به دیاسپورای فناوری اعتماد کنیم/گفتوگو با رضا باقری‌اصل درباره دیپلماسی فناوری و نمایشگاه جیتکس
حضور شرکت‌ها، استارتاپ‌ها و فعالان فناوری ایرانی در نمایشگاه جیتکس ـ مهم‌ترین رویداد فناوری منطقه ـ امری رایج است.
گروه فناوری: حضور شرکت‌ها، استارتاپ‌ها و فعالان فناوری ایرانی در نمایشگاه جیتکس ـ مهم‌ترین رویداد فناوری منطقه ـ امری رایج است. چه آنها که از ایران به امارات می‌روند و چه نخبگان و متخصصان ایرانی خارج‌نشین که خودشان را به دوبی می‌رسانند. مانند هند و چین، جامعه نخبگان فناوری ایران نیز علاوه بر تعداد، دانش و اعتبار زیادی هم دارند. در جیتکس ۲۰۲۵ بیش از ۶۸۰۰ شرکت و غرفه‌دار، ۲۰۰۰ استارتاپ از بیش از ۱۸۰ کشور و ۱۲۰۰ سرمایه‌گذار با دارایی بیش از یک‌تریلیون دلار شرکت کردند.
بااین‌حساب حضور در نمایشگاه‌هایی مانند جیتکس فرصتی برای ایجاد شبکه‌های بین‌المللی، جذب سرمایه و مشارکت در توسعه پروژه‌های فناورانه است. درباره حضور ایرانیان در جیتکس با رضا باقری‌اصل، دبیر کارگروه ویژه اقتصاد دیجیتال دولت، گفتوگو کردیم. او معتقد است، می‌توان با طراحی سازوکارهای حمایتی، تسهیل ارتباط با نخبگان و ایجاد محیطی برای سرمایه‌گذاری و انتقال فناوری، سدهای موجود در مسیر توسعه فناوری کشور را شکست.
باقری‌اصل به لزوم رویکردمحوری در حوزه فناوری اشاره می‌کند و می‌گوید که زیرساخت‌های فناورانه، ظرفیت سرمایه انسانی و حمایت حقوقی و مالی باید هم‌زمان توسعه یابند تا ایران بتواند از فرصت‌های جهانی بهره ببرد. او رویدادهایی مانند جیتکس را مسیری مناسب برای پرکردن شکاف زیست‌بوم داخل و خارج کشور از طریق دیپلماسی فناوری می‌داند.
کشور ما در ماه‌های گذشته تحولاتی را پشت‌سر گذاشته که بخش زیادی از آن خارج از اختیارمان بوده است. شرایط برای شرکت‌ها و کسب‌و‌کارهای نوآور و فناور ایرانی نیز به‌سختی گذشت. حالا به نمایشگاه جیتکس رسیده‌ایم که از دیرباز، ایرانیان نیز در آن حضور پررنگی داشته‌اند. فکر می‌کنید چنین رویداد مهمی چقدر به توسعه بخش آی‌سی‌تی کشور کمک می‌کند؟
پاسخ به این پرسش بستگی به نگاهی دارد که ما اتخاذ می‌کنیم؛ نگاه کوتاه‌مدت یا بلندمدت. در نگاه کوتاه‌مدت، رخدادهای کنونی تأثیر زیادی بر دستاوردها و نتایج دارند، اما در نگاه بلندمدت، باید بر زیرساخت‌های توسعه فناوری تمرکز کرد و موقعیت خود در این زیرساخت‌ها در سطح جهانی را سنجید. مدل‌های سرمایه‌گذاری جهانی در حال تغییر است؛ برای مثال آمریکایی‌ها در امارات، قطر و دیگر کشورهای خلیج‌فارس سرمایه‌گذاری می‌کنند و بودجه‌هایی به حجم چندده‌میلیارد دلار اختصاص می‌دهند.
امارات حتی برنامه‌هایی برای سرمایه‌گذاری در فرانسه دارد و نشان می‌دهد که نگاه کشورهای پیشرو به حوزه زیرساختی، به‌سمت بیشترین حجم سرمایه‌گذاری و توسعه ملی تغییر کرده است. این دگردیسی نشان می‌دهد که دارایی‌های سخت‌افزاری و زیرساختی جهان دیگر به‌صورت متمرکز در آمریکا نیست و در حال توزیع است؛ چین نیز در این تغییر و تحولات مشارکت دارد و سرمایهگذاریهای زیادی انجام می‌دهد. چنین تغییراتی نشان می‌دهد، ما نیازمند نگاه دقیق و استراتژیک هستیم.
نکته دوم به حوزه مقررات و رگولاتوری در حوزه فناوری بازمی‌گردد. کشورهای مختلف، مدل‌های متنوعی برای تنظیم‌گری‌شان اتخاذ کرده‌اند؛ آمریکا مدل خاص خود را دارد، اتحادیه اروپا GDPR و DMA و DSA را پیش می‌برد، چین مدل دولتی‌گونه‌ای دارد و فرانسه و هند نیز هریک رویکردهای متفاوتی برای رگولاتوری حاکمیت دیجیتال و توسعه فناوری دارند. در منطقه نیز امارات و عربستان، رویکردی فرصت‌محور و مشارکتی ایجاد کرده‌اند. بنابراین اگر نگاه ما بلندمدت باشد، درمی‌یابیم که سرمایهگذاریهای زیرساختی در جهان در حال جابه‌جایی است و چنین نیست که منابع دور از دسترس ما باشد.
ما می‌توانیم از این تجربیات رگولاتوری جهانی برای کشور خودمان استفاده کنیم؛ چراکه چیزی به‌نام رگولاتوری بهینه وجود ندارد. درحقیقت ما نیاز داریم که این مدل‌ها را با شرایط کشورمان سازگار کنیم و زمینه‌های رشد و توسعه را فراهم سازیم. ما در گذشته، تکنوهراسی داشتیم و عوارض آن را تا امروز تحمل کردیم. امروز به آن سکوهراسی نیز اضافه شده است و با هراس از شکل‌گیری یونیکورن‌های بزرگ مواجه شده‌ایم؛ به‌همین‌دلیل نتوانسته‌ایم رگولاتوری مناسبی برای این حوزه طراحی و پیاده‌سازی کنیم. به‌گمان من، این نگرش باید تغییر یابد.
در کشوری مانند هند، دیاسپورا تاثیر زیادی بر رگولاتوری فناوری آن گذاشته است. ما چطور می‌توانیم از دیاسپورا استفاده کنیم؟
نکته اساسی این است که برای سرمایه‌گذاری در این حوزه‌های فناورانه، ظرفیت وجود دارد. به‌علاوه اینکه ما منابع عظیم نفت و گاز در کشورمان داریم که فرصت‌های بی‌نظیری برای سرمایهگذاریهای انرژی‌محور که اساس توسعه مراکز داده عظیم است، فراهم می‌کند. بااین‌حال مهم‌ترین عامل یا بهتر بگویم یکی از مهم‌ترین بخش‌ها، سرمایه انسانی و توسعه نظام تحولی آن است. تصور نمی‌کنم در هیچ کشوری مثل ایران در منطقه غرب آسیا، زیرساخت منسجم سرمایه انسانی وجود داشته باشد.
شکل‌گیری و تقویت سرمایه انسانی، زمان‌بر است و نمی‌توان تنها با الگوبرداری از دانشگاه‌های مطرح جهانی، آن را شبیه‌سازی کرد. امسال از هر ۱۰۰ نفر رشته ریاضی و فیزیک، ۷۸ نفر رشته کامپیوتر را انتخاب کرده‌اند. این یک ظرفیت بزرگ و توسعه‌یافته است. در شاخص‌های سرمایه انسانی در وضعیت مناسبی بودیم، اگرچه در چندسال اخیر با چالش روبه‌رو شده‌ایم.
مهاجرت در حوزه فناوری در کشور ما معضلی جدی است.
در حوزه آی‌تی نسبت‌های دستمزد در مقایسه با بازارکار جهانی و حتی منطقه‌ای پیچیده است و این مهاجرت را شکل می‌دهد. نکته مهم، علاقه و اقبال به تحصیل و علوم در ایران است. شاید در هیچ کشوری مثل ایران دانش‌آموزان در صف کنکور قرار نمی‌‌گیرند که وارد این فضا شوند. در کشور،۲۵۰۰ موسسه آموزشی فعال داریم. اینها مربوط به امروز و دیروز و 10سال و 20سال نیست؛ بلکه محصول نگرش و فرهنگ است. بنابر تاریخ، ما اولین دانشگاه ـ جندی‌شاپور ـ را داشته‌ایم. امروزه علم، آکادمیک شده اما در گذشته مدل‌های دیگر علم‌آموزی وجود داشته است. این ظرفیت، فرصتی بی‌نظیر برای توسعه اکوسیستم فناورانه کشور فراهم می‌کند.
توجه داشته باشید که حوزه علم و فناوری ایران، به‌ویژه در بخش‌هایی مانند هوش مصنوعی و نانو، پیشرفت قابل‌توجهی داشته اما در زمینه کاربردپذیری، به سرمایه‌گذاری و تنظیم‌گری بیشتری نیاز است. دیاسپورای ایرانی نیز این فرصت را دارد که اجتماع‌های فناورانه در سایر کشورها تشکیل دهد و به توسعه ظرفیت‌های داخلی و جذب سرمایه کمک کند. مهم نیست که این اجتماع‌ها در داخل یا خارج کشور تشکیل شوند، کمااینکه هندی‌ها نیز چنین هستند.
باید به دیاسپورای ایرانیان اعتماد کنیم تا با شکل‌گیری زیست‌بومی در خارج از ایران، زمینه توسعه بخش فناوری داخلی را فراهم کنیم. دیاسپورا همان اعضای خانواده ماست. همان‌طور که می‌بینید، مدیران بسیاری از شرکت‌های بزرگ جهان، ملیت هندی دارند و این به‌معنای ضعف هند نیست؛ بلکه نشان‌دهنده گسترش اثرگذاری آن‌هاست. برای ایران نیز چنین الگویی می‌تواند کارآمد باشد.
ازاین‌منظر رویدادهایی مانند جیتکس، امروز برای ما بسیار ارزشمند است. در شرایطی که نمایشگاه‌هایی مانند الکامپ در داخل کشور امکان چنین شبکه‌سازی‌هایی را ندارند، حضور در جیتکس فرصتی کم‌نظیر برای ایرانیان فراهم می‌کند تا بتوانند با فعالان کشورهای مختلف گفتوگو و همکاری کنند. درواقع جیتکس و دوبی فرصتی مناسب برای دیاسپورای ایران است.
در شرایطی که به‌دلایل مختلف از حضور بسیاری از متخصصان ایرانی در داخل کشورمان محروم هستیم، می‌توان از طریق دیپلماسی فناوری که از طرف وزارت ارتباطات نیز به‌طور جدی پیگیری میشود، این شکاف را پُر کرد و رویدادهایی مانند جیتکس و شهر دوبی را به جایگزینی برای تعاملات و سرمایهگذاریهای علمی و فناورانه تبدیل کرد. به‌نظرتان می‌توان سازوکاری برای ارتباط با این دیاسپورا طراحی کرد تا ارتباطات‌مان با ایرانیان خارج‌نشین را افزایش دهیم. همین الان، نیم‌میلیون ایرانی در امارات حضور دارند.
رویکرد دولت ایران نسبت به این مسئله خوش‌بینانه است و وزارتخانه‌های مرتبط ازجمله وزارت ارتباطات، شخص آقای هاشمی و همین‌طور آقای افشین ـ معاونت علمی و فناری ـ آشنایی کاملی با ضرورت بین‌المللی‌سازی دارند و در اظهارات و مصاحبه‌هایشان نیز بارها به اهمیت این موضوع اشاره کرده‌اند. تبدیل این تعاملات به زنجیره ارزش و همکاری پایدار، نیازمند کار دقیق و برنامه‌ریزی مشترک میان دولت، بخش خصوصی و نهادهای اقتصادی مانند اتاق بازرگانی است. با اینکه تعداد شرکت‌کنندگان ایرانی نسبت به سال گذشته کمتر بوده، اما کیفیت حضور و سطح تعاملات به‌شکل محسوسی افزایش یافته است. البته نمی‌توان کاهش تعداد ـ به‌دلیل ریسک‌های نااطمینانی ناشی از جنگ ۱۲روزه ـ را نیز نادیده گذشت.
برای مشارکت‌دادن دیاسپورا در زیست‌بوم فناوری ایران، باید رویداد برگزار کرد. هم‌اکنون در جیتکس کشورهایی مانند برزیل و مصر با امارات همکاری می‌کنند. باید در کنار این کشورها چنین رویدادهایی برگزار کرد. این شکل از مشارکت اثرگذار است. باید آن‌دسته از ایرانیانی که در شرکت‌های حاضر در این رویدادها، نظیر جیتکس، ارائه دارند، دعوت کرد و با آنها وارد تعامل و ارتباط شد.
موضوع دیگر این است که چنین رویدادهایی ثبت و ضبط میشود و این بسیار اثرگذار است. حضور و مشارکت تسهیل‌گرانه دولت در برگزاری این رویدادها و سمت‌دهی به آن تعیین‌کننده است. این کارها اگر توسط بخش خصوصی انجام شود و دولت تنها تسهیل‌کننده مشارکت بخش خصوصی و فراهم‌سازی تعاملات بین‌المللی باشد، مناسب‌تر است.
