شتاب وابستگی بنزینی/تعطیلیهای تابستان به علت بی‌برقی، مصرف بنزین را افزایش داد
هوا که کمی سرد میشود، دولت نفسی می‌کشد و کمی از ناترازی برق و آب خلاص میشود اما این بار شروع مبارزه با آلودگی هوا در پایتخت و دیگر شهرهای کشور است که علاوه بر کیفیت بد بنزین خودروها با مصرف بالای آن در استان‌های بزرگ کشور معادل ۵۲ میلیون لیتر در روز است و در صورت عدم تغییر سیاست‌ها در این حوزه تا سال ۱۴۰۷ به وابستگی ۱۶ میلیارد دلاری بنزین می‌رسیم.
هوا که کمی سرد میشود، دولت نفسی می‌کشد و کمی از ناترازی برق و آب خلاص میشود اما این بار شروع مبارزه با آلودگی هوا در پایتخت و دیگر شهرهای کشور است که علاوه بر کیفیت بد بنزین خودروها با مصرف بالای آن در استان‌های بزرگ کشور معادل 52 میلیون لیتر در روز است و در صورت عدم تغییر سیاست‌ها در این حوزه تا سال 1407 به وابستگی ۱۶ میلیارد دلاری بنزین می‌رسیم.
آنطور که خبرگزاری شانا متعلق به وزارت نفت گزارش داده، در استان‌های تهران، خراسان رضوی، فارس، اصفهان و کرمان در تابستان امسال بیش از ۵ میلیارد لیتر بنزین مصرف شده که ۴۰ درصد مصرف کل بنزین کشور است و اتفاقاً بیشتر شهرهای این استان‌ها همیشه در صدر آلوده‌ترین مناطق کشور در فصل سرما نیز هستند. به گفته وزارت بهداشت سالانه نزدیک به ۴۰ هزار مرگ‌ومیر در کشور فقط به دلیل آلودگی هوا و انتشار ذرات معلق که دلیل آن استفاده از خودروهای فرسوده و مصرف بالای سوخت‌های فسیلی است، رخ می‌دهد.
آمار مصرف سالانه این استان‌ها به این صورت بوده که استان تهران یک میلیارد و ۸۸۴ میلیون لیتر، استان خراسان رضوی یک میلیارد و ۸۸۴ میلیون لیتر، استان فارس۸۵۷ میلیون لیتر، استان اصفهان ۸۱۷ میلیون لیتر و استان کرمان 586/4 میلیون لیتر در سه‌ماهه تابستان امسال بنزین سوزانده‌اند که باعث شده مصرف بنزین کل کشور در تابستان به 12/5 میلیارد لیتر برسد که پایتخت با مصرف نزدیک به ۱۵ درصد کل بنزین کشور رکورددار است. رکورد بیشترین مصرف بنزین با ۱۵۴ میلیون و ۷۰۰ هزار لیتر نیز به ۲۲ شهریور تعلق گرفته که سه روز قبل از آن کشور در تعطیلات بوده است.
اوضاع اسفناک‌تر میشود وقتی که می‌بینیم بر اساس آمار‌شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، میانگین مصرف روزانه بنزین در سه‌ماهه تابستان 134/3 میلیون لیتر بوده که نسبت به تابستان پارسال که میانگین مصرف روزانه 129/4 میلیون لیتر بوده، نزدیک به ۵ میلیون لیتر افزایش مصرف داشته‌ایم.
تعطیلی پنجشنبه‌ها و دیگر روزها در بیشتر استان‌ها به خاطر ناترازی برق، باعث افزایش تردد مردم با خودروهای شخصی و افزایش سفرهای تابستانی نیز شد تا جایی که مصرف روزانه بنزین در تیرماه به 123/5 میلیون لیتر، در مردادماه با ۱۲ درصد افزایش به 137/7 میلیون لیتر و در شهریورماه به 141/7 میلیون لیتر رسید.
همچنین مصرف روزانه در ۲۸تیرماه ۱۳۹ میلیون لیتر و در ۳۱ تیر ۱۴۶ میلیون لیتر بوده است، این میزان در روز‌های ۳۰ و ۳۱ مردادماه به 148/1 و ۱۵۲ میلیون لیتر هم افزایش پیدا کرد و در نیمه دوم شهریور یعنی در پانزدهمین روز به ۱۴۹ میلیون و ۲۰۰ هزار لیتر، در ۱۸ شهریور به ۱۴۹ میلیون و۶۰۰ هزار لیتر و در ۲۲ شهریور رکورد زد و به ۱۵۴ میلیون و ۷۰۰ هزار لیتر رسید.
براساس آمار و ارقام، مصرف سرانه دارندگان خودرو در ایران چهار لیتر در روز است که یک لیتر بالاتر از متوسط جهانی آن است. متوسط رشد سالانه بنزین از اواخر دهه ۱۳۵۰ تا سال ۱۴۰۲ نزدیک به ۵ درصد بوده اما یکباره به حدود ۱۰ درصد رسیده و آن طور که برآورد شده اگر ناترازی بنزین ادامه یابد، رشد مصرف روزانه در سال ۱۴۰۷ به ۱۷۰ میلیون لیتر و بیش از ۱۶ میلیارد دلار در سال خواهد رسید که با توجه به عدم امکان تولید زیاد بنزین در داخل، حجم زیادی از ارز را از کشور خارج می‌کند.
این شرایط و آمار در حالی است که می‌دانیم کشور در حوزه تامین و توزیع سوخت توان تولید این مقدار از بنزین را به دلایل مختلف مانند نبود زیرساخت و تحریم‌ها ندارد و با توجه به اینکه می‌توان پیش‌بینی کرد این روند مصرف سوخت تصاعدی خواهد بود، دولت باید برای آن چاره‌ای بیاندیشد.
استفاده از سوخت‌های جایگزین به جای بنزین نیز راهکاری است که البته سهم کمی در کشور دارند. به گفته سعیدرحمان سالاری، مدیر طرح سی‌ان‌جی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی حدود ۲ هزار و ۵۵۰ تجهیز سی‌ان‌جی در سطح کشور وجود دارد که این تعداد ظرفیت توزیع روزانه ۳۵ تا ۴۰ میلیون مترمکعب در کشور را فراهم کرده است. او گفته به‌طور میانگین روزانه حدود ۲۲ میلیون مترمکعب سی‌ان‌جی در جایگاه‌های کشور توزیع میشود که جایگزین همین مقدار بنزین در کشور است.
رحمان سالاری همچنین عنوان کرده که حدود ۱۷ میلیون لیتر ظرفیت خالی در کشور وجود دارد که باید هرچه سریع‌تر با افزایش تعداد خودروهای گازسوز از این ظرفیت خالی به‌منظور افزایش سهم سی‌ان‌جی در سبد سوخت خودروها و کاهش ناترازی بنزین استفاده کنیم.
او گفته که توزیع هر مترمکعب سی‌ان‌جی حدود یک دلار به اقتصاد کشور کمک می‌کند که این موضوع افزون بر مزایای زیست محیطی، با احتساب ۱۵ میلیون مترمکعب ظرفیت خالی روزانه، صرفه‌جویی بزرگی خواهد بود.
بنزین برای خودروهای فرسوده
آنطور که در آمارهای رسمی آمده تقریباً نیمی از وسایل نقلیه در ایران فرسوده است، در حال حاضر کمی بیش از ۴۱ میلیون وسیله نقلیه شامل خودرو، موتورسیکلت، کامیون، اتوبوس و ماشین‌آلات کشاورزی در حال تردد در سطح کشور هستند که ۲۲ میلیون و ۱۰۲ هزار دستگاه از آنها یعنی 7/5 میلیون خودروی سواری، 11/3 میلیون موتورسیکلت، ۲ میلیون وانت و ۳۸۵ هزار تاکسی، معادل ۵۳ درصد ناوگان حمل‌ونقل رسماً فرسوده محسوب می‌شوند و ۵۹ هزار اتوبوس، ۹۷ هزار مینی‌بوس و ۲۱۴ هزار کامیون، عمر مفید و فنی خود را کرده و باید از رده خارج شوند.
افزایش سال به سال ناترازی
بازار بنزین ایران به جز در مقاطعی محدود، همواره با ناترازی ساختاری مواجه بوده است. رشد سریع تقاضا، تثبیت طولانی‌مدت قیمت اسمی در شرایط تورم مزمن، بهره‌وری پایین ناوگان حمل‌ونقل و محدودیت‌های سرمایه‌گذاری در ظرفیت پالایشگاهی مهم‌ترین عوامل این ناترازی هستند. نقاط عطف سیاستی همچون سهمیه‌بندی سال ۱۳۸۶، هدفمندی یارانه‌ها در ۱۳۸۹، و بهره‌برداری از پالایشگاه ستاره خلیج فارس در سال‌های 1397–1394 موقتاً شکاف عرضه و تقاضا را کاهش داده‌اند.
موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در گزارشی به موضوع ناترازی بنزین پرداخته و براساس داده‌ها عنوان کرده که از سال ۱۳۶۸ تا ۱۴۰۳ یعنی در یک بازه ۳۵ ساله، در بیشتر سال‌ها مصرف بنزین از تولید آن بیشتر بوده که به عقیده کارشناسان اقتصادی اصلی‌ترین عامل در این زمینه قیمت پایین حامل‌های انرژی و تقاضا و مصرف بالا بوده است.
در بازه سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳ (که دولت مرحوم هاشمی‌رفسنجانی بر سرکار بود) در تمام این سال‌ها هرچند میزان مصرف نسبت به دهه‌های بعد کوچک‌تر بود اما نرخ رشد آن بالاتر از ظرفیت توسعه تولید بوده و در نتیجه واردات محدود بنزین برای جبران کمبود در این سال‌ها اتفاق افتاده است. با شروع برنامه دوم توسعه از سال ۱۳۷۴، سیاست افزایش تدریجی قیمت در ابتدای هر سال و براساس درصدی از تورم مورد اجرا قرار گرفت و تا انتهای برنامه سوم یعنی سال ۱۳۸۳ (سال آخری که دولت سیدمحمد خاتمی کشور را اداره می‌کرد) ادامه پیدا کرد. در این دوره با اینکه قیمت واقعی بنزین ثابت باقی مانده بود و تولید داخلی نیز افزایش داشت ولی مصرف بنزین صعودی بوده و از همین‌رو میزان واردات بنزین نیز رشد کرد.
شروع برنامه چهارم توسعه با پیگیری مجدد سیاست تثبیت قیمتی و در نتیجه افزایش مصرف بنزین همراه شد. به طوری‌که در سال ۱۳۸۵ (دولت محمود احمدی‌نژاد بر سر کار آمده بود) مصرف روزانه به اوج تاریخی رسید و برابر با 73 میلیون لیتر در روز اعلام شده است. در این بازه زمانی رشد تولید داخلی با نرخ محدودی افزایش داشته و ظرفیت تولید داخلی نتوانسته پاسخگوی افزایش تقاضا باشد، در این مقطع شکاف بین مصرف و تولید به بیشترین مقدار در سه دهه اخیر رسید.
در سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۸ (دولت اول احمدی‌نژاد) با اجرای سیاست سهمیه‌بندی و افزایش قیمت به ۱۰۰ تومان، مصرف روزانه بنزین با کاهش مواجه شد و در مقابل تولید داخلی تقریباً ثابت ماند. کاهش تقاضا منجر به پایین‌تر آمدن واردات شده و ناترازی بنزین کمتر شد. در سال ۱۳۸۹ (دولت دوم احمدی‌نژاد) و بعد از اجرای سیاست هدفمندی یارانه‌ها و جهش قیمت از ۱۰۰ تومان به ۴۰۰ تومان موجب افزایش قیمت واقعی بنزین و کنترل مصرف آن شد و در نتیجه واردات به پایین‌ترین مقدار در روز رسید، از همین‌رو نیز ناترازی برابر با کمترین میزان در دوران بعد از جنگ تحمیلی گزارش شده است.
اجرای فاز دوم قانون هدفمندی یارانه‌ها و افزایش قیمت آزاد بنزین به ۷۰۰ تومان در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۴ (حسن روحانی دولت را در درست گرفته بود) در کنار ادامه سیاست‌های سخت‌گیرانه کنترل مصرف، شکاف عرضه و تقاضا به پایین‌ترین مقدار تاریخی خود رسید. همچنین ظرفیت تولید در این یک سال نسبتاً پایدار بوده و این امر همراه با کنترل مصرف موجب شد تا واردات به سطح پایینی کاهش پیدا کند. با این‌وجود در اوایل سال ۱۳۹۴ دولت مجدداً سیاست تثبیت قیمتی را پی گرفت و قیمت واقعی بنزین در شرایط تورمی کاهش پیدا کرد. از طرف دیگر محدودیت‌های تقاضا از بین رفت و تا سال ۱۳۹۷(در دولت دوم حسن روحانی) دوباره رشد مصرف و افزایش واردات به وقوع پیوست.
آبان ۱۳۹۸ همزمان با افزایش قیمت بنزین و دونرخی شدن آن به قیمت‌های ۱۵۰۰ تومان و ۳۰۰۰ تومان بود. این شوک قیمتی به اعتراضات و ناآرامی‌های اجتماعی منجر شد و در نتیجه دولت‌های بعدی به افزایش قیمت بنزین روی نیاوردند. این‌ها درحالی است که تورم در این ۶ سال ارقام قابل توجهی به خود دیده و در سه سال متوالی بالاتر از ۴۰ درصد محاسبه شده است. بنابراین قیمت واقعی بنزین به شدت کاهش یافته و مصرف آن افزایش شدیدی داشته است.
هر کارت ملی، یک کارت بنزین؟
دولت چهاردهم نیز بارها درباره ناتراز بودن قیمت بنزین هشدار داده و البته محتاطانه با آن برخورد کرده که مبادا اتفاقات تلخ آبان سال ۱۳۹۸ دوباره تکرار شود. شهریور سال گذشته بود که محمدرضا عارف، معاون رئیس‌جمهور، با بیانی تند از کم بودن قیمت بنزین گلایه کرد و در مراسم تودیع و معارفه وزیر نفت گفت:«اگر دنبال مدیریت سوخت هستیم، باید بررسی کنیم چه سهمی در رفع مشکل تولیدی کالاها با راندمان پایین و مصرف سوخت بالا داریم؟ ما در گاز طبیعی و فرآورده‌های نفتی ناترازی داریم.
تولید روزانه بنزین ما ۱۱۰ میلیون لیتر و مصرف تا ۱۴۰ میلیون لیتر است. کدام عقل سلیم می‌تواند بپذیرد بنزین را با دلار وارد کنیم و با قیمت ۱۵۰۰ تومان بفروشیم؟» و خیلی سریع نیز گفت: «البته فعلاً کاری نمی‌خواهیم بکنیم و نگویند عارف حرفی زده و دولت دنبال آزادسازی است ولی این‌ها واقعیت است.»
مرداد امسال هم مسعود پزشکیان از در انتقاد وارد شد و عنوان کرد: «امروز چند میلیارد دلار برای واردات بنزین تخصیص می‌یابد، درحالی‌که نباید قشری که نیازی به بنزین یارانه‌ای ندارند، بنزین ۱۵۰۰ تومانی مصرف کنند. این در حالی است که می‌توان با مدیریت این منابع، معیشت افراد نیازمند را تامین کرد و با حمایت از اقشار آسیب‌پذیر، مانع شکل‌گیری نارضایتی شد.»
البته رئیس‌جمهور بلافاصله گفت که نمی‌خواهد بنزین را برای محرومان گران کند اما به کسی که چهار برابر بنزین مصرف می‌کند چرا باید اینگونه یارانه بدهیم: «اکنون قرار است ۴ میلیارد دلار بنزین وارد کنند. برای چه؟ که من بدهم یک عده با نرخ ۱۵۰۰ تومان مصرف کنند.»
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت هم اعلام کرد که در اینکه باید در موضوع بنزین به یک تصمیم برسیم تردیدی وجود ندارد ولی زمان آن الان نیست و فعلاً دولت تصمیمی برای افزایش قیمت بنزین ندارد اما نمی‌توانیم سهم بنزین دهک‌های پایین را به طبقات بالای جامعه و یا آفرودسواران اختصاص دهیم.
حتی رئیس دفتر رئیس‌جمهور نیز در این باره نظر داد و گفت: «بررسی شده است که خودروهای لوکس نباید از سهمیه بنزین یارانه‌ای استفاده کنند.» محسن حاجی‌میرزایی خبر داد که «وزارت نفت اختیار پیدا کرده است که زیرساخت‌ها را فراهم کند تا این اصلاحات عملیاتی شوند. در بحث رفع ناترازی انژری، اختیاراتی به دستگاه‌های مرتبط تفویض شده تا متناسب با شرایط اقدام کنند. مثلاً آیا هر کارت ملی باید یک کارت بنزین داشته باشد یا اینکه یک نفر ممکن است چهار یا پنج خودرو داشته باشد و به همه آنها سهمیه بنزین تعلق گیرد؟ آیا باید به هر خودرو به یک میزان سهمیه بنزین داده شود؟ این مسائل و تصمیمات پیچیده است و باید متناسب با شرایط هر فرد و بخش مدیریت شود.»
در این میان محسن پاکنژاد وزیر نفت نیز اعلام کرد سهمیه ۶۰ لیتری، قیمت‌های ۱۵۰۰ و ۳۰۰۰ تومانی و همچنین کارت اضطراری جایگاه‌ها را تغییر نخواهید داد، اما از عرضه بنزین سوپر ویژه در جایگاه‌های خاص و به صورت آزاد خبر داده بود که قرار است براساس هزینه تمام‌شده و حاشیه سود بخش خصوصی تعیین شود که به گفته وزیر نفت قیمت آن بیش از ۵۰ هزار تومان در هر لیتر خواهد بود.
راهکارهای پیش رو
آنچه به نظر می‌رسد این است که یکی از راه‌های دولت چهاردهم برای رفع ناترازی سوخت، قیمتگذاری بنزین است که چهار گزینه را پیش رو دارد: نخست، دونرخی بودن قیمت بنزین؛ یعنی همین روندی که اکنون وجود دارد. دوم، تک‌نرخی بودن قیمت بنزین و پرداخت نقدی یارانه به خودرو. سوم، قیمتگذاری متناسب با مصرف بنزین و چهارم تک‌نرخی بودن قیمت بنزین و اختصاص سهمیه به افراد به جای خودرو، که البته هر کدام چالش‌هایی را ایجاد خواهد کرد. آنگونه که یکی از نمایندگان مجلس گفته احتمال مطرح شدن موضوع تغییر قیمت حامل‌های انرژی در بودجه وجود دارد.
رضا سپهوند، عضو هیئت رئیسه کمیسیون انرژی مجلس در گفت‌وگو با شفقنا، درباره تغییر احتمالی قیمت حامل‌های انرژی گفته: «موضوع تغییر قیمت حامل‌های انرژی در بودجه کشور مطرح میشود و تأمین بخشی از این حامل‌ها مثل بنزین، ما را وادار به واردات کرده است و قیمت تمام شده بنزین، برق و گاز هم نسبت به چیزی که عرضه می‌کنیم، بالاست. بنابراین بر اساس نظام تورم، بهتر بود از قبل به صورت پلکانی نسبت به افزایش قیمت‌ها اقدام می‌شد تا به این فاصله زیاد بین قیمت یارانه‌ای و قیمت آزاد نرسیم. لذا کمیسیون انرژی و دولت درصدد هستند تا روشی برای اصلاح قیمت‌ها پیدا کنند تا هم فشار بر مردم وارد نشود و هم این فاصله قیمتی ایجاد نگردد، لذا احتمال مطرح شدن آن در بودجه ۱۴۰۵ وجود دارد.»
