جوایز خـودی

نگاهی به چهره‌های برگزیده نهمین دوره «هفته هنر انقلاب اسلامی»

شش‌ماهه دوم سال گذشته، برای بسیاری از هنرمندان ساکن ایران، به بیکاری گذشت. با شروع اعتراضات، سالن‌های تئاتر، موسیقی و گالری‌ها، برای مدتی طولانی تعطیل و اهالی‌سینما با رکود مخاطب مواجه شدند. آنچه در ادامه رخ داد، بی‌میلی بخشی از هنرمندان به بازگشت به سالن‌هایی بود که وزیر ارشاد به درخواست نهادهای امنیتی بر آمادگی‌شان در میزبانی از هنرمندان و مخاطبان آنها، تاکید می‌کرد. آن شش‌ماه هرطور بود، گذشت و سال به‌سر آمد اما شکاف ایجادشده در پی اعتراضات رخ‌داده، آنچنان عمیق بود که اگر فرد یا نهادی می‌خواست به‌رسم معمول، در پایان سال به انتخاب هنرمندان برگزیده در رشته‌های گوناگون بپردازد، با دو طیف کاملا متفاوت روبه‌رو بود. تفاوتی که به‌عنوان مشتی نمونه خروار، می‌توان در انتخاب «سلام فرمانده» یا «برای»، به‌عنوان رویداد سال مشاهده‌اش کرد.

ازجمله نهادهایی که به‌رسم هشت‌سال گذشته دست به این انتخاب زد، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی بود. حوزه هنری، نهمین دوره «هفته هنر انقلاب اسلامی» از 20 تا 27 فروردین‌ماه 1402 در تهران و 31 استان ایران برگزار شد. این هفته، شامل برنامه‌های متعدد بود اما ازجمله اتفاقات آن که مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت، معرفی «چهره‌های سال هنر انقلاب» در شاخه‌های گوناگون توسط یک هیئت‌علمی بود که اعضای آن اگرچه همگی از هنرمندان هستند اما برای عموم‌جامعه چندان شناخته‌شده نیستند. اساس شکل‌گیری «هفته هنر انقلاب اسلامی»، مبتنی بر ماهیت «بخش‌بندی هنر» و تفکیک آن به دو بخش؛ «هنر انقلاب اسلامی» و «هنر غیر انقلاب اسلامی» است. بخش‌بندی و تفکیکی که اگرچه براساس میزان نزدیکی به ایدئولوژی مطلوب متولیان آن شکل گرفته است اما نه اساس تفکیکش مورد قبول همگان است، نه حیطه و ضوابط آن چندان مشخص است و نه حتی قرائت واحدی از آن در میان طیف نزدیک به متولیانش دیده می‌شود.

تولد یک پیوند

20 فروردین‌ماه 1372، پس از شهادت سیدمرتضی‌آوینی با پیشنهاد شاعران، نویسندگان و هنرمندان حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی به رهبری، این روز به‌عنوان «روز هنر انقلاب اسلامی» نامگذاری شد. «هفته هنر انقلاب» نیز عنوان رویدادی است که بنای آن در سال ۱۳۹۳ و با تولیت حوزه هنری گذاشته شد. این نهاد از آن سال، متولی برگزاری مهم‌ترین برنامه‌‌های این هفته از‌جمله معرفی و تقدیر از «چهره‌ سال هنر انقلاب» شد. تازه‌ترین دوره هفته هنر انقلاب، نهمین دوره آن بود که طبق گفته دبیرش علی فروزانفر، معاون هنری حوزه هنری از ۲۰ فروردین‌ماه، با حضور هنرمندان انتخاب و دعوت‌شده و مسئولان، از حرم امام(ره) آغاز شد و سپس با غبارروبی مزار شهید آوینی ادامه پیدا کرد. آیین پایانی این مراسم، 27فروردین‌ماه در حوزه هنری برگزار شد. رویدادی که حتی اگر از سوالات اولیه در موردش بگذریم، به سوالات ثانویه بیشمار دیگری درخصوص‌اش می‌رسیم؛ معیارهای انتخاب کدام است یا انتخاب‌شوندگان باید حائز چه ویژگی‌هایی باشند تا «انقلابی» به‌نظر برسند و خط و مرزی که اگر پا این‌سو یا آن‌سوی آن بگذارند، دیگر برگزیده نخواهند شد، چگونه و بر چه‌اساسی مشخص می‌شود؟

گذر از سوالات اصلی

علی فروزانفر، معاون هنری حوزه هنری و دبیر «نهمین‌هفته هنر انقلاب اسلامی»، اگرچه در نشست خبری این رویداد که صبح ۱۹فروردین‌ماه در تماشاخانه مهر حوزه هنری برگزار شد، در برابر چنین سوالاتی قرار نگرفت اما به این نکته اشاره کرد که بر «هیئت‌انتخاب چهره برگزیده هنر انقلاب»، ‌ تمرکز ویژه‌ای داشته‌اند تا ابهام مورد اشاره او؛ «آیا چهره هنر انقلاب از سازوکارهای درونی حوزه هنری انتخاب می‌شود و درواقع چهره هنری یک سازمان است؟»، برطرف شود. او تاکید کرد، بر همین اساس کوشیده‌اند افرادی را انتخاب کنند که در حوزه‌های تخصصی خود، شاخص و برجسته باشند. فروزانفر بدون اشاره به اعداد و ارقام پرداختی افزود، میزان جوایز امسال ۳برابر سال گذشته است. او همچنین در پاسخ به سوالی درباره تفاوت «چهره سال هنر انقلاب» و «چهره ماندگارهنر انقلاب» گفت؛ چهره‌سال، ناظر بر فعالیت‌های هنرمند در یک‌سال است اما در انتخاب «چهره ماندگار»، مجموع و برآیند فعالیت‌های هنری یک‌هنرمند در نظر گرفته می‌شود. به عقیده او، برهمین‌اساس ممکن است فردی قبلا به‌عنوان «چهره سال» انتخاب شده باشد، ولی حائز عنوان «چهره ماندگار» نباشد.

سوال دیگری که در این نشست خبری پاسخ داده شد، «ترکیب هیئت‌علمی هفته هنر انقلاب اسلامی» بود. براساس اظهارات علی قربانی، مدیرعامل موسسه سپهر سوره هنر در بخش آفرینش‌های ادبی (داستان)؛ ساسان ناطق، محمدرضا شرفی خبوشان و ابراهیم اکبری دیزگاه، در بخش آفرینش‌های ادبی (شعر)؛ علی داودی، علی‌محمد مؤدب و علیرضا قزوه، در بخش هنرهای نمایشی؛ نصرالله قادری، کوروش زارعی و سیدحسین فدایی‌حسین، در بخش موسیقی؛ محسن صفایی‌فر، ساعد آذری و امیرحسین سمیعی، در بخش عکس؛ علی‌اصغر داودآبادی فراهانی، فرهاد سلیمانی و مجتبی کوچکی، در بخش معماری؛ مهدی خاک‌زند، محسن اکبرزاده و سیدامیر حسینی، در بخش طنز؛ داوود امیریان، رضا ساکی و امید مهدی‌نژاد، در بخش ادبیات پایداری؛ مرتضی سرهنگی و حمید قزوینی، در بخش هنرهای تجسمی؛ مصطفی گودرزی، سیدعباس میرهاشمی، غلامعلی طاهری، امیرعبدالحسینی و نادر قشقایی، در بخش پژوهش؛ سیدحسین شهرستانی، محمدرضا وحیدزاده و سجاد صفارهرندی، در بخش انیمیشن؛ امیررضا مافی شیراز، فخریان و گلپایگانی (هر دو نفر، بدون ذکر نام کوچک در خبر منتشرشده)، در بخش مستند؛ امیر مهریزدان، عبدالحسین بدرلو و محسن یزدی و در بخش سینمایی؛ محمد ساسان، محمدرضا شفیعی و فرهاد قائمیان «ترکیب هیئت‌علمی هفته هنر انقلاب اسلامی» را تشکیل می‌دهند.

چهره‌های برگزیده تئاتر، سینما و تلویزیون

حوزه هنری، معرفی چهره‌های سال هنر انقلاب را در نهمین دوره برگزاری، طی سه‌شب انجام داد. براین‌اساس شب‌اول 25فروردین‌ماه، چهره برگزیده تئاتر، موسیقی، عکس، معماری، پژوهش و سینما، شب‌دوم 26فروردین‌ماه، چهره‌ برگزیده هنرهای تجسمی، ادبیات، طنز و ادبیات دفاع مقدس و ادبیات پایداری و شب‌سوم 27فروردین‌ماه، چهره و رویداد برتر و چهره ماندگار معرفی شدند.

در شب نخست، ایوب آقاخانی در رشته تئاتر برای نگارش «تریلوژی‌های جنگ»، محسن اسلام‌زاده برای ساخت مستند «هیچ‌کس منتظرت نیست»، محمد خیراندیش برای کارگردانی انیمیشن «پسر دلفینی»، حسین دارابی برای کارگردانی فیلم سینمایی «هناس» و فیلم کوتاه «محافظ» و درنهایت جلیل سامان برای تولید مجموعه تلویزیونی «زیر خاکی»، به‌عنوان چهره‌های سال هنر انقلاب معرفی شدند.

ایوب آقاخانی را اغلب اهالی‌تئاتر به‌عنوان نویسنده، کارگردان و مدرس تئاتر می‌شناسند. او چهره‌ای الزاما متعلق به هنر انقلاب اسلامی یا هنر دفاع مقدس نیست و آثار متعددی در کارنامه‌اش قابل مشاهده است هرچند آنچه مورد انتخابش شد، سه‌نمایشنامه دفاع‌مقدسی درباره محمد جهان‌آرا، مصطفی چمران و احمد کشوری با عناوین «فصل خون»، «آسمان و زمین» و «اروندخون» بود که درمجموع باعنوان «تریلوژی‌های جنگ» شناخته می‌شوند. نکته دیگر در مورد او، سمتش در حوزه هنری است. آقاخانی با حکم کوروش زراعی؛ مدیر مركز هنرهای نمایشی حوزه هنری، مسئولیت «دفتر مطالعات پژوهشی و راهبردی» این مركز را برعهده دارد و دیدن نامش در میان چهره‌های برگزیده سال هنر انقلاب، خواه‌ناخواه موجب طرح این پرسش می‌شود که مسئولیتش در حوزه هنری چه میزان در انتخاب‌شدنش تاثیر داشته است؟

این سوال می‌تواند در مورد مستند «هیچ‌کس منتظرت نیست» که موجب انتخاب محسن اسلام‌زاده شد هم، مطرح شود. مستندی که محصول مرکز مستند سوره، زیرمجموعه حوزه هنری است و باز هم موجب طرح ابهامی می‌شود که علی فروزانفر خود به آن اشاره کرد. اینکه؛ «آیا چهره هنر انقلاب از سازوکارهای درونی حوزه هنری انتخاب می‌شود و درواقع چهره هنری یک سازمان است؟» اسلام‌زاده که سابقه ساخت مستندهایی چون «زندان ابوسلیم» (در مورد زندانی به‌همین‌نام در دوران حکومت دیکتاتوری معمر قذافی) و «زندگی میان پرچم‌های جنگی» (با موضوع حضور داعش در افغانستان) را در کارنامه دارد، هنگام دریافت این جایزه نیز در کشور افغانستان به‌سر می‌برد و در حال کار بود.

محصول دیگری که موجب انتخاب چهره سال هنر انقلاب در حوزه سینما شد را سازمان هنری رسانه‌ای اوج، با مشارکت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی ساخته بود. «پسر دلفینی»، انیمیشنی سینمایی بود که نه‌تنها موجب ذکر نام نویسنده و کارگردانش؛ محمد خیراندیش در میان چهره‌های سال هنر انقلاب شد که مهم‌ترین اثر کارنامه کاری فیلمسازش هم بود. به‌گونه‌ای‌که با جست‌وجوی نام خیراندیش، از «پسر دلفینی» به‌عنوان مهم‌ترین اثری که تابه‌حال ساخته است، یاد می‌شود. اثر بعدی هم محصول حوزه هنری بود؛ «هناس» به کارگردانی حسین دارابی و تهیه‌کنندگی محمدرضا شفاه که براساس زندگی شهید داریوش رضایی‌نژاد، دانشمند هسته‌ای ساخته شده است و موجب ذکر نام کارگردانش در میان چهره‌های سال هنر انقلاب شد. آخرین برگزیده این بخش، جلیل سامان بود که شاید به‌واسطه پخش سریالش؛ «زیرخاکی» از تلویزیون، آشناترین نام برای عموم مخاطبان به‌شمار می‌آمد. سامان، اولین‌بار با «ارمغان تاریکی» (1389) به تلویزیون آمد و بعد از آن «پروانه» را (1392) را ساخت. سومین سریال او، «نفس» نام داشت و پس از این سه‌گانه سراغ ساخت «زیرخاکی» در سه‌فصل رفت که یکی از دلایل عمده دیده‌شدنش، بازی پژمان جمشیدی و ژاله صامتی در آن بود.

هنرهای تجسمی و هنرمندان

انتخاب چهره سال هنر انقلاب اسلامی در حوزه هنرهای تجسمی؛ عکاسی، معماری، گرافیک، نگارگری، تصویرسازی و کاریکاتور، بدون اشاره به اثری که موجب انتخاب افراد شد و براساس فعالیت‌های کلی‌شان صورت گرفت. براین‌اساس سیدعباس میرهاشمی در رشته عکاسی، جواد خدایی در رشته معماری، مسعود نجابتی در رشته گرافیک، مینا صدری در رشته نگارگری، محمدرضا دوست‌محمدی در رشته تصویرسازی و محمدحسین نیرومند در رشته کاریکاتور، انتخاب‌شدگان بعدی بودند. نام‌هایی که جست‌وجویی در موردشان حکایت از نزدیکی همیشگی‌شان به متولیان برگزاری هفته هنر انقلاب اسلامی دارد و عمده فعالیت‌های‌شان در زمینه هنر انقلاب و دفاع‌مقدس است.

ازجمله این افراد سیدعباس میرهاشمی بودند که سال‌ها در قامت دبیر جشنواره تجسمی فجر حضور داشته و پیش از آن، انجمن عکس انقلاب اسلامی را راه‌اندازی کرده است یا جواد خدایی که کوشیده است رویداد‌های ناخوشایندی را که در حوزه معماری و شهرسازی در اطراف حرم مطهر رضوی رخ داده است، رفع کند. مسعود نجابتی تازه از خطاطی شعار «سَنُصَلّی فی‌القدس - در قدس نماز خواهیم خواند»، روی دیوار حائل بین جنوب لبنان و سرزمین‌های اشغالی فارغ شده و مینا صدری با خلق مجسمه «دیده‌بان»، لحظه‌های پایانی زندگی شهید باکری را پیش‌روی مخاطب نشانده است. محمدرضا دوست‌محمدی نیز برای تصویرسازی‌هایش از شهید قاسم سلیمانی و محمدحسین نیرومند، برای برگزاری نمایشگاه پوستر «کار خودشونه» (دربرگیرنده 45پوستر در مورد اعتراضات رخ‌داده) شناخته می‌شوند.

چهره‌های سال ادبیات و نقش «سوره مهر»

در مورد چهره‌های سال هنر انقلاب در حوزه ادبیات، آثاری که موجب انتخاب شده، مشخص است. مهرداد صدقی برای نگارش رمان «آب‌نبات نارگیلی» در بخش طنز، گلستان جعفریان برای نگارش کتاب «پاییز آمد» در بخش ادبیات دفاع‌مقدس، هدایت‌الله بهبودی برای نگارش دانشنامه «زندان سیاسی در دوره پهلوی» در بخش ادبیات انقلاب (ضمن انتخاب به‌عنوان چهره ماندگار هنر انقلاب)، علی‌اصغر عزتی‌پاک برای نگارش کتاب «اجاره‌نشین خیابان الامین» و مهدی جهاندار به‌خاطر نگارش مجموعه‌شعر «مرتد» در بخش ادبیات و شعر، به‌عنوان چهره‌های سال هنر انقلاب معرفی شدند. ضمن‌اینکه علی‌اصغر فهیمی‌فر هم برگزیده بخش پژوهش بود. در این بخش نیز ردپای انتشارات سوره مهر، به‌عنوان ناشر زیرمجموعه حوزه هنری قابل‌مشاهده بود تا باردیگر همان سوال مطرح شود که آیا جایزه چهره سال هنر انقلاب، در میان هنرمندان بیشتر به آنهایی تعلق می‌گیرد که سابقه همکاری با حوزه هنری را به‌عنوان متولی برگزاری هفته هنر انقلاب در کارنامه دارند؟ از میان این پنج‌عنوان، ناشر سه‌عنوان «آب‌نبات نارگیلی»، «پاییز آمد» و «زندانی سیاسی در دوره پهلوی»، سوره مهر بود.

از چهره و رویداد برتر تا چهره ماندگار

آیین پایانی نهمین هفته هنر انقلاب اسلامی، شامگاه ۲۷فروردین‌ماه ۱۴۰۲ با معرفی چهره و رویداد برتر سال ۱۴۰۱ و تقدیر از چهره ماندگار، در حوزه هنری برگزار شد. براین‌اساس از محمدمهدی سیار، شاعر و ترانه‌سرا به‌عنوان چهره برتر (او در بخش موسیقی نیز، چهره‌سال هنر انقلاب شده بود) و از هدایت‌الله بهبودی، به‌عنوان چهره‌ماندگار به‌خاطر مجموعه فعالیت‌هایش تقدیر شد. همچنین سرود «سلام فرمانده»، با صدای ابوذر روحی، رویداد برگزیده سال نام گرفت. این رویداد در حالی به پایان رسید که سوالات بی‌پاسخ مورداشاره درخصوص آن، همچنان بی‌پاسخ است و احتمالا تا دوره بعدی که در سال 1403 برگزار خواهد شد، بی‌پاسخ خواهد ماند. ضمن اینکه شکاف عمیق موجود نیز می‌توانست موجب شود اگر انتخاب‌کنندگان کسان دیگری بودند، انتخاب‌شوندگان نیز با تغییری 180درجه‌ای مواجه شوند.