همه‌گیری همیشه همراه
سید مهدی‌یار موسوی
خبرنگار فرهنگ
ما ساکنان زمین در قرن بیست‌ویکم شاید فکر می‌کنیم بیش از ساکنان قبلی زمین در هر زمان دیگری، معنای پاندمی و همه‌گیری جهانی را با از دست دادن نزدیکان خود یا درگیر شدن خودمان با ویروس کرونا، با گوشت و پوست و استخوان‌مان، درک کرده‌ایم؛ اما باید گفت همه‌گیری همزاد با یکجانشینی، از همان زمانی که بشر تصمیم گرفت محلی مشخص برای زندگی‌اش انتخاب کند و به طور دسته‌جمعی، با دیگر هم‌نوعانش، زندگی را ادامه دهد، گریبان‌گیر تن و ذهن او شده است.
این بیماری‌ها تقریباً از قدیم‌ترین ایام همراه انسان بوده‌اند و به نظر می‌رسد در زمانی که هنوز اجتماعات انسانی شکل نگرفته بود، چندان نمود و بروزی نداشتند و افراد را به صورت فردی مبتلا می‌ساختند؛ اما از هنگامی که توانستند به جوامع انسانی که جمعی زندگی می‌کردند وارد شوند و گروهی از افراد را درگیر نمایند، موضوع همه‌گیری اهمیت صدچندان یافت. ازاین‌رو، همه‌گیری‌ها و جهانگیری‌ها (پاندمی)، موضوع مطالعات گوناگون تاریخی، اجتماعی، ادبی و… قرار گرفت. بنابراین اگر این بیماری‌ها ازجمله مهم‌ترین آنها طاعون، در اکثر نوشته‌های پزشکی و تاریخی همراه با تمدن‌ها به بحث گذاشته می‌شوند، به‌خاطر همین ویژگی ذاتی آن‌هاست. کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی»، کتابی دیگر از پژوهشگر شرق‌شناس، مایکل دالس است. مایکل والترز دالس از آن دست شرق‌شناسانِ غربی است که با آثارش، اصولاً روی نقاطی از تمدن شرق دست می‌گذارد که یا به آن پرداخته نشده یا در صورت پرداخت، چندان عمیق نبوده است. کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی» شاید جزو آثار انگشت‌شماری باشد که در حد توان خود سعی داشته طی پژوهشی دقیق و درست، نتیجه‌ای علمی از آن چیزی ارائه دهد که در قالب تأثیر همه‌گیری‌ها بر زیست بشر در تاریخ تمدن شرق دوره میانه دیده شده است. ازاین‌رو موضوع این کتاب مطالعه طاعون در خاورمیانه، در دوره میانه اسلامی است و با چنین رویکردی به نگارش درآمده است. خاورمیانه منطقه‌ای است که در آن دوران، مهد و مرکز تمدن درخشان اسلامی و چهارراه ارتباطی تمدن‌ها و اقوام گوناگون بوده است. طاعون که به‌علت تخریب اقتصادی و ویران کردن آثار تمدنی از عینیت ملموس و قابل مشاهده‌ای برخوردار بوده است، در ساختن وهم، تخیل و ارتباط انسان با نیروهای ماورایی و شیطانی هم نقش بسزایی داشته است. به موازات این دو پیامدی که طاعون برای جوامع به وجود می‌آورد، تلاش‌هایی علمی در طول تاریخ صورت می‌گرفت و سعی می‌شد تا ماهیت علمی طاعون و روش‌های درمانی و پیشگیری آن شناخته شود تا براساس آنها با این بیماری مقابله صورت گیرد. در این مسیر شماری از درمانگرها و محققان جان خود را از دست دادند ولی شجاعانه مسیر علمی و ارائه خدمات پزشکی را پیش بردند و به کار بستند. اگرچه باید اذعان کرد به نسبت تلاش‌های صورت‌گرفته، دستاوردها بسیار اندک بوده است؛ اما این نوع نگاه به‌دور از خرافه آنقدری تاثیرگذار بوده که امروزه پس از گذشت قرن‌ها، بتوان رد پای آن را در تاریخ جست‌وجو کرد. کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی»، با ترجمه دکتر قربان بهزادیان‌نژاد که آثاری دیگر از مایکل دالس را نیز ترجمه کرده است، در سال ۱۳۹۹ توسط پژوهشکده تاریخ اسلام، به چاپ دوم رسید. چاپ نخست این کتاب به‌دلایل مختلفی با اقبال منتقدان و صاحبان نظر روبه‌رو شد که یکی از آن دلایل جایگاه علمی نویسنده بود. مایکل دالس؛ اسلام‌شناس و شرق‌شناسی است که در میان تاریخ‌نگاران و محققان ایران و دیگر کشورها، به خوبی شناخته شده و آثار گران‌سنگی تدوین کرده که مورد استناد و استفاده بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است. او تلاش‌های زیادی در زمینه تاریخ اجتماعی جامعه اسلامی با تکیه بر پزشکی و بیماری‌های خاص نظیر جذام، جنون، طاعون (همه‌گیری) و... داشته است. بیماری‌هایی که هریک از منظری منحصربه‌فرد، ارائه دهنده رویکرد خاص و متنوع چنین جامعه‌ای هستند. دالس در بررسی این بیماری‌ها سعی داشته آنچه را در جامعه اسلامی خاورمیانه جریان داشته است، بدون پیش‌داوری به تصویر بکشد. تصویری که زشت و زیبا، علم و جهل، عقل و خرافه، طبیعی و ماوراءالطبیعی، فقر و غنا، امید و ناامیدی، مدارا و خشونت، تقدیر و اختیار و رنگین‌کمان‌های متنوع بین دوانگاری‌ها را کنار هم نمایان کرده و در منظر خواننده نشانده است.
چنین تصویری در نگاه نقادان و پژوهشگرانی که به کارهای او ارجاع می‌دهند، بازتاب‌های گوناگونی داشته که فصل مشترک آنها را می‌توان این اشکال دانست که مایکل شاید به‌دلیل کمبود دسترسی به منابع، کم بودن پژوهش‌های منتشر شده، تنوع زبانی که به مسائل اجتماعی خاورمیانه پرداخته‌اند، بازه زمانی طولانی مطالعه، تحول معنایی واژه‌ها و...، بعضی بخش‌ها یا مسائل را یا ندیده گرفته یا کم‌رنگ‌تر از آنچه امروزه محققان در ذهن دارند، برجسته کرده یا به‌عمد گزینشی در استفاده از منابع داشته است. همه این عوامل موجب‌شده تا آثار او از جامعیت کافی برخوردار نباشد. اما علاقه‌مندان به پژوهش‌های او، بر مزیت دالس در آغازگری تدوین چنین مجموعه‌های منسجمی اشاره می‌کنند و مدعی‌اند که او زمینه را برای محققان بعدی فراهم کرده است. در مورد کتاب «طاعون و افول تمدن اسلامی» نیز باید گفت با وجود نقدهایی که به کتاب وارد می‌شود، این اثر بی‌شک یک منبع پژوهشی مفصل برای مورخان خواهد بود که داده‌های کم‌نقص‌تری را به مخاطب و خواننده ارائه می‌دهد.
