جستوجوی داده از فضا/گفتوگو با وحید یزدانیان رئیس پژوهشگاه فضایی درباره ماموریت و کارکرد ماهوارههایی که با راهبری وزارت ارتباطات پرتاب میشوند
ابتدای هفته جاری سه ماهواره ایرانی به فضا پرتاب شدند تا فصل تازهای از طرحها و برنامههای توسعه فناوریهای فضایی کشور شروع شود.
گروه فناوری: ابتدای هفته جاری سه ماهواره ایرانی به فضا پرتاب شدند تا فصل تازهای از طرحها و برنامههای توسعه فناوریهای فضایی کشور شروع شود. پایا، ظفر ۲ و کوثر سه، ماهوارهایاند که از ماهوارهبر سایوز و در پایگاه فضایی وستوچنی روسیه به فضا پرتاب شدهاند.
ماهوارههای پرتابشده هماکنون در مدار قرار گرفتهاند و ارتباط با آنها نیز برقرار شده است. دولت و بهطور مشخص وزارت ارتباطات و فناوری ارتباطات، همزمان با توسعه زیرساختهای ارتباطی کشور، به فناوریهای فضایی هم بیش از گذشته توجه نشان دادهاند. تاآنجا که در یکسالونیم اخیر ۱۰ ماهواره ذیل برنامههای توسعه ارتباطات فضایی پرتاب شده است.
پیشینه صنعت فضایی ایران
صنعت فضایی ایران در اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ شکل گرفت و توسعه یافت. پایههای این صنعت به دوران پس از جنگ تحمیلی و توسعه صنایع موشکی و الکترونیکی گذاشته شد. با تاسیس سازمان فضایی ایران (ایسا) در سال ۱۳۸۲ و پس از آن ورود دانشگاهها به این عرصه از اواسط همین دهه، صنعت فضایی کشور وارد مرحلهای تازه شد.
نقطه عطف سال ۱۳۸۷ بود که «ماهواره امید» با پرتابگر سفیر به فضا پرتاب شد و بدینترتیب ایران به جمع دارندگان دانش پرتاب ماهواره مستقل پیوست. در این دوران سازمان فضایی با همکاری دانشگاهها ماهوارههای «شریف»، «امیرکبیر»، «نوید» و «ظفر» را ساخت. در دهه ۱۳۹۰ بهتدریج زیرساختهای فنی، انسانی و نهادی این صنعت تکمیل شد. ازجمله سال ۱۳۹۰ که پژوهشگاه فضایی ایران برای پشتیبانی از نیازهای علمی و فنی این حوزه ذیل سازمان فضایی تأسیس شد و به وزارت ارتباطات و فناوری ارتباطات وابسته شد.
دراینزمینه وحید یزدانیان، رئیس پژوهشگاه فضایی کشور به هممیهن میگوید: «مسئولیت ما در تقویت ساخت ماهواره خارج از بدنه صرفاً دولتی، عملاً از اوایل دهه ۱۳۹۰ آغاز شد. در آن مقطع، ماهوارهسازی کاملاً در دولت متمرکز بود اما ما برای نخستینبار مسیر را تغییر دادیم و سه قرارداد بزرگ با دانشگاههای علم و صنعت، شریف و امیرکبیر امضاء کردیم و مأموریت ساخت ماهواره را به آنها سپردیم.
نقش اصلی وزارت ارتباطات در این فرآیند، هدایتگری بود و همین هم زمینه تحول بزرگ را فراهم کرده است.» آمارها نیز گویای شتاب بیشتر برنامههای توسعه فضایی کشور است. درحالیکه طی ۲۰ سال گذشته مجموعاً ۳۰ ماهواره ایرانی به فضا پرتاب شده، همین تعداد هم در مراحل مختلف طراحی و ساخت قرار دارند. برابر آماری که رئیس پژوهشگاه فضایی کشور به هممیهن میدهد، در یکسالونیم گذشته، ۱۰ ماهواره در دولت چهاردهم به فضا پرتاب شده است.
3 ماهواره بومی کاربردپذیر
ماهوارههایی که بهعنوان جدیدترین دستاوردهای فضایی کشور پرتاب شدهاند، هریک ماموریتهای مشخصی را دنبال میکنند. آنطور که وحید یزدانیان، رئیس پژوهشگاه فضایی ایران گفته، قرار است ماهوارههای سنجشی دادههای تصویری را با قدرتهای تفکیکی از ۱۵ متر تا کمتر از پنجمتر مخابره کنند. ماهواره «پایا» که با نام «طلوع ۳» نیز شناخته میشود، با مشارکت صنایع الکترونیک ایران طراحی و ساخته شده و در رده ماهوارههای سنجش از راه دور قرار دارد.
این ماهواره با وزن تقریبی ۱۵۰ کیلوگرم، از پیشرفتهترین ماهوارههای تصویربرداری ساخت داخل بهشمار میرود. پایا توانایی تصویربرداری با دقت حدود پنج متر در حالت تکطیفی و ۱۰ متر در حالت چندطیفی (رنگی) را دارد و برای مأموریتهایی نظیر مدیریت منابع آب، پایش اراضی کشاورزی، نظارت بر محیطزیست، نقشهبرداری و رصد مخاطرات طبیعی طراحی شده است.
ماهواره «ظفر ۲»، نسل تکاملیافته ماهواره ظفر است که با مشارکت دانشگاه علم و صنعت ایران توسعه یافته و در کلاس وزنی حدود ۱۰۰ تا ۱۳۵ کیلوگرم قرار دارد. این ماهواره با بهرهگیری از زیرسامانهها و محمولههای ارتقایافته، مأموریتهای پیشرفتهتر حوزه سنجش از دور را انجام میدهد و دادههای کاربردی برای پایش منابع طبیعی، مدیریت سرزمین و تحلیل تغییرات سطح زمین را جمعآوری میکند. نسخه دوم ماهواره «کوثر» نیز با تمرکز بر جمعآوری دادههای عملیاتی، پایش دقیق اراضی کشاورزی و پشتیبانی از کاربردهای مرتبط با اینترنت اشیاء توسعهیافته است.
وزارت ارتباطات و توسعه فضایی کشور
در سالهای اخیر فناوریهای فضایی به یکی از مهمترین محورهای توسعه ملی و بینالمللی تبدیل شدهاند. تا جاییکه تحلیلگران پیشبینیمیکنند اقتصاد فضایی جهانی تا سال ۲۰۳۵ به حدود 1/8 تریلیون دلار خواهد رسید. در ایران اما توسعه زیرساختهای ارتباطی تا حدود زیادی تحتالشعاع مسائل مربوط به اینترنت قرار گرفته و نقش وزارت ارتباطات نیز به رفع همین محدودیتها تقلیل یافته است. این درحالیاست که این وزارتخانه وظایف و ماموریتهای کلیدیتری دارد که یکی از آنها توسعه فناوریهای فضایی و ماهوارهای است.
از منظر کاربرد، فناوریهای فضایی در کمک به پیشبینی آبوهوا، مدیریت منابعطبیعی، ردیابی تغییرات اقلیمی و بهبود خدمات ارتباطی جهانی، نقش حیاتی دارند و بهطور مستقیم بر کیفیت زندگی و اقتصاد اثر میگذارند. این همان ماموریتی است که وزارت ارتباطات نیز در دوره جدید دنبال میکند. آمریکا، چین، روسیه، اعضای سازمان فضایی اروپا، هند و برخی کشورهای خاورمیانه، برنامههای بلندپروازانهای برای توسعه بخش فضایی خود دنبال میکنند که بهنظر میرسد، ایران را نیز باید میان آنها قرار داد.
وحید یزدانیان، رئیس پژوهشگاه فضایی کشور با تشریح نقش وزارت ارتباطات در توسعه صنعت ماهوارهسازی کشور به هممیهن میگوید: «ماهوارهها با هدایت و پشتیبانی ضمنی وزارت ارتباطات، توسعه و تکامل یافتهاند. وزارت ارتباطات در برخی زیرسیستمها، به توسعه فنی کمک کرده، خدمات مشاورهای ارائه داده و خدمات و امکانات آزمون و تست و آزمون پژوهشگاه فضایی را نیز در اختیار تیمهای توسعه قرار داده است.
ایجاد زنجیره ارزش اقتصاد فضا
رئیس پژوهشگاه فضایی کشور تجاریسازی صنعت فضایی و توسعه اقتصاد فضا را ازجمله مهمترین اهداف وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات میداند. او میگوید: «ما میخواهیم زنجیره ارزش اقتصادی فضایی با مشارکت بخش خصوصی ایجاد کنیم. بازارسازی، یکی از اولویتهای جدی وزارت ارتباطات بهویژه در یکسال اخیر است و بهصورت فعالانه هم در همین راستا اقداماتی انجام دادهایم. با مدیران دستگاههای اجرایی در حوزههایی مانند کشاورزی، محیطزیست، مدیریت شهری و سایر بخشها در استانهای مختلف جلسات متعددی برگزار کردیم و اهمیت دادههای فضایی را برای توضیح دادهایم.
تأکید ما این بود که هرگونه برنامهریزی و توسعه اجرایی، بدون دادههای دقیق ممکن نیست و این دادهها از صنعت ماهواره به دست میآیند.» او میافزاید: «وقتی بازار شکل بگیرد و تقاضای واقعی ایجاد شود، بخش خصوصی با اطمینان بیشتری وارد تولید میشود؛ چون میبیند محصولی که میسازد، مشتری و کاربرد مشخص دارد. این اطمینان، محرک اصلی سرمایهگذاری و توسعه فناوری فضایی است.»
وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در دولت چهاردهم طراحی، ساخت و پرتاب ماهوارهها را معطوف به ارائه سرویسهای واقعی و کاربردپذیر توسعه کرده، نهصرفاً انجام پرتابهای نمایشی. یزدانیان دراینزمینه میگوید: «رویکرد وزارت ارتباطات این است که اگر ماهوارهای ساخته میشود، به قدرت تفکیک یکمتر و کمتر برسد تا در حوزههایی مانند کشاورزی، مدیریت منابع آب و محیطزیست، قابلیت بهرهبرداری واقعی داشته باشد.
ما در طول زمان، برنامههای فضایی را نیز اصلاح کردهایم. در برنامههای قبلی پیشبینی شده بود که مثلاً تا سال ۱۴۰۷ به ماهواره سنجشی با قدرت تفکیک ۱۰ یا ۱۵ متر برسیم. اما الان چینن رویکردی نداریم. برنامهها ما حرکت بهسمت کاربردپذیری و استفاده عملیاتی حداکثری از ماهوارههاست.» پرتاب همزمان سه ماهواره سنجشی را میتوان فراتر از یک موفقیت صرفاً فناورانه، بهمثابه نشانهای روشن از اعتماد سیاستگذار به توان نخبگان، متخصصان و ظرفیتهای بومی کشور در دولت چهاردهم ارزیابی کرد.
وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با اتکا بر مشارکت فعال دانشگاهها و بخش خصوصی، پروژههایی را در حوزه فضایی پیش میبرد که مستقیماً با زیست روزمره، امنیت، محیطزیست و آینده توسعه کشور گره خوردهاند و ایران را در زمره ۱۰ تا ۱۱ کشوری قرار دارد که زنجیره کامل صنعت فضایی را در اختیار دارند؛ از طراحی و ساخت ماهواره و ماهوارهبر گرفته تا پایگاه پرتاب و ایستگاههای کنترل.
