نیست که دقیقاً در دیدار میان اسد و اردوغان چه توافقی مورد بحث قرار خواهد گرفت، اما برخی از منابع ترکیه گمانه‌زنی‌هایی در این مورد مطرح کرده‌اند که شامل خروج نظامیان ترکیه از خاک سوریه و ورود ارتش سوریه برای مبارزه با گروه‌های مسلح کرد خواهد بود. روزنامه آیدین لیک ترکیه به نقل از منابع موثق مدعی شد که پیش‌نویس توافق در این باره به دو طرف ارائه شده است و براساس آن ترکیه این اقدامات را انجام خواهد داد:

۱-فعالیت‌های مخالفان در خاک سوریه را که این کشور را هدف قرار می‌دهد ممنوع خواهد کرد.

۲-افراد تندرو به مقامات سوریه تحویل داده خواهند شد.

۳-قبل از عقب‌نشینی نهایی ترکیه از خاک سوریه مناطق ادلب و شمال حلب به دولت سوریه تحویل داده می‌شود.

۴-گذرگاه‌های مرزی در مرزهای سوریه و ترکیه که در حال حاضر مخالفان سوری کنترل آن را در دست دارند به دولت دمشق تحویل داده خواهد شد و همچنین درخواستی برای یک قانون اساسی یا نظام سیاسی جدید در سوریه داده نخواهد شد.

۵-فشارهایی بر آمریکا برای خارج کردن سربازان خود از خاک سوریه انجام خواهد شد و برای تحقق این هدف کمک‌هایی به طرف سوری ارائه خواهد شد.

۶-ترکیه از ارتش سوریه برای کنترل کامل بر مناطق شمال و شرق فرات حمایت خواهد کرد.

شروطی که سوریه آن را اجرا خواهد کرد شامل موارد زیر است:

۱- موافقت سوریه در مرحله نخست با بازگشت بین یک تا ۲ میلیون آواره سوری در ترکیه به کشور خود.

۲- تضمین عدم پیگرد قضایی افرادی که به کشور خود باز می‌گردند.

۳- تضمین الحاق مخالفان میانه‌رو به دولت سوریه.

۴- از بین بردن حزب کارگران کردستان ترکیه (پ‌ک‌ک) و ممانعت از هرگونه حملات این سازمان علیه ترکیه از خاک سوریه و در صورتی که این مسئله کافی نباشد ارتش ترکیه حق پیگرد این افراد مسلح را تا عمق ۳۰ کیلومتری خاک سوریه خواهد داشت.

براساس گزارش روزنامه مذکور در صورت موافقت با این پیش‌نویس دو طرف نشستی را برگزار کرده و در یک دیدار رسمی توافق امنیتی را امضا می‌کنند و در آن زمان رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه با بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه دیدار خواهد کرد.