چرخش بازیگران کهن

به نظر می‌رسد مصر و ترکیه آماده پایان دادن به مناقشه یک‌دهه‌ای هستند. دشمنان گذشته علت مشترکی را در فشارهای اقتصادی، بحران‌های ارزی و چشم‌انداز منطقه‌ای به سرعت رو به وخامت یافته‌اند. این مسئله توضیح می‌دهد که دیدارهای مهمی که هر دو رئیس‌جمهور در چند ماه گذشته با یکدیگر داشته‌اند: توسعه اقتصادی و درگیری‌های سیاسی با هم خوب پیش نمی‌روند.

غلبه بر یک دهه بحران

خاورمیانه در طول 10 سال گذشته بسیار تغییر کرده است و این تغییر منجر به بروز چالش‌های مشترکی شده که موجب می‌شود ترکیه و مصر و سایر کشورها مجبور به مدیریت آنها باشند. چالش‌هایی نظیر وضعیت ناپایدار لیبی، جنگ داخلی در سودان، درگیری در اتیوپی و سومالی، تنش‌ها در دریای سرخ و وضعیت بی‌ثبات انرژی در مدیترانه از جمله چالش‌هایی هستند که مصر و ترکیه با آن مواجه شده‌اند.

پیشرفت یونان و جمهوری قبرس و ورود ترکیه به یک دوره رکود اقتصادی و انزوای سیاسی و دخالت مستقیم ترکیه در درگیری‌های لیبی موجب شده که آنکارا مجبور شود روند عادی‌سازی روابط خود را با همه کشورهایی که زمانی با آنها درگیر منازعه بود در پیش بگیرد. در این راستا ترکیه روند بهبود روابط با اسرائیل، عربستان سعودی، امارت متحده عربی و مصر را در پیش گرفت. 

روابط مصر و ترکیه در سال 2013 و پس از کودتای نظامی که باعث برکناری محمد مرسی، رئیس‌جمهور سابق این کشور که به اخوان‌المسلمین وابسته بود شد، بسیار تیره و تار شد. حزب عدالت و توسعه به عنوان حزب حاکم ترکیه روابط بسیار نزدیکی با اخوان‌المسلمین در مصر داشت و ترکیه یکی از کشورهایی بود که با قدرت از محمد مرسی و دولتش دفاع می‌کرد و به دنبال توسعه روابط همه‌جانبه با دولت مرسی بود.

اما پس از برکناری مرسی از سمت خود، اردوغان در سخنرانی‌ها و مبارزات انتخاباتی، جانشین وی، عبدالفتاح السیسی را خطاب قرار داد و او را قاتل و نیرنگ‌باز توصیف کرد. واکنش مصر به خصومت اردوغان که سال‌ها ادامه داشت، مکرر و غیرتوهین‌آمیز بود. این واکنش مصر بود که موجب شد سطح تنش میان دو کشور از حدی بالاتر نرود و به این ترتیب احیای روابط در حال حاضر تسهیل شد. عادی‌سازی روابط مصر و ترکیه، عمدتاً نتیجه تغییر سیاست خارجی در آنکارا است که به موجب آن دولت ترکیه تلاش کرده است تا روابط پرتنش با کشورهای خارجی را ترمیم کند. به همین دلیل، ترکیه فعالیت‌ها و تبلیغات ضد السیسی توسط حامیان اخوان‌المسلمین را در خاک خود متوقف کرد و حتی بسیاری از آنها را از ترکیه اخراج کرده است.

عوامل دیگری نیز در این امر دخیل بودند. افزایش 44 درصدی در تجارت دوجانبه در سال 2021 چرخه همکاری‌ها میان قاهره و آنکارا را تقویت کرد زیرا هر دو کشور در آن زمان درگیر همه‌گیری کووید-19 بودند. امیر قطر، شیخ تمیم بن‌حمد آل ثانی، زمانی که اردوغان و السیسی در مراسم افتتاحیه جام جهانی فوتبال 2022 در دوحه با یکدیگر دست دادند، به آنها کمک کرد تا آشتی کنند. در آن زمان، آنها متعهد به توسعه روابط دوجانبه و تبادل دیدارهای رسمی شدند و در نهایت زلزله‌ای که در فوریه 2023 ترکیه را لرزاند، فرصتی برای مصر برای ارسال کمک‌های بشردوستانه به ترکیه فراهم کرد. وزیر امور خارجه مصر حتی برای هماهنگی پشتیبانی به منطقه آسیب‌دیده‌ی ترکیه سفر کرد.

مسیر عادی‌سازی

با این حال، از بین همه این عوامل، سود اقتصادی مهم‌ترین پیشران روابط میان دو کشور است. همکاری‌های تجاری و سرمایه‌گذاری نقطه شروعی برای تقویت نزدیکی سیاسی و دیپلماتیک مصر و ترکیه است. سفر السیسی به آنکارا در حالی انجام شد که مصر به دنبال تقویت موقعیت اقتصادی خود در سطح بین‌المللی از طریق عضویت در بریکس بود.

این عضویت نشان‌دهنده فرصتی برای مصر است تا شبکه اقتصادی و تجاری خود را با اقتصادهای قوی مانند چین، هند و روسیه گسترش دهد. در عین حال، ترکیه که متقاضی پیوستن به بریکس بود، دارای اقتصاد بزرگ و موقعیت استراتژیک بین اروپا و آسیا است و بنابراین عضویتش در بریکس به میزان قابل توجهی به قدرت این گروه می‌افزاید. تمایل مشترک مصر و ترکیه برای بهبود اقتصاد‌شان و تصمیم آنها برای انجام این کار از طریق چارچوب بریکس، باید مسیری داشته باشد تا بتواند بر بسیاری از ناسازگاری‌های سیاسی میان دو کشور غلبه کند. 

السیسی در سفر اخیرش به آنکارا، ریاست هیئتی متشکل از وزرای کابینه، افسران ارشد و بازرگانان را برای امضای توافقنامه‌هایی در زمینه دفاعی، انرژی، گردشگری، بهداشت، آموزش و فرهنگ برعهده داشت. هدف دو کشور افزایش حجم تجارت از 6/1 میلیارد دلار به 15 میلیارد دلار در چند سال آینده است. در دستور کار این سفر همچنین گفت‌وگو در مورد اجرای پروژه‌های دفاعی مشترک و همکاری در زمینه انرژی به‌ویژه گاز طبیعی مایع، انرژی هسته‌ای و انرژی‌های تجدیدپذیر بود.

علاوه بر این، دو کشور به مذاکره درباره گسترش قرارداد تجارت آزاد خود و از سرگیری خدمات حمل و نقل دریایی بین بنادر مرسین و اسکندریه پرداختند. آنها همچنین در مورد امکان انجام معاملات تجاری براساس ارزهای محلی با هدف تقویت همکاری‌های اقتصادی گفت‌وگو کردند. با این حال، با توجه به مبادلات اقتصادی نسبتاً کوچک میان دو کشور، بعید است که استفاده از ارزهای محلی نیاز آنها را به تامین ارزهای قابل تبدیل برطرف کند چراکه چنین نیازی بسیار زیاد است و بعید است دو کشور بتوانند در برابر این نیاز مقاومت کنند. 

در جریان سفر السیسی، رهبران دو کشور اولین نشست شورای راهبردی در سطح عالی را برگزار کردند. آنها 17 یادداشت تفاهم در زمینه برنامه‌ریزی شهری، کشاورزی، هوانوردی ملکی، فناوری اطلاعات، بهداشت و سایر موضوعات امضا کردند. آنها همچنین عزم خود را برای ارتقای همکاری‌ها به سطح استراتژیک تا سال آینده ابراز کردند.

درحالی‌که دو طرف تمایل مشترکی برای عادی‌سازی روابط نشان می‌دهند، به نظر می‌رسد ترکیه برای رسیدن به عادی‌سازی کاملِ روابط مشتاق‌تر است. عادی‌سازی روابط با مصر برای ترکیه ضروری است تا آثار منفی توافقنامه دریایی مصر و یونان 2020 را که به نفع یونان و یونانی‌های قبرس بود، کاهش دهد. این توافق منجر به صورت‌عملی در نتیجه‌ی قرارداد دریایی بین آنکارا و دولت وحدت ملی در طرابلس شد. با این حال، مصر آماده کمک به ترکیه در این زمینه است.

موضوع گاز مدیترانه مشکلی برای مصر نیست، بلکه یک بحران بین یونان و ترکیه است. مصر می‌تواند از تجربه ترکیه در بخش انرژی، به‌ویژه در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی بهره‌مند شود. همکاری در صنعت دفاعی بین دو کشور نیز بسیار مهم است؛ به‌ویژه اینکه مصر در شرف دستیابی به پهپادهای پیشرفته ترکیه است. همکاری نظامی پایدار دو کشور ممکن است به ثبات در خاورمیانه کمک کند. چند امتیاز دیگر نیز برای ترکیه وجود دارد. ترکیه به دنبال بهره‌مندی از بازار مصر به عنوان دروازه‌ای به سمت آفریقا است و مهمتر از همه، خواهان همکاری قاهره در زمینه فعالیت‌های جنبش فتح‌الله گولن است که فعالیت مالی قابل توجهی در مصر دارد.

مسائل ماندگار

مشکلات ایدئولوژیک ترکیه با مصر در دورانی رخ داد که فتح‌الله گولن، مشاور سابق اردوغان معتقد بود دورانی بسیار ارزشمند برای توسعه نفوذ ترکیه است. او معتقد بود در این دوران ترکیه باید دست به اقداماتی بزند و ممکن است این اقدامات تبعاتی داشته باشد اما این بهایی است که ترکیه باید برای دفاع از ارزش‌ها و اخلاقیات مد نظرش بپردازد. مصر به عمق تاریخ مشترک خود با ترکیه و اهمیت سرمایه‌گذاری و برقراری روابط ژئواستراتژیک با این کشور پی برده است. با این حال، قاهره محدودیت‌های رابطه با ترکیه را درک می‌کند.

السیسی در بیانیه‌ای در شبکه‌های اجتماعی درباره روابط تاریخی مصر و ترکیه از بنیانگذار جمهوری ترکیه، مصطفی کمال آتاتورک، یاد کرد. به نظر می‌رسد السیسی تمایل و نظر مثبتش را در قبال سکولاریسم آتاتورک ارائه می‌کند و این کنایه‌ای از کودتای او در سال 2013 است که علیه اسلامی‌سازی سیاست مصر توسط مرسی انجام شد.

هنگامی که اردوغان با السیسی خداحافظی کرد، با چهار انگشت برای او دست تکان داد و او را به یاد کشتار میدان رابعه انداخت که طی آن پرسنل امنیتی مصر صدها معترض اخوانی را که دو هفته در میدان سنگر گرفته بودند کشتند. اظهارات السیسی خطاب به نگهبانان افتخاری در کاخ ریاست‌جمهوری ترکیه نیز جلب توجه کرد. او با گفتن «ممنون سربازان» به جای «سلام سربازان» از آنها تشکر کرد. گویی السیسی فرمانده ارتشی است که دارد از سربازان متحدش اردوغان تشکر می‌کند. 

مصر و ترکیه تمایل مشترکی به تفکیک برخی موضوعات برای ارتقای همکاری اقتصادی دارند و فعلاً مسائل ایدئولوژیک تفرقه‌انگیز را نادیده می‌گیرند. در لیبی، جایی که دو کشور با هم رو در رو هستند، وضعیت بسیار پیچیده است و برای آینده قابل پیش‌بینی مسئله لیبی بین دو کشور قابل حل به نظر نمی‌رسد چراکه ترکیه قراردادهای راهبردی با دولت طرابلس امضا کرده است.

باید منتظر ماند تا راه‌حل دائمی برای مناقشه داخلی لیبی ممکن شود. درحالی‌که مصر همچنان در مورد نیات ترکیه نگران است، اما معتقد است که یک لیبی متحد نمی‌تواند منافع مصر را در آینده نادیده بگیرد. السیسی در کنفرانس مطبوعاتی خود با اردوغان بار دیگر تاکید کرد که نگرانی‌های قاهره تغییر نکرده است. مصر از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی در لیبی حمایت می‌کند و خواستار خروج نیروهای خارجی (از جمله نیروهای ترکیه) و مزدوران از لیبی است. ترکیه و مصر به این نتیجه رسیده‌اند که نیازی به رویارویی نظامی با یکدیگر در لیبی ندارند، بنابراین تصمیم گرفتند به اختلافات خود احترام بگذارند و بر ایجاد روابط سیاسی باثبات و قابل پیش‌بینی تمرکز کنند.