چین علیه تمامیت ارضی ایران/چرا پکن برای چندمین بار از ادعاهای امارات درباره جزایر سهگانه حمایت کرد؟
تور پنجروزه وانگ ئی، وزیر خارجه چین، به خاورمیانه بازتاب متفاوتی در ایران داشت. وانگ ئی در نخستین مقصد سفر خود در امارات متحده عربی، پای بیانیهای را امضا کرد که بار دیگر در آن ادعاهای ارضی ابوظبی در مورد جزایر سهگانه ایرانی تکرار شدهبود.
تور پنجروزه وانگ ئی، وزیر خارجه چین، به خاورمیانه بازتاب متفاوتی در ایران داشت. وانگ ئی در نخستین مقصد سفر خود در امارات متحده عربی، پای بیانیهای را امضا کرد که بار دیگر در آن ادعاهای ارضی ابوظبی در مورد جزایر سهگانه ایرانی تکرار شدهبود. این بیانیه بلافاصله با واکنش سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران مواجه شد.
اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در واکنش به بیانیه پایانی سفر وانگ ئی به امارات متحده عربی «تکرار ادعای بیاساس و نادرست در مورد جزایر ایرانی ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک در بیانیه پایانی سفر وزیر امور خارجه چین به امارات را محکوم کرد.» اهمیت همسویی اخیر چین با امارات متحده عربی در همزمانی آن با تازهترین بیانیه شورای همکاری خلیج فارس است که ضمن تکرار ادعاهای پیشین در مورد جزایر سهگانه ایرانی، طیف وسیعی از تعرضهای جدید به ایران را رقم زد.
در بیانیه اخیر شورای همکاری خلیج فارس با گستردهتر شدن ادعاها علیه ایران، ساخت و ساز واحدهای مسکونی و توسعه زیرساختی در ابوموسی، رفت و آمد مقامات ارشد نظامی و برگزاری رزمایشهای دورهای و ثبت رسمی «روز ملی جزایر سهگانه» در تقویم کشور به عنوان «نقض حقوق امارات متحده عربی» عنوان شدهاست. این همزمانی نشان میدهد که امارات متحده عربی تلاشهای خود را برای اجماعسازی علیه تمامیت ارضی ایران تشدید کردهاست و از ابزارهای مختلف از جمله جلب حمایت متحدان ایران برای اقدام علیه تمامیت ارضی ایران استفاده میکند.
حمایت چین و روسیه از موضع امارات، میتواند باعث شود که تنها متحدان ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد، در شرایط سخت فعلی ایران در جامعه جهانی به سمت ادعاهای امارات متمایل شوند و در صورت ارجاع پروند جزایر سهگانه به شورای امنیت، به نفع ایران اقدام نکنند.
اقدام وزیر امور خارجه چین در امارات با واکنشهای گستردهای در تهران مواجه شد. این نخستین بار نیست که دولت جمهوری خلق چین در نشستهای مشترک با کشورهای عربی با ادعاهای امارات متحده عربی علیه ایران همراهی میکند. سفر وانگئی به منطقه در سومین سالگرد سفر تاریخی شیجینپینگ، رئیسجمهور خلق چین به ریاض انجام میشود. در سفری که آذرماه سال ۱۴۰۱ رئیسجمهور چین به منطقه داشت دو بیانیه مشترک با عربستان سعودی و شورای همکاری خلیج فارس امضا شد که در هر دو آنها با ادبیات تندی علیه ایران سخن گفتهشدهبود.
سفر سه سال پیش شی سه ماه پیش از آن انجام شد که ایران و عربستان سعودی با میانجیگری چین به توافقی برای عادیسازی روابط در پکن دست پیدا کنند. بیانیههای شیجینپینگ در ریاض با واکنش بسیار تندی در داخل کشور مواجه شد. این در حالی بود که تیرماه همان سال جو بایدن، رئیسجمهور آمریکا در سفری به جده با رهبران کشورهای شورای عربی و شورای همکاری خلیج فارس دیدار کردهبود و در بیانیه پایانی هیچ اشارهای به ادعای ارضی امارات متحده عربی علیه ایران نشدهبود.
تهران که در شرایط سخت روابط خارجی قرار دارد و پس از توقف مذاکرات هستهای با غرب و فعالسازی مکانیسم اسنپبک توسط کشورهای اروپایی به شدت به حمایت روسیه و چین وابسته شدهاست، ابزارهای محدودی برای واکنش به این اقدام چین در اختیار دارد. واکنش به این بیانیه در تهران به جای «احضار» سفیر چین به وزارت امور خارجه، به یک دیدار صمیمانه با سفیر چین و به میزبانی سفارت چین ختم شد.
بر اساس گزارش رسانهها علیاکبر نظری، مدیر تشریفات وزارت خارجه، روز پنجشنبه مهمان زونگ پی وو، سفیر چین در ایران بود. در جریان این ملاقات گفتوگوی صمیمانهای در مورد پروتکلها و مسائل دوجانبه، منطقهای و بینالمللی و همچنین پتانسیلهای گردشگری ایران انجام شد.
نرمتر از بیانیه ۱۴۰۱
اقدام وانگئی در سفر به امارات متحده عربی بیسابقه نبود و استمرار سیاست چین در همراهی و همسویی با کشورهای عربی منطقه در موارد اختلافی با ایران است. در بیانیههای مشترکی که آذرماه سال ۱۴۰۱ میان شیجینپینگ و کشورهای عربی منطقه امضا شدهبود، انتقادهای متعددی از سیاست منطقهای ایران مطرح شدهبود و از جمله به موضوع برنامه موشکی، برنامه پهپادی و برنامه هستهای ایران به عنوان خطری برای منطقه اشاره شدهبود و ایران به حمایت از گروههای تروریستی و دخالت در امور داخلی همسایگان متهم شدهبود.
محتوای این بیانیه و واکنشهای گسترده در ایران باعث شد تا چین برای دلجویی از مقامهای ایرانی معاون نخستوزیر وقت، هو چونهوا را به تهران اعزام کند. در دیدار هو چونهوا با سیدابراهیم رئیسی، رئیسجمهور وقت ایران، تهران به تندی به پکن واکنش نشان داد.
برخلاف بیانیه شیجینپینگ در سال ۱۴۰۱، بیانیه اخیر وانگ ئی در سفر به امارات متحده عربی اشاره مستقیمی به نام ایران نکردهبود و لحنی نسبتاً نرمتر نسبت به بیانیههای مشترک قبلی چین و امارات متحده عربی داشت. در این بیانیه که دوشنبه هفته گذشته منتشر شد، آمدهبود: «طرف چینی از تلاشهای امارات متحده عربی برای حل مسالمتآمیز مسئله جزایر سهگانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی از طریق مذاکرات دوجانبه و بر اساس موازین حقوق بینالملل، از جمله منشور سازمان ملل متحد، حمایت کرد.»
سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران از «اصرار امارات بر بهرهبرداری سوء از حضور هر هیئت دیپلماتیک در این کشور جهت طرح ادعای ارضی علیه ایران» اظهار تأسف کرد و تاکید کرد: «جزایر ایرانی ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک بخشهای جداییناپذیر از قلمرو سرزمینی ایران هستند و هرگونه ادعای ارضی نسبت به آنها آشکارا با اصل احترام به تمامیت سرزمینی کشورها و حُسن همجواری مغایر است.»
بیتوجهی چین به خطوط قرمز ایران
اقدام مجدد چین در همسویی با امارات متحده عربی در ادعاهای ارضی علیه ایران با واکنشهای تندی در داخل کشور مواجه شد. بسیاری از کارشناسان معتقدند که سیاست خارجی جمهوری اسلامی به دلیل نادیدهگرفتن توازن در سیاست خارجی و وابستگی بیش از اندازه به چین و روسیه در روابط خارجی خود در عین خصومت با غرب، اهرمهای کافی برای مقابله با سیاستهای غیردوستانه چین ندارد.
به اعتقاد کارشناسان، چینیها زمانی که احساس میکنند ایران توان کافی برای کاهش روابط یا آسیب زدن به منافع چین ندارد، توجهی به خواستهها و خطوط قرمز ایران نشان نمیدهند، چراکه معتقدند تهران توانایی کافی برای واکنش یا کاهش روابط با چین ندارد.
کیهان علیه چین
حسین شریعتمداری، مدیرمسئول روزنامه کیهان در یادداشتی در واکنش به بیانیه اخیر چین نوشت: «جمهوری اسلامی ایران کشوری مستقل است و در حاکمیت بلامنازع بر وجب به وجب خاک خود با هیچکس و هیچ کشور و هیچ قدرتی تعارف ندارد. وزیرخارجه چین باید هرچه زودتر اشتباه بزرگی که مرتکب شده است را جبران کند.»
شریعتمداری در تلاش برای ادعای متقابل در مقابل چین نوشت: «با همین نگاه و با قاطعیت میتوان گفت که جزایر تایوان، پنگهو، تینمن و ماتسو که امروزه تحت عنوان دولت چین تایپه اداره میشوند و دولت چین ادعای مالکیت آن را دارد نیز به چین تعلق ندارد و دستکم اینکه مالکیت چین بر آن قابل مناقشه جدی است.»
رابطه از روی ناگزیری
حمید ابوطالبی، دیپلمات پیشین و معاون سیاسی دفتر رئیسجمهور در دولت روحانی نیز در یادداشتی نوشت: «تکرار ادعای ارضی علیه ایران در بیانیهای که چین پای آن را امضا کرده، صرفاً یک همراهی لفظی یا خطای تشریفاتی نیست، بلکه کنشی آگاهانه از سوی بازیگری است که خود را در موقعیت «عدم پرداخت هزینه» میبیند.
چین با سوءاستفاده از روابط نامتوازن ایران در نظام بینالملل نشان داده است که در سیاست خارجی خود به اصولی چون احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی دیگران پایبند نیست و تنها معیار رفتار آن، منافع اقتصادی و مصلحتسنجی فرصتطلبانه است.» ابوطالبی با اشاره به میانجیگری چین در روابط ایران و عربستان سعودی، تصریح کرد: «وقتی تمامی تنظیم روابط ایران در خلیج فارس از کانال چین عبور میکند و چین به میانجی ایران و عربستان، دو قدرت بزرگ منطقه تبدیل میشود و بر کلیت دیپلماسی منطقهای ایران سیطره مییابد، نتیجهای جز همین جسارتها ندارد.
در چنین وضعیتی، چین نه شریک راهبردی، بلکه تنظیمگر منافع خود میشود؛ بازیگری که ایران را به آسانی به وجهالمصالحه روابطش با رقبای منطقهای تبدیل میکند و هیچ اصل پایداری جز سود اقتصادی نمیشناسد.» ابوطالبی تصریح کرد: «در منطق سیاست متوازن، اگر ایران از روابط تنظیمشده و پیشرفته با قدرتهای مؤثر، بهویژه آمریکا، برخوردار بود، چین ناگزیر میشد ایران را بهعنوان بازیگری مستقل و دارای گزینههای متنوع به رسمیت بشناسد.»
موضوع فقدان توازن در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در گذشته نیز مورد اشاره کارشناسان و دیپلماتهای پیشین قرار گرفتهاست. کوروش احمدی، دیپلمات بازنشسته در واکنش به بیانیه ۱۴۰۱ رئیسجمهور چین با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نوشتهبود: «چنین عاقبتی برای یک سیاست خارجی تکسویه و نامتوازن قطعی و محتوم است. هیچوقت تردیدی در نادرستبودن تصور مسئولان ایرانی مبنی بر داشتن روابطی راهبردی با چین وجود نداشته و مقامات چینی هرگز چنین تصوری نداشتهاند. این مواضع فقط رویکرد سیاسی سالهای اخیر چین به منطقه و بازیگران آن را از پرده برون افکند.»
اولویت کشورهای عربی
مناسبات تجاری چین و کشورهای عضو اتحادیه عرب در ۷ ماه نخست سال ۲۰۲۵ به ۲۴۱ میلیارد دلار رسیدهاست که حدود ۱۰ برابر حجم تجارت ایران و چین در همین مدت است. بخش اعظم مناسبات تجاری چین و کشورهای عربی با کشورهای منطقه خلیج فارس است. در عین حال کشورهای عربی منطقه روابط متعدد و متنوعی با قدرتهای جهانی دارند، درحالیکه ایران به صورت یکجانبه در سیاست خارجی و درآمدهای ارزی به چین وابسته است. بر اساس گزارشها تقریباً تمامی نفت خام صادراتی ایران در ۵ سال گذشته به چین فروختهشدهاست و از این رو اصلیترین منبع درآمد ارزی جمهوری اسلامی ایران به پکن وابستهاست.
درحالیکه کشورهای عربی مانند امارات متحده عربی و عربستان سعودی بازارهای متنوع نفتی در اختیار دارند که به سادگی میتوانند از این منابع به عنوان منابع جایگزین در صورت کاهش روابط با چین استفاده کنند. در این چارچوب به نظر میرسد که چینیها تمایل بیشتری به جلب نظر کشورهای عربی در سیاست خارجی خود داشتهباشند، چراکه تصور میکنند ایران به صورت یکطرفه به پکن وابسته است و در هیچ شرایطی توانایی کاهش روابط با چین ندارد، درحالیکه کشورهای عربی منطقه گزینههای متعددی برای توسعه روابط دارند.
