آنکارا از عادی‌سازی روابط با دمشق چه میخواهد؟
پروندههای پناه‌جویان و گروه‌های مسلح
بارین کایااوغلو، استاد دانشگاه آمریکایی عراق در سلیمانیه
درست در زمانی که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه به صورت علنی به دنبال گفت‌وگو با دمشق است، بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه هم که زمانی تاکید داشت آغاز گفت‌وگوها با ترکیه مشروط به این است که ترکیه قبل از هر اقدامی از خاک سوریه عقب‌نشینی کند، حالا لحن خود را اندکی نرم‌تر کرده‌است.
مخاطره‌های ژئوپلیتیک در خاک سوریه، به‌ویژه تلاش گروه‌های کُرد سوریه برای تثبیت قدرت خود در شمال شرقی سوریه و همچنین مسائل موجود در منطقه از جمله جنگ در نوار غزه و افزایش تنش میان اسرائیل و گروه‌های تحت حمایت ایران در لبنان و یمن، به پرونده آشتی میان آنکارا و دمشق فوریت داده‌است. کارشناسان به المانیتور می‌گویند که از جمله مسائل فوری که بر گفت‌وگوهای عادی‌سازی روابط سوریه و ترکیه مؤثر است، مهم‌ترین آنها آینده حضور نیروهای نظامی ترکیه در خاک سوریه، گروه‌های اپوزیسیون تحت حمایت ترکیه و پناه‌جویان سوری در ترکیه است. خلع سلاح گروه‌های مسلح مانند هیئت تحریرالشام که در ادلب، شمال غربی سوریه، مستقر است و همچنین آینده نیروهای دموکراتیک سوریه که گروهی مسلح کُرد در شمال شرقی سوریه است و یک تهدید امنیت ملی مهم از نظر ترکیه محسوب می‌شود، از چالش‌برانگیزترین مسائل بین دو پایتخت است.
روابط دیپلماتیک ترکیه و سوریه بلافاصله پس از آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ قطع شد. استعداد واحدهای نظامی ترکیه در خاک سوریه بین ۵ هزار تا ۱۵ هزار نفر برآورد می‌شود. ارتش ملی سوریه، یک گروه شورشی مستقر در آنکارا که با دولت بشار اسد مبارزه می‌کند بین ۸۰ هزار تا ۱۰۰ هزار نیرو دارد. از سال ۲۰۱۶ تاکنون ترکیه چندین عملیات نظامی گسترده برای جنگ با داعش و گروه مسلح کُرد نیروهای دموکراتیک سوریه در خاک سوریه انجام داده‌است. در حال حاضر ۱۰ درصد از خاک سوریه تحت کنترل ترکیه است و ترکیه قصد دارد نزدیک به ۵۰۰ هزار پناه‌جوی سوری در ترکیه را در این مناطق اسکان دهد. چندین سال است که دولت رجب طیب اردوغان تلاش می‌کند تا شکلی از ثبات را در سوریه ایجاد کند تا اتباع سوری ساکن ترکیه را به کشورشان بازگرداند. براساس آمار رسمی نزدیک به ۵/۳میلیون نفر از اتباع سوریه در ترکیه ساکن هستند، هرچند تخمین زده می‌شود رقم واقعی پناه‌جویان بسیار بیشتر از این باشد. بخشی از این افراد که نمی‌خواهند یا نمی‌توانند به سوریه بازگردند یا شهروندی ترکیه دریافت می‌کنند یا به کشور ثالثی ارجاع می‌شوند. مته سوهتااوغلو، روزنامه‌نگار مستقل که جنگ داخلی سوریه را پوشش می‌داد معتقد است که شهروندان سوریه در خاک ترکیه تنها زمانی به کشورشان باز می‌گردند که احساس کنند شرایط اقتصادی و سیاسی در سوریه بهبود یافته‌است. سوهتااوغلو به المانیتور می‌گوید: «در ترکیه باور بر این است که بهترین نقطه برای بازگشت آوارگان سوری، شمال سوریه است. اما همه سوری‌هایی که به ترکیه آمده‌اند از شمال سوریه نیستند. ده‌ها هزار نفر از اتباع سوریه هستند که از جنوب این کشور آمده‌اند.» به اعتقاد سوهتااوغلو ساخت و ساز مراکز مسکونی در شمال سوریه به تنهایی برای بازگرداندن اتباع سوریه به خاک کشورشان کافی نیست. درست همانگونه که مناطق مختلف ترکیه تفاوت‌های فرهنگی دارند، در سوریه هم همینگونه است.» این روزنامه‌نگار اهل ترکیه می‌گوید که بازگرداندن اهالی جنوب سوریه از ترکیه به شمال سوریه باعث می‌شود تا ترکیب جمعیت شمال سوریه به هم بخورد و باعث اعتراض در میان ساکنان عرب، کُرد و ترک منطقه و بسیاری از اقوام و عشایری می‌شود که در این منطقه زندگی می‌کنند.
نظرسنجی‌ها در میان آوارگان سوریه در ترکیه نشان می‌دهد که اکثریت آنها نمی‌خواهند به سوریه بازگردند، اما نظرسنجی‌ها در میان اتباع ترکیه نشان می‌دهد که اکثریت بسیار بزرگی از مردم ترکیه از همه جناح‌های سیاسی خواهان خروج آورگان سوریه هستند.
در سوریه هم دولت اسد خواهان بازگشت آوارگان ساکن ترکیه نیست و آنها را به عنوان نیروهای بالقوه حامی هیئت تحریرالشام و حتی داعش می‌داند. اوایل ماه جاری میلادی شورش‌ها و اعتراض‌هایی در میان اتباع ترکیه و سوریه در دو سوی مرز رخ داد که باعث شد تردیدهایی در مورد احتمال همزیستی این دو جمعیت با یکدیگر افزایش پیدا کند.
اما یکی از مهم‌ترین مسائلی که در حال حاضر در محافل سیاست خارجی ترکیه مورد توجه قرار دارد، این است که آیا می‌توان بدون ایجاد یک موج جدید مهاجرت مناطق تحت کنترل هیئت تحریرالشام در شمال غربی سوریه را به دولت مرکزی سوریه واگذار کرد یا نه. چالش مرتبط دیگری که باعث تردید در مورد آینده عادی‌سازی روابط ترکیه و بشار اسد می‌شود، آینده گروه‌هایی است که تحت پرچم ارتش ملی سوریه فعالیت می‌کنند. هرچند هیئت تحریرالشام بخشی از ارتش ملی سوریه نیست، اما هر اقدامی توسط اسد یا گروه‌های تحت حمایت ایران علیه منطقه شمال سوریه باعث می‌شود که موج جدیدی از مهاجرت به خاک ترکیه اتفاق بیفتد که به هیچ وجه برای اردوغان و دولتش قابل قبول نیست.
دولت ترکیه برای راه‌حل امیدش را به مناطق تحت کنترل گروه‌های کرد نیروهای دموکراتیک سوریه بسته است. آنکارا بر این باور است که نیروهای دموکراتیک سوریه در واقع بازوی سوریه‌ای حزب کارگران کردستان (PKK) است که از دهه ۱۹۸۰ با دولت ترکیه با هدف ایجاد یک منطقه خودمختار کردی مبارزه می‌کند. هرچند ترکیه با همراهی ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا حزب کارگران کردستان (PKK) را گروه تروریستی شناسایی کرده‌اند، اما بسیاری از کشورهای غربی حاضر نشده‌اند برچسب تروریستی را به گروه‌های کرد نیروهای دموکراتیک سوریه هم بزنند. در واقع این گروه یکی از متحدان اصلی آمریکا در مبارزه با داعش محسوب می‌شد.
ترکیه امیدوار است که اگر آمریکا خاک سوریه را ترک کند، نیروهای ترکیه سرزمین‌های بیشتری را در شمال سوریه برای ساخت و ساز مناطق مسکونی تصرف کنند و دست‌کم یک میلیون نفر دیگر از اتباع آواره سوریه را نیز در این منطقه اسکان دهند. سوهتااوغلو معتقد است که با بسط برخی از مفاد معاهده ۱۹۹۹ آدانا بین دمشق و آنکارا که به ترکیه اجازه می‌داد برای مبارزه با گروه‌هایی که تهدیدی برای امنیت آنکارا در خاک سوریه عملیات نظامی انجام دهند، مسئله نیروهای دموکرات سوریه را هم حل و فصل کرد.
براساس این معاهده دو کشور تعهد داده‌بودند که اجازه ندهند گروه‌های مسلح از خاک یک کشور علیه دیگری استفاده کنند. سوهتااوغلو معتقد است که دو کشور می‌توانند توافقنامه جدیدی امضا کنند که به ارتش ترکیه اجازه دهد در عمق ۳۰ کیلومتری خاک سوریه علیه نیروهای دموکراتیک سوریه عملیات کند. به گفته این روزنامه‌نگار «به این ترتیب می‌توان عملیات جاری ترکیه در خاک عراق علیه PKK را به خاک سوریه نیز تسری داد. از نظر سوهتااوغلو این چالش‌ها نشان می‌دهد که نیاز به گفت‌وگوهای عادی‌سازی روابط میان ترکیه و سوریه فوری است. وی می‌گوید: «ترکیه باید برای اجرای قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت سازمان ملل فشار وارد کند تا نگرانی‌های گروه‌های مخالف اسد را که با حمایت آنکارا فعالیت می‌کنند، تخفیف دهد و تنش‌ها را در شمال سوریه کاهش دهد.» این قطعنامه که سال ۲۰۱۵ تصویب شد خواستار آتش‌بس و ساز و کار سیاسی سوری-سوری برای حل منازعه از طریق ایجاد یک دولت انتقالی، قانون اساسی جدید و برگزاری انتخابات آزاد و منصفانه شده‌است.
یک اصل اساسی در تلاش برای عادی‌سازی روابط بین دو طرف، چه دو دولت، دو شرکت و یا دو گروه مافیایی باشند، این است که میانجی از طرف ثالث یا تعدادی مذاکره‌کننده با مقام پایین‌تر مذاکرات را برای ایجاد چارچوب مذاکراتی آغاز کنند و پس از آن مقام‌های بلندپایه‌تر برای گفت‌وگوهای مستقیم دیدار کنند. سلیم کونرالپ، دیپلمات بازنشسته ترکیه به تازگی در مقاله‌ای از اردوغان به دلیل ابراز تمایل بیش از حد و اشتیاق بیشتر نسبت به اسد برای گفت‌وگو انتقاد کرده‌است. به نظر می‌رسد که اردوغان با نشان دادن اشتیاق بیشتر دست اسد را پرتر کرده‌باشد.
در نتیجه برخی از ناظران معتقدند که باید هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه یا ابراهیم کالین، رئیس دستگاه امنیتی، قبل از ملاقات بین دو رئیس‌جمهور با همتایان خود دیدار کنند. پیش از این رؤسای دستگاه‌های اطلاعاتی و وزرای دفاع ترکیه و سوریه با میانجی‌گری روسیه در مورد مسائل جاری بین دو طرف و زمینه‌سازی برای گفت‌وگوهای عادی‌سازی دیدار کرده‌بودند، اما این دیدارها نتیجه چندانی نداشت. عراق و روسیه پیشنهاد داده‌اند که از نخستین دور گفت‌وگوهای رهبران سوریه و ترکیه میزبانی کنند. این دو میزبان هر یک مزایا و معایب خود را دارند. عراق روابط مثبتی هم با سوریه و هم با ترکیه دارد، چراکه تهدید قابل توجهی از سمت عراق مورد توجه هر دو کشور نیست.
مهم‌ترین مسئله مدنظر عراق این است که ترکیه و سوریه بتوانند مسائل جاری بین خود را حل کنند، تا سه کشور بتوانند به مسائل مهم مرگ و زندگی مانند بحران آب در حوضه آبریز دجله و فرات که بیش از هر کشوری عراق را تحت تاثیر قرار داده‌است و بدون روابط دیپلماتیک بین سوریه و ترکیه قابل حل نیست، بپردازند. مهم‌ترین نگرانی از سوی ترکیه برای برگزاری دیدار در عراق مسئله نفوذ قابل توجه ایران بر سیاست عراق از طریق گروه‌های مسلح است. از سال ۲۰۱۱ تهران و آنکارا در سوریه از دو سویه معارض جنگ حمایت کرده‌اند.
اما تریتا پارسی که چندین کتاب در مورد سیاست خارجی ایران و ایالات متحده آمریکا در خاورمیانه نوشته‌است و در حال حاضر به عنوان معاون اجرایی اندیشکده مؤسسه کوئینسی برای حکمرانی مسئولانه در واشنگتن فعالیت می‌کند، معتقد است که چنین نگرانی‌هایی اغراق‌شده هستند. وی می‌گوید: «تهران در مجموع از عادی‌سازی روابط آنکارا و دمشق حمایت می‌کند و آن را یک پیروزی سیاسی می‌داند. در عین حال تهران در موقعیت ضعیفی برای رقابت اقتصادی با ترکیه در سوریه قرار دارد.» وی معتقد است که ایران نمی‌خواهد شرایط دهه اول قرن بیست و یکم مجدداً بازگردد که اسد «دوستی تهران را مفروض گرفت و بیش از پیش به ترکیه و عربستان سعودی نزدیک شد.»
روسیه میزبان جایگزینی است که مشارکتش در آشتی ترکیه و سوریه به آن اندازه که ایران را نگران می‌کند، ترکیه را نگران نمی‌کند. اردوغان پیش از این پیشنهاد برگزاری دیدار سه‌جانبه با حضور ولادیمیر پوتین را مطرح کرده‌بود. رئیس‌جمهور سوریه دو هفته پیش در مسکو با پوتین دیدار کرد تا در مورد مسائل دوجانبه گفت‌وگو کند و احتمالاً در مذاکرات دوجانبه در مورد فرآیند آشتی با آنکارا هم گفت‌وگو شده‌است. سوهتااوغلو می‌گوید که رهبران و مردم ترکیه و سوریه باید تصمیم‌های سختی برای پایان دادن به جنگ داخلی بگیرند. سوریه احتمالاً به لحاظ ظاهری یک کشور واحد باقی می‌ماند، اما نهایتاً از لحاظ داخلی بی‌ثبات و پر از شکاف باقی خواهد ماند. وی می‌گوید: «سوریه نمی‌تواند همین نظام سیاسی را برای بلندمدت حفظ کند. آینده سوریه قاعدتاً متعلق به دولت‌های محلی است. در نتیجه گروه‌های اپوزیسیون سوریه، ترکیه و مردم سوریه باید این واقعیت را ببینند و خود را برای آینده آماده کنند.»
