روزگار سپریشده طب اسلامی
سید مهدی‌یار موسوی
خبرنگار فرهنگ
سلامت و بیماری از اولین روزهای حیات بشر تاکنون، در همۀ فرهنگ‌ها، ذهن انسان را به خود مشغول کرده است. به‌همین‌دلیل انسان‌ها از همان آغاز، روش‌های اولیه‌ای برای حفظ سلامتی و بهبودی هنگامی که به‌هر دلیلی بیماری به‌وجود می‌آمد، ابداع کرده‌اند. این موضوعِ همگانی و شاید فطری که همان دغدغۀ سلامت جسمی و روانی است، تمدن‌های مختلف را به میزبانی و ابداع راهبردهای متنوع برای مقابله با بیماری‌ها هدایت کرده است. همانند سایر مردم، اَعراب بدوی نیز در معرض آسیب‌ها و بیماری‌ها بودند و آنها هم در چنین شرایطی روش‌های مختلفی برای معالجه به‌کار می‌بستند. تااینکه در میانۀ خلافت عباسی، مسلمانان در مراکز شهری بزرگ، شبکۀ بسیار پیچیده‌ای از نظریه و اعمال پزشکی به وجود آوردند و توسعه دادند که تا به امروز تحسین دوست و دشمن را برانگیخته است.
تواریخ مختلف باورهایی را دربارۀ حفظ سلامت، پیشگیری یا درمان بیماری‌هایی که در صحرای عربی پیش از اسلام به وجود می‌آمد، گزارش کرده‌اند؛ اما پس از ظهور اسلام نخبگان جامعۀ اسلامی در بغداد که پایتخت امپراتوری عباسی بود، گرد آمدند و چیزی تحت عنوان پزشکی اسلامی را بنیان نهادند.
چگونگی شکل‌گیری پزشکی اسلامی در میان گوناگونی سنت‌های پزشکی در آن زمان موضوعی است که در کتابِ «پزشکی اسلامی در دورۀ میانه»، مورد بررسی قرار می‌گیرد. نویسندگان در این کتاب چند موضوع اصلی را که هرکدام از آنها در عنوان هر فصل بازتاب یافته، سازماندهی کرده‌اند.
در فصل نخست چگونگی پدیدار شدن پزشکی اسلامی در دورۀ میانه و تبادل گستردۀ آن با سایر فرهنگ‌ها مورد بررسی قرار گرفته است. به‌طورکلی این تبادل بیشتر از راه ترجمه و در خلال نهضت ترجمه صورت گرفته؛ بااین‌حال دادوستد و مسافرت‌ها نیز بی‌تأثیر نبوده است. در فصل دوم نویسنده از شبکۀ نظری و ادبیات گستردۀ منابع در دسترس درمانگران صحبت به میان می‌آورد. اما مسئله‌ای که همیشه در طول تاریخ یکی از موانع پیشرفت علم محسوب می‌شده، باورهای غیرعلمی بوده است. اینکه درمان‌های غیرعادی و سحرآمیز، سنت‌ها ی عامیانه، تجویزهای دینی متدینان در آموزش‌ها در اعمال پزشکی روزمره چه نقشی داشته‌اند و چگونه درمانگران در کنار باورهای فرهنگی مختلف در جامعه بزرگ اسلامی آن روزگار به کار خود ادامه می‌دادند، موضوعی است که در فصل سوم این کتاب بررسی می‌شود. در قسمت بعد کتاب «پزشکی اسلامی در دورۀ میانه»، سعی نگارندگان بر این است که پاسخی به این سوال بدهند که کدام منابع تاریخی دربارۀ شناخت روش‌های معالجه بیماری‌های خاص آن دوره، به ما کمک می‌کنند و چگونه روش‌های درمانی برای آن بیماری‌ها انتخاب می‌شده‌اند؟ آخرین فصل کتاب نیز به بقا و رواج پزشکی اسلامی بعد از شکوفایی دوره میانه، اختصاص یافته و به آن نگاهی گذرا دارد. در این فصل به این موضوع پرداخته شده که چگونه پزشکی اسلامی به اروپا راه می‌یابد و مبنای سنت پزشکی اروپایی می‌شود و چگونه هنوز پزشکی اسلامی دورۀ میانه عملاً در برخی کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد. کتاب «پزشکی اسلامی در دورۀ میانه»، اثری است علمی-تاریخی از مجموعه تحقیقات پیتر پورمن و امیلی اسمیت با ترجمۀ دکتر قربان بهزادیان‌نژاد که در سال ۱۴۰۱ به‌همت نشر نگارستان اندیشه، در ۳۸۷ صفحه به چاپ رسیده است. درحقیقت باید گفت، هدف این کتاب فشرده کردن تاریخ کامل پزشکی اسلامی دورۀ میانه در یک مجلد کوچک نیست؛ بلکه درصدد است با برجسته کردن نمونه‌های خاص، رویکردی کلی از آن دوره ارائه کند. همچنین این کتاب بر آن است تا برخی از اسنادی را که تاکنون منتشر نشده‌اند با شرح و تفصیلی که در توضیحات آخر هر فصل آمده، عرضه کند. این کار به خواننده اجازه می‌دهد که برداشت‌ها و تصورات خود را از مراقبت و درمان پزشکی آن دوران، در چند وجه و گونۀ ادراکی ارتقاء دهد. به‌نظر مؤلفان این اثر، از آنجا که تاکنون موضوعات حائز اهمیت فراوانی مورد بررسی علمی قرار نگرفته‌اند، ما در شرایطی نیستیم که تاریخ پزشکی جامعی برای دنیای اسلام، حتی اگر آن را به مقطع زمانی دورۀ میانه هم محدود کنیم، به نگارش درآوریم. بااین‌حال سعی بر این است که برخی جنبه‌های تاریخی و اجتماعی پزشکی؛ مانند بیماران و درمانگران، مراقبت و بهداشت عمومی، ساختارهای شهری و روستایی، اخلاق و آموزش پزشکی و موارد دیگری را در آن دوره، هدف‌گذاری کنیم و بر آنها تأکید بیشتری داشته باشیم. درنتیجه قصد کتاب پرداختن به این مشکل است که حقیقتاً بیماران چگونه معالجه می‌شدند تااینکه خود را به وصف نظریه‌های پزشکی و تبارشناسی پزشکان مشهور، محدود کند.
در فصول کتاب مذکور به پیچیدگی‌ها و اختلاف‌نظرها، مقایسه‌های ترغیب‌کننده و سوالات مختلفی پاسخ داده شده است. پرسش‌هایی چون کدام نویسندگان پزشکی اسلامی به سنجۀ قابل‌توجهی از دانش پزشکی و درمان‌های موفق دست یافته‌اند؟ وضعیت پزشکی در جامعه اسلامی دورۀ میانه چگونه بوده است؟ چه کسی درمانگر خوانده می‌شد؟ چه کسانی رساله‌های نظری متعدد را به فرآیند درمان پزشکی مرتبط کرده‌اند؟ بیمارستان‌های اسلامی در ارائۀ خدمات حرفه‌ای مراقبت پزشکی و آموزش پزشکان چه نقشی ایفا می‌کردند؟ درنهایت باید اذعان کرد گوناگونی در جامعۀ اسلامی دوره میانه آنقدر زیاد است که نمی‌توان آن را به تصویر کشید، اما امکان غبارزدایی، شفاف‌سازی و نمایان ساختن برخی از وجوه آن، مانند کاری که این کتاب انجام داده است، وجود دارد.
