صلحی که نزدیک نیست/چرا پایان جنگ اوکراین در کوتاهمدت امکانپذیر نخواهد بود؟
رؤسایجمهور ایالات متحده و اوکراین پس از گفتوگوها در روز یکشنبه تلاش داشتند که با ارائه تصویری امیدوارانه از آینده، پایان جنگ را اتفاقی محتمل و نزدیک توصیف کنند اما واکنش مسکو نشان میدهد، مسکو تمایلی به پایان جنگ با شرایط فعلی ندارد.
رؤسایجمهور ایالات متحده و اوکراین پس از گفتوگوها در روز یکشنبه تلاش داشتند که با ارائه تصویری امیدوارانه از آینده، پایان جنگ را اتفاقی محتمل و نزدیک توصیف کنند اما واکنش مسکو نشان میدهد، مسکو تمایلی به پایان جنگ با شرایط فعلی ندارد.
دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا روز یکشنبه در مارآلاگو پس از گفتوگو با ولودیمیر زلنسکی، همتای اوکراینی خود اعلام کرد که دو طرف مذاکراتی «فوقالعاده» داشتهاند و «پیشرفت زیادی» در مسیر پایان دادن به جنگ در اوکراین اتفاق افتاده است. زلنسکی نیز گفت که او و ترامپ درباره «همه جنبههای» طرح صلح ۲۰ مادهای بحث کردهاند و «۹۰ درصد» از مسیر دستیابی به توافق را پیمودهاند.
او افزود که جنبههای نظامی این طرح بهطور کامل مورد موافقت دو طرف قرار گرفته اما جزئیات بیشتر راجع به این جنبهها ارائه نکرد. دیدار روز یکشنبه رهبران آمریکا و اوکراین که یک روز بعد از حمله گسترده موشکی و پهپادی روسیه به شهر کییف اتفاق افتاد، نقطه اوج تلاشها برای متوقف کردن بزرگترین جنگ زمینی اروپا در هشت دهه گذشته بود. با این حال، بهرغم اظهارات ترامپ و زلنسکی به نظر میرسد پیشرفت حاصل شده بر سر موضوعات کلیدی که تا امروز مانع دستیابی به صلح هستند اندک بوده است.
زلنسکی روز دوشنبه و همزمان با سفر اروپایی خود در یک گفتوگوی واتساپی با خبرنگاران اظهار کرد که اوکراین از اعتبار زمانی تضمین امنیتی ایالات متحده راضی نیست: «آمریکا در گفتوگوهای ابتدایی اعلام کرده که تضمین امنیتی ارائه شده از سوی واشنگتن به کییف تا 15 سال اعتبار خواهد داشت اما ما معتقدیم این زمان بسیار کم است. من به ترامپ گفتم که ما میخواهیم اعتبار زمانی این تضمین امنیتی 30، 40 یا حتی 50 سال باشد و او گفت به این مسئله فکر میکند.»
ادعای حمله به پوتین و بازنگری در مواضع روسیه
مواضع اتخاذشده از سوی روسیه نشان میدهد مسکو چندان تمایلی به پذیرش صلح در شرایط فعلی ندارد و باور دارد میتواند در میدان جنگ بهطور کامل به اهداف خود دست پیدا کند. از نگاه مسکو، این حقیقتی است که باید از سوی اوکراین و متحدان غربی این کشور پذیرفته و مذاکرات با این نوع نگاه دنبال شود.
تنها یک روز بعد از مذاکرات ترامپ و زلنسکی و بهرغم اظهار امیدواری ترامپ برای پایان جنگ، روسیه روز دوشنبه اوکراین را به تلاش برای حمله پهپادی به اقامتگاه ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور این کشور متهم کرد و بدون ارائه مدارک مستند، وعده اقدام تلافیجویانه داد. کییف بلافاصله این ادعا را «بیاساس» خواند و آن را ترفندی برای به انحراف کشاندن مذاکرات دشوار صلح توصیف کرد.
رویترز در تحلیلی پیرامون این ادعای مسکو نوشته است: «تشدید تنشها میان روسیه و اوکراین، ضربهای تازه به چشمانداز صلح وارد کرده است.»
دونالد ترامپ اعلام کرد که پوتین در تماس تلفنی صبح دوشنبه او را از جزئیات این حمله ادعایی آگاه کرده و این موضوع خشم او را برانگیخته است. با این حال، او بار دیگر بر باور خود مبنی بر «نزدیک بودن» توافق صلح تأکید کرد.
ترامپ پس از این تماس، در جمع خبرنگاران در خارج از اقامتگاه خود در پالمبیچ فلوریدا گفت: «خوی تهاجمی داشتن یک مسئله است، اما حمله به خانه شخصی فرد مسئلهای دیگر. اکنون زمان مناسبی برای هیچیک از این اقدامات نیست. من امروز این موضوع را از زبان رئیسجمهور پوتین شنیدم و بابت آن بسیار خشمگین شدم.»
پوتین در روز دوشنبه با اتخاذ لحنی تهاجمی، به ارتش خود فرمان داد تا عملیات برای تسلط کامل بر منطقه زاپوریژیا را با قدرت ادامه دهند. همزمان، کرملین درخواستهای خود مبنی بر خروج نیروهای کییف از آخرین بخشهای تحت کنترل در منطقه دونباس را تکرار کرد. به گفته یکی از دستیاران پوتین، رئیسجمهور روسیه در تماس با ترامپ تصریح کرده است که مسکو در پی این حمله پهپادی گزارششده، در حال بازنگری در مواضع خود است.
سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، مدعی شد که اوکراین در روزهای ۲۸ تا ۲۹ دسامبر تلاش کرده است با ۹۱ پهپاد دوربرد به اقامتگاه پوتین در منطقه «نووگورود» در غرب مسکو حمله کند که تمامی آنها توسط پدافند هوایی منهدم شدهاند. طبق اظهارات نقلشده از او در رسانههای روسی، این حادثه هیچ تلفات یا خسارتی در پی نداشته است اما هنوز مشخص نیست پوتین در زمان حمله ادعایی در اقامتگاه بوده است یا خیر.
لاوروف با توصیف این اقدام به عنوان «تروریسم دولتی» هشدار داد: «چنین ماجراجوییهایی بیپاسخ نخواهد ماند و اهداف برای حملات تلافیجویانه توسط نیروهای مسلح روسیه از پیش تعیین شدهاند.»
در سوی دیگر، ولودیمیر زلنسکی، رئیسجمهور اوکراین، این ادعای روسیه را «دروغپردازی محض» خواند و روسیه را متهم کرد که در حال زمینهچینی برای حمله به ساختمانهای دولتی در کییف است. زلنسکی تصریح کرد: «واضح است که ما دیروز جلسهای با ترامپ داشتیم. برای روسها، اگر هیچ تنشی میان ما و آمریکا نباشد و پیشرفتی حاصل شود، یک شکست محسوب میشود؛ زیرا آنها خواهان پایان جنگ نیستند. اطمینان دارم که آنها صرفاً در حال زمینهچینی برای حملاتی جدید، احتمالاً به پایتخت یا ساختمانهای دولتی هستند.»
لاوروف در مصاحبهای تفصیلی با خبرگزاری دولتی «ریا» که اواخر دوشنبه منتشر شد، تأکید کرد که اوکراین و غرب باید با این واقعیت کنار بیایند که «ابتکار عمل راهبردی» در میدان نبرد کاملاً در اختیار ارتش روسیه است.
یورونیوز نوشته است: همزمان با ادامه مذاکرات روسیه بامداد سهشنبه حملات گسترده پهپادی و موشکی تازهای را علیه چندین شهر اوکراین آغاز کرد. رسانههای محلی گزارش دادند که این حملات بار دیگر زیرساختهای حیاتی این کشور را هدف قرار داده است. وزارت انرژی اوکراین در بیانیهای در تلگرام اعلام کرد: «روسیه دوباره زیرساختهای انرژی ما را هدف حمله قرار داده است»، و افزود که این حملات به قطع برق در چندین منطقه از جمله کییف انجامیده است.
مسکو با حمله به زیرساختهای انرژی اوکراین میکوشد در فصل زمستان، اوکراینیها را از دسترسی به گرمایش و آب محروم کند. روسیه از زمان آغاز تهاجم تمامعیار خود علیه اوکراین در اوایل سال ۲۰۲۲، بارها شبکههای برق این کشور را هدف قرار داده است؛ رویکردی که کییف آن را «استفاده از زمستان بهعنوان ابزار جنگی» توصیف میکند.
مسیر طیشده
اواخر ماه نوامبر، ایالات متحده پس از ماهها گفتوگو با اوکراین و روسیه، یک طرح صلح 28 مادهای را برای پایان دادن به جنگ اوکراین ارائه کرد.
نخستین بحث مطرحشده در طرح صلح ۲۸ مادهای، تأیید حاکمیت ملی اوکراین و وعده اعطای تضامین امنیتی معتبر به این کشور از سوی ایالات متحده بود. با این حال، جزئیاتی درباره تضامین امنیتی، کیفیت این تضامین و مکانیسم عمل آنها مطرح نشده بود که خود میتوانست یک نگرانی بزرگ برای اوکراینیها و دلیل مهمی برای نپذیرفتن طرح باشد.
در این طرح آمریکایی، آورده شده بود که تعداد نیروهای نظامی ارتش اوکراین باید به کمتر از ۶۰۰ هزار نفر محدود شود. این در حالی بود که اوکراین در آن زمان بین ۸۰۰ تا ۸۵۰ هزار نفر پرسنل نظامی داشت و با چالشهای زیادی در تأمین نیروی انسانی کافی و آموزشدیده برای دفاع در برابر حملات روسیه دست و پنجه نرم میکرد.
در بندهای هفت و هشت طرح پیشنهادی آمریکا آمده بود که اوکراین باید قانون اساسی خود را تغییر دهد و در این قانون اساسی اعلام کند که به ناتو نخواهد پیوست. همچنین نیروهای ناتو برای همیشه از استقرار در اوکراین منع میشدند. در مقابل اوکراینیها اجازه مییافتند که مسیر عضویت در اتحادیه اروپا را دنبال کنند. از طرفی اوکراین باید متعهد میشد که برای همیشه یک کشور غیرهستهای باقی خواهد ماند و به سوی تولید بمب اتم نخواهد رفت.
امتیازات سیاسی زیادی هم در این طرح برای ارائه به روسیه وجود داشت. آمریکا تعهد میکرد که ادغام دوباره اقتصاد روسیه در اقتصاد جهانی را تضمین کند و گفتوگوهایی را با مسکو برای رفع تحریمها کلید بزند. همچنین از روسیه دعوت میشد تا یک بار دیگر به «گروه هشت» بپیوندد. «گروه هشت» در سال ۲۰۱۴ و پس از کنار گذاشته شدن روسیه از این گروه به دلیل اشغال شبهجزیره کریمه، به گروه هفت تبدیل شده بود.
در زمینه اختلافات سرزمینی نیز طرح آمریکا سوگیری قابل توجهی به سوی روسیه داشت؛ کریمه، لوهانسک و دونتسک به صورت دوفاکتو به عنوان خاک روسیه شناخته میشدند و مرز در دو استان زاپرویژیا و خرسون خطوط مقدمِ وقت بود. در مقابل این امتیازات، روسیه میپذیرفت که نیروهایش را از هر منطقهای خارج از ۵ استان مورد اشاره عقب بکشد و ادعایی درباره سایر مناطق اوکراین نداشته باشد.
بر مبنای طرح ارائهشده از سوی کاخ سفید، نیروهای اوکراینی، مناطقی از استان دونتسک را که هنوز در اختیار اوکراین بود تخلیه میکردند و این مناطق به عنوان منطقههای غیرنظامی خنثی و حائل شناخته میشدند. با این حال، از نظر رسمی این مناطق به عنوان خاک روسیه در نظر گرفته میشدند و روسیه صرفاً متعهد میشد که نیروهای نظامی خود را به این مناطق غیرنظامی اعزام نکند.
از جمله موارد مهم و تأثیرگذار دیگر در طرح ارائهشده از سوی آمریکا این بود که اوکراین ملزم میشد تا ۱۰۰ روز پس از اجرایی شدن توافق، انتخابات جدید برگزار کند. دوره ریاستجمهوری ولودیمیر زلنسکی در مه ۲۰۲۴ به پایان رسیده بود و از آن زمان زلنسکی با تصویب پارلمان و به دلیل شرایط اضطراری در دوره جنگ و عدم امکان مشارکت بخش زیادی از اوکراینیها در مناطق اشغالشده در انتخابات، به عنوان رئیسجمهور به کار خود ادامه میداد.
در طرح پیشنهادی آمریکاییها پیشبینی شده بود که نظارت بر اجرای توافق بر عهده شورای صلح به ریاست دونالد ترامپ، رئیسجمهور آمریکا باشد.
اوکراین که به شدت به این طرح اعتراض داشت، به کمک متحدان اروپایی خود تلاش کرد تا نظر آمریکا را تغییر دهد و طرح جدیدی را جایگزین طرح 28 مادهای کند. این تلاشها به آمادهسازی یک طرح 20 مادهای جدید از سوی اوکراین منجر شد.
طرح 20 مادهای تفاوتهای مهمی با طرح قبلی دارد. بر اساس این طرح که از سوی اوکراین منتشر شده، اگرچه نامی از عضویت مستقیم ناتو برده نشده، اما بند ۵ تصریح میکند که آمریکا، ناتو و اروپا تضمینهای امنیتی ارائه خواهند کرد که «آینهای از ماده ۵ پیمان ناتو» (دفاع دستهجمعی) است. این بسیار قویتر از تضامین طرح قبلی است. در این طرح، اوکراین اجازه دارد نیروهای مسلح خود را در سطح فعلی، یعنی ۸۰۰ هزار نفر حفظ کند. همچنین بر خلاف طرح 28 مادهای که صرفاً درباره مسیر عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا صحبت میشد، در طرح جدید اوکراین در یک «تاریخ مشخص» عضو اتحادیه اروپا خواهد شد.
طرح صلح 20 مادهای اوکراین و نقاط اختلاف
بنا بر اظهارات رئیسجمهور اوکراین، اوکراین و ایالات متحده راجع به بخش عمده طرح صلح 20 مادهای اتفاق نظر دارند اما موارد اختلافی به اندازهای مهمند که میتوانند دستیابی به طرح را مشکل کنند؛ با این توضیح که دستیابی به طرح مورد توافق آمریکا و اوکراین لزوماً به معنای پذیرفته شدن طرح از سوی مسکو نیست.
زلنسکی خواستار آن است که توافق صلح شامل تاریخ دقیقی برای الحاق اوکراین به اتحادیه اروپا باشد تا این وعده به یک تضمین محکم و عینی بدل شود. با این حال، با توجه به پیچیدگیهای ذاتی مذاکرات عضویت، همچنان نامشخص است که آیا اتحادیه اروپا با تعیین چنین سررسید دقیقی موافقت خواهد کرد یا خیر.
این تضمینها همچنین شامل یک توافق امنیتی دوجانبه با ایالات متحده (که به تصویب کنگره برسد) و نیز حمایت نظامی اروپا از توان دفاعی اوکراین در عرصههای هوایی، زمینی و دریایی خواهد بود. برخی کشورهای اروپایی اعلام آمادگی کردهاند که بهعنوان بخشی از این بسته حمایتی، نیرو به اوکراین اعزام کنند؛ اقدامی که روسیه صریحاً مخالفت خود را با آن اعلام کرده است.
زلنسکی روز دوشنبه اظهار داشت که اوکراین و ایالات متحده هنوز بر سر «مدتزمان» پیشنهاد امنیتی دوجانبه به توافق نرسیدهاند. اوکراین خواهان تضمینی چنددههای است اما فعلاً آمریکا با ارائه تضمینی 15 ساله موافقت کرده است.
با این وجود، اوکراین و ایالات متحده بر سر تعدادی از مفاد برای پیشگیری از شعلهور شدن مجدد درگیریها به توافق رسیدهاند؛ از جمله سازوکاری برای نظارت بر «خط تماس». پیشنویس این طرح همچنین شامل تعهد به آزادی تمامی اُسرای جنگی و غیرنظامیان بازداشتشده، و برگزاری انتخابات در اوکراین در سریعترین زمان ممکن پس از امضای توافق صلح است.
زلنسکی هفته گذشته تصریح کرد که سرنوشت قلمرو تحت کنترل اوکراین در منطقه «دونتسک» شرقی، همچنان «پیچیدهترین نقطه» مذاکرات باقی مانده است.
یک پیشنهاد صلح پیشین که توسط روسیه و ایالات متحده تدوین شده بود، خواستار عقبنشینی نیروهای اوکراینی از مناطقی از دونتسک بود که هماکنون در اختیار دارند تا این مناطق به یک «منطقه غیرنظامی بیطرف» تبدیل شوند. اوکراین این گزینه را رد کرده و استدلال میکند که نمیتواند بهطور یکجانبه سرزمینی را که روسیه هنوز تصرف نکرده است، واگذار کند.
مصالحهای که زلنسکی ترسیم کرده، مبتنی بر ایده ایجاد یک منطقه غیرنظامی در دونتسک است، اما با این تفاوت که این منطقه گسترش یابد تا نهتنها مناطق تخلیهشده توسط اوکراین، بلکه مناطق تحت کنترل روسیه (که مسکو نیروهایش را از آنجا بیرون میکشد) را نیز شامل شود. در این طرح، یک «منطقه حائل» تحت نظارت نیروهای بینالمللی، دو طرف را در داخل منطقه غیرنظامی از هم جدا خواهد کرد.
زلنسکی در این باره گفت: «آمریکاییها در تلاشاند راهکاری بیابند که این اقدام عقبنشینی قلمداد نشود، زیرا ما مخالف عقبنشینی هستیم. آنها به دنبال فرمولی مانند منطقه غیرنظامی یا یک منطقه آزاد تجاری هستند به این معنا که قالبی تعریف شود که بتواند رضایت هر دو طرف را جلب کند.»
نقطه اختلاف دیگر حول محور نیروگاه هستهای تحت اشغال روسیه در منطقه جنوبی زاپوریژیا میچرخد. این تأسیسات که بزرگترین نیروگاه در نوع خود در اروپا محسوب میشود و ظرفیت تولید شش گیگاوات برق را دارد، به گفته مقامات کییف برای بازسازی کشور پس از جنگ حیاتی است.
زلنسکی فاش کرد که ایالات متحده پیشنهاد داده بود واشنگتن، کییف و مسکو در کنترل نیروگاه و سود حاصل از آن شریک باشند. اما او تأکید کرد که کییف نمیتواند با تجارت انرژی با مسکو موافقت کند. در مقابل، زلنسکی مصالحهای را پیشنهاد کرده است که در آن نیروگاه در قالب یک «سرمایهگذاری مشترک» میان کییف و واشنگتن اداره شود و ایالات متحده مختار باشد سهم سود خود را هرگونه که صلاح میداند تقسیم کند. این پیشنهاد تلویحاً بدین معناست که واشنگتن میتواند جداگانه و مستقل از اوکراین، با مسکو به توافق برسد.
با تمام این اوصاف، به احتمال زیاد روسیه مصالحههای پیشنهادی اوکراین پیرامون ترتیبات ارضی و کنترل نیروگاه هستهای را رد خواهد کرد. کرملین بارها اعلام کرده است که هدف راهبردیاش تصرف نظامی کامل منطقه شرقی «دونباس» که شامل دو منطقه دونتسک و لوهانسک میشود است؛ خواه این هدف در میدان نبرد حاصل شود و خواه در پای میز مذاکره. مسکو همچنین هرگونه ایده بازگرداندن نیروگاه هستهای زاپوریژیا به کنترل اوکراین را مردود دانسته است.
هری ندلکو، مدیر ارشد مؤسسه پژوهشی «راسموسن گلوبال»، در گفتوگو با نیویورکتایمز اظهار داشت: «نفس این واقعیت که آنها در حال گفتوگو هستند، بهخودیخود یک پیروزی محسوب میشود.» ندلکو تصریح کرد: «چالش اصلی زلنسکی این است که به ترامپ ثابت کند تمام تلاش خود را برای تعامل با طرح صلح مدنظر ترامپ به کار میبندد، و در عین حال باید بتواند این طرح را برای جامعه اوکراین نیز قابلپذیرش سازد.»
این تحلیلگر در خصوص احتمال پیشرفت در حوزه «تضامین امنیتی» با احتیاط بیشتری سخن گفت. او خاطرنشان کرد که متحدان اروپایی هنوز بر سر اینکه چه گزینههای واقعبینانهای را میتوانند برای بازداشتن روسیه از تهاجم مجدد به اوکراین ارائه دهند، به اجماع نرسیدهاند. این در حالی است که گفتوگوها پیرامون اعزام نیروهای اروپایی به اوکراین، اقدامی که خط قرمز مسکو در هرگونه مذاکرهای محسوب میشود، همچنان در جریان است. افزون بر این، ندلکو معتقد است ارائه تعهدی شبیه به «ماده ۵» ناتو برای دفاع از اوکراین، ممکن است مبهمتر از آن باشد که بتواند بهعنوان یک عامل بازدارنده کارآمد عمل کند.
روزنامه گاردین روز سهشنبه نوشت: «بسیاری از ابعاد طرح صلح همچنان در هالهای از ابهام قرار دارد و سازوکار اجرایی این تضمینها در عمل نامشخص است. روسیه به احتمال قریببهیقین با هرگونه تعهد معنادار مبنی بر استقرار نیروهای غربی در اوکراین یا ارائه تضمینهای امنیتی مشابه ناتو مخالفت (وتو) خواهد کرد؛ این بدین معناست که هرگونه تضمین واقعی و ملموس، باید به مسکو تحمیل شود، نه آنکه بهعنوان بخشی از یک توافق صلحِ برخاسته از مذاکره مطرح گردد.
تحقق چنین سناریویی دور از ذهن به نظر میرسد؛ چراکه در حال حاضر نه ایالات متحده و نه اروپا تمایلی به ورود به درگیری مستقیم نظامی با روسیه بر سر اوکراین ندارند و بعید است با توافقی همراهی کنند که آنها را در آینده ملزم به انجام چنین اقدامی نماید. از سوی دیگر، هیچ نشانهای دال بر آمادگی ترامپ برای تحمیل خواستهای هرچند ناچیز بر پوتین مشاهده نمیشود. رفتار او همچنان القاکننده این تصور است که وی صرفاً زلنسکی تحتفشار را «تحمل» میکند، درحالیکه کماکان مسحور حاکم خودکامه کرملین است.
این رویکرد بار دیگر در جریان دیدار اخیر با زلنسکی نمود عینی یافت؛ جایی که حتی یک مقام رسمی آمریکایی برای استقبال از رئیسجمهور اوکراین در پای پرواز در میامی حاضر نشد. این برخورد در تضاد آشکار با تشریفات فرش قرمز و استقبال شخصی ترامپ از پوتین در آلاسکا در تابستان گذشته بود. نکته قابلتأمل دیگر آنکه ترامپ درست پیش از دیدار با زلنسکی، با پوتین گفتوگو کرد؛ تماسی که بنا بر ادعای کرملین، با ابتکار شخص ترامپ صورت گرفته است.»
