فراتر از بدن/درباره کتاب «جنسیت گمشده» که به بحران هویت و تغییر جنسیت در بستر جامعه سنتی ایران میپردازد
کتاب «جنسیت گمشده» اولینبار در سال ۱۳۷۹ بهعنوان نخستین اثر ادبی که با نگاهی تحلیلی و انسانی به موضوع تغییر جنسیت و بحران هویت جنسی در جامعه ایرانی میپردازد، منتشر شد.
کتاب «جنسیت گمشده» اولینبار در سال ۱۳۷۹ بهعنوان نخستین اثر ادبی که با نگاهی تحلیلی و انسانی به موضوع تغییر جنسیت و بحران هویت جنسی در جامعه ایرانی میپردازد، منتشر شد. مسئله تغییر جنسیت در آن زمان تابویی بود که نه در ادبیات داستانی بلکه در گفتمان اجتماعی نیز بهندرت مطرح میشد.
بااینحال فرخنده آقایی جسارت این را داشت تا به این موضوع در قالب رمان و بهصورت صادقانه و انسانی بپردازد. هرچند پس از گذشت چندسال افراد دارای اختلال در جنسیت، در جامعه ایران پذیرش نسبی پیدا کردهاند، اما همچنان با مشکلات و چالشهای متعددی دستوپنجه نرم میکنند. بههمینمنظور خواندن ماجرای پسری که در جامعه سنتی ایران عمل جراحی تغییر جنسیت انجام داده، موضوعیت دارد و تازه است.
فرخنده آقایی، نویسنده و پژوهشگر اجتماعی، از چهرههای شاخص داستاننویسی معاصر ایران است که در آثارش اغلب به موضوعات مرتبط به زنان، هویت و جامعه شهری ایران میپردازد. به گفته خودش خواندن رمان «تصویر دوریان گری» اثر اسکار وایلد، تاثیر عمیقی بر ذهن و جهانبینیاش گذاشته است. همین مواجهه نخستین او با ادبیات فلسفی و روانشناسانه را میتوان در نگاه دقیق و درونکاوانهای که بعدها در آثارش بهویژه درباره انسان و هویت جنسی نمود مییابد، مشاهده کرد.
علاوه بر این، تحصیلات فرخنده آقایی در رشته جامعهشناسی و تجربههایش در حوزه فیلمنامهنویسی و بازیگری، نقش مهمی در شکلگیری نگاه واقعگرایانه و مردمشناسانه او داشت. همه این پیشزمینهها موجب شد تا آثارش نثری تصویری، دقیق و پرجزئیات پیدا کنند و درونمایه آنها بر پایه مشاهده میدانی، تحلیل روابط انسانی و بازتاب زندگی شهری باشد. نخستین داستانهای کوتاه او در دهه 60 نوشته شد و در مجموعههایی چون راز کوچک و تپههای سبز منتشر شد.
این آثار با استقبال منتقدان روبهرو شدند و جایزه نخستین جشنواره گردون را برایش بههمراه آوردند. رمان «از شیطان آموخت و سوزاند» او هم برنده دوره هفتم جایزه منتقدان و نویسندگان مطبوعاتی شده است. مجموعههای یک زن، یک عشق، گربههای گچی، زنی با زنبیل، سوزاند و با عزیزجان در عزیزیه از دیگر آثار اوست. در تمام این آثار، دغدغههای اصلی نویسنده حول مفهوم زن، بدن، جامعه و قدرت میچرخد. نثر آقایی صریح، پر از واژههای روزمره و درعینحال آمیخته به دروننگری است.
همچنین او سعی میکند تا از بازیهای زبانی و فرمگرایی افراطی پرهیز کند و ترجیح میدهد با زبانی شفاف و بیپیرایه، جهان پیچیده درون انسان را روایت کند. ازسویدیگر، در اغلب داستانهایش نشانههایی از واقعگرایی اجتماعی با لحظههای شاعرانه و تأملات فلسفی دیده میشود. دغدغه عدالت جنسیتی، درک هویت و جستوجوی معنا در جهان مدرن، مضامینیاند که در همه آثارش حضوری پررنگ دارند.
این رویکرد فرخنده آقایی در داستاننویسی در رمان «جنسیت گمشده» به اوج جسارت میرسد. اثری که در سال ۱۳۷۹ منتشر شد و نخستین اثر فارسی است که بهصورت مستقیم و با نگاهی تحلیلی و انسانی به موضوع تغییر جنسیت و بحران هویت جنسی در جامعه ایرانی میپردازد.
داستان آن درباره پسر جوانی است که در بدنی مردانه متولد شده اما روحی زنانه دارد. او در کشاکش میان بدن و ذهن، میان خواست درونی و اجبار اجتماعی، به تصمیمی بزرگ میرسد؛ تغییر جنسیت. درونمایه اصلی اثر، بحران هویت است. شخصیت اصلی داستان نهتنها با بدن خود، بلکه با جامعهای در ستیز است که تفاوت او را نمیپذیرد. آقایی بیآنکه در دام شعار بیفتد، رنج انسانی شخصیت را با ظرافت و همدلی به تصویر میکشد. احساسات دوگانه، تردید، عشق نافرجام و تلاش برای پذیرفتهشدن، در لایههای مختلف روایت جاری است.
راوی در بخشی از کتاب میگوید: «ساعتها از تاریک شدن هوا میگذرد و صدای همهمهیآدمها و رفت و آمد ماشینها کم و کمتر میشود و من با اینکه چمدانم را بستهام وآمادهی سفرم، هنوز نتوانستهام خودم را از رختخواب بیرون بکشم. امروز هم غمگینم،خیلی غمگین، ولی رنج نمیبرم. شاید بهتر است بنویسم دیگر به آن شکل رنج نمیبرم.انگار که رنج انواع متفاوت دارد و این یکی با آن دیگرها فرق میکند. پس از سالهاناگهان آن رنج پایان یافته و رنجی دیگر پدیدار شده. همهی امیدم این است که ایننیز پایان بگیرد و چه قدر خوشبینم.»
شروع روایت زندگی شخصیت اصلی داستان با مرگ پدر و آزادی عمل راوی برای انجام جراحی همزمان میشود و از همین نقطه، مسیر سفر بیرونی و درونی او آغاز میشود. در بخش دوم رمان، راوی در هند است. جاییکه در فضای آیینی و رازآلود، گذشتهاش را مرور میکند. این بخش از کتاب که یادآور سفر قهرمان در ساختار اسطورهای است، ترکیبی از خاطرهنویسی، یادداشت روزانه و سفرنامه است.
در خلال دیدار راوی با قدیسان و رهبران معنوی، پرسش از «خود حقیقی» و «رهایی از قید جنسیت» مطرح میشود و خواننده شاهد تحول تدریجی شخصیت است. آقایی در اینجا از جنسیت بهعنوان استعارهای برای هویت انسانی استفاده میکند تا به اندیشهای فراجنسیتی و آزاد برسد.
از منظر ساختار نیز، رمان در 10فصل نوشته شده و سیری خطی دارد. یادآوریهای ذهنی، پرشهای زمانی و تداعیهای پیدرپی بهگونهای روایت شدهاند که خواننده همواره در مرز میان گذشته و حال حرکت میکند. هر فصل مانند بخشی از دفترچه خاطراتی است که با صداقت و گاه با تلخی بازگو میشود. در کنار مضمون جسورانه، زبان صمیمی و واقعگرایانه اثر موجبشده که «جنسیت گمشده» همچنان پس از گذشت بیش از دو دهه، اثری خواندنی و پیشرو در ادبیات اجتماعی ایران باقی بماند.
نشر چشمه بهتازگی این رمان را در 164 صفحه و بهقیمت 260 هزار تومان منتشر کرده است. خواندن «جنسیت گمشده» برای علاقهمندان به رمانهای اجتماعی و روانشناختی معاصر فارسی، خوانندگانی که بهدنبال درک چالشهای هویتی و جنسیتی هستند، کسانیکه آثار نویسندگان زن تاثیرگذار پس از انقلاب را دنبال میکنند و دوستداران داستانهایی با سوژههای ملتهب و تابوشکن، گزینه مناسبی خواهد بود.
