افول گروه‌های مرجع سیاسی

سرعت تحولات سیاسی و اجتماعی در سال‌های اخیر در کشور ما به حدی بالا بوده است که پایداری در بینش و نگرش مردم رویدادها و وقایع سیاسی را با چالش‌های عدیده‌ای روبه‌رو کرده است. مرجعیت نهادهای سیاسی و حکومتی برای مردم دستخوش تغییرات زیادی شده است و اعتماد به اخبار و رسانه‌ها نیز دگرگون شده است.

اما این تغییرات به چه میزانی بوده است؟ نگرش سیاسی مردم در سال‎های اخیر چه تغییراتی کرده است؟ مردم چقدر پیگیر  اخبار سیاسی هستند و به کدام منابع خبری اعتماد بیشتری دارند؟ با تغییر رسانه‌های جمعی از تلویزیون و ماهواره به شبکه‌های مجازی و اینترنتی، مرجعیت سیاسی مردم دچار چه تحولاتی شده است؟ اینها بخشی از سوالاتی است که پاسخ آنها در بخش دیگری از پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان 1402 مورد بررسی قرار گرفته است.

آمار پیگیری اخبار از سوی مردم

در بخشی از این پیمایش که به موضوع تغییرات مرجعیت سیاسی در ایران پرداخته، از شرکت‌کنندگان این سوال پرسیده شده است که «شما تا چه اندازه اخبار سیاسی کشور را دنبال می‌کنید؟»

در پیمایش سال 1382 میزان دنبال کردن اخبار در سه سطح «کم، تا حدودی و زیاد» مطرح شده است، درحالی‌که در دو پیمایش بعدی(1394 و 1402) سه گزینه «خیلی کم، تا حدودی و خیلی زیاد» نیز اضافه شده است.

در سال 1382، بر این اساس، 32/4 درصد از پاسخ‌دهندگان زیاد پیگیر اخبار سیاسی بودند. 32/9 درصد تا حدودی و 34/8 درصد به میزان کم پیگیر اخبار سیاسی بودند. اما بررسی این سوال در سال‌های 1394 و 1402 حاکی از کاهش پیگیری اخبار سیاسی از سوی مردم است.

در سال 1394،  17/9 درصدخیلی کم، 17/7درصد کم، 34/1 درصد تا حدودی، 21/4 درصد زیاد و 9 درصد خیلی زیاد پیگیر اخبار سیاسی بودند، حال آنکه در سال 1402 شاهد کاهش محسوسی در پیگیری اخبار هستیم؛ 37/5 درصد خیلی کم، 27 درصد کم، 9/1 درصد تا حدودی، 16 درصد زیاد و 10/4 درصد خیلی زیاد پیگیر اخبار سیاسی بودند.

سقوط اعتماد به صداوسیما

اعتماد به منابع خبری سوال دیگری بود که در این پیمایش مطرح شد. از شرکت‌کنندگان پرسیده شد: «اخبار هر کدام از منابع خبری به نظر شما چقدر قابل اعتماد است؟» و 6 منبع خبری (رادیو و تلویزیون، مطبوعات، رادیوهای خارجی، اینترنت و گفته‌های سایرین) معیار قرار گرفتند. میزان اعتماد به منابع نیز در سه دسته کم، متوسط و زیاد طبقه‌بندی شد.

در آن سال (1382)کمترین اعتماد به گفته‌های سایرین بود (78/2 درصد) و پس از آن رادیوهای خارجی (53/6 درصد) در رتبه دوم و سپس ماهواره با 50/6 درصد در رتبه سوم کمترین اعتماد به منابع خبری قرار داشتند. مطبوعات نیز با 31/4 درصد در رتبه چهارم کمترین اعتماد به منابع خبری قرار داشتند.

بیشترین اعتماد نیز به اینترنت (45/5 درصد)، سپس رادیو و تلویزیون (43/7 درصد) و ماهواره (25/2درصد) بوده است. در پیمایش سال 1394 گفته‌های سایرین حذف شد و سه گزینه «خیلی کم، تا حدودی و خیلی زیاد» نیز به سطح‌بندی پاسخ‌ها اضافه شد. اعتماد به رادیو و تلویزیون ایران در این پیمایش کماکان بالا بود و 43/7 درصد از پاسخ‌دهندگان به میزان زیاد و 11/1 درصد به میزان خیلی زیاد به رادیو و تلویزیون اعتماد داشتند.

حال آنکه اعتماد به روزنامه‌ها و سایت‌های خبری داخلی نیز افزایش پیدا کرده بود و 31 درصد از پاسخ‌دهندگان به میزان زیاد و 5/9 درصد به میزان خیلی زیاد به این رسانه‌ها اعتماد داشتند. اعتماد به اینترنت و شبکه‌های مجازی با کاهش محسوسی (9/7 درصد زیاد و 2/3 درصد خیلی زیاد) در رده بعدی و در انتها نیز تلویزیون‌های ماهواره‌ای (9/1 درصد زیاد و 2/2 درصد خیلی زیاد) قرار داشتند.

اما کمترین اعتماد در پیمایش سوم به تلویزیون‌های ماهواره‌ای (30/5 درصد خیلی کم و 33/4 درصد کم) و سپس اینترنت و شبکه‌های مجازی (27/9 درصد خیلی کم و 31/8 درصد کم) بوده است. روزنامه‌ها و سایت‌های خبری داخلی با 7/7 درصد اعتماد خیلی کم و 18/2 درصد اعتماد کم در جایگاه بعدی و رادیو و تلویزیون با 5/6 درصد اعتماد خیلی کم و 11/5 درصد اعتماد کم در رده آخر قرار داشتند.

در سال 1402 اعتماد به اینترنت حذف و در قالب دو گزینه مجزای شبکه‌های مجازی داخلی و خارجی مطرح شد. براساس یافته‌های پیمایش چهارم، اعتماد به صداوسیمای ایران با افت بسیار محسوسی مواجه شد. درحالی‌که در پیمایش سال 1394،پیمایش سوم، 54/8 درصد به میزان زیاد و خیلی زیاد و در پیمایش سال 1382 (پیمایش دوم) 43/7 درصد به صداوسیمای ایران اعتماد داشتند، این عدد در پیمایش چهارم به 20/1درصد اعتماد زیاد و 6/8 درصد اعتمادخیلی زیاد و مجموع 26/9 درصد رسید.

اعتماد به روزنامه‌ها و سایت‌های خبری داخلی نیز کاهش پیدا کرد. درحالی‌که در پیمایش سوم 36/9 درصد به میزان زیاد و خیلی زیاد به مطبوعات داخلی اعتماد داشتند، این اعتماد در پیمایش چهارم به میزان 16 درصد زیاد و 2/9 درصد خیلی زیاد و مجموع 18/9 درصد رسید. اعتماد به شبکه‌های مجازی داخلی و خارجی نیز گزینه دیگر بررسی‌شده در این پیمایش بود و اعتماد به شبکه‌های مجازی داخلی با اختلاف بسیار اندکی (16/5 درصد زیاد، 2/7درصد خیلی زیاد و مجموع 19/2 درصد) بیشتر از شبکه‌های مجازی خارجی (11/1 درصد زیاد و 2/8 درصد خیلی زیاد و مجموع 19/1 درصد) بود.

اما بی‌اعتمادی به این رسانه‌ها در پیمایش سال 1402 در رقابت تنگاتنگی با همدیگر قرار می‌گیرد و بیشترین بی‌اعتمادی از آنِ تلویزیون‌های ماهواره‌ای خارجی می‌شود. مجموع اعتماد کم و خیلی کم به صداوسیما 57/9 درصد (33/7 درصد خیلی کم و 24/2 درصد کم)، به روزنامه‌ها و سایت‌های خبری داخلی 63/7درصد (32/1 درصد خیلی کم و 31/6 درصد کم)، به تلویزیون‌های ماهواره‌ای خارجی 74/5 درصد(44/3 درصد خیلی کم و 30/2 درصد کم)، به شبکه‌های مجازی خارجی 64/2 درصد (34/4 درصد خیلی کم و 29/8 درصد کم) و شبکه‌های مجازی داخلی 65/9 درصد (36/8 درصد خیلی کم و 29/1 درصد کم) بوده است. این اعداد بیانگر آن است که بی‌اعتمادی مردم به رسانه‌ها روند کاهشی داشته است.

نظرِ مهمِ خانواده‌ها

یکی دیگر از سوالاتی که در پیمایش چهارم مطرح شد، بررسی اتکای مردم به افراد و گروه‌ها در تصمیم‌گیری موضوعات مهم سیاسی و اجتماعی بود. از شرکت‌کنندگان پرسیده شد: «در مسائل و موضوعات مهم اجتماعی و سیاسی نظر چه فرد یا گروهی برای تصمیم، قضاوت و عمل شما، مهمتر است؟» نکته قابل تأمل در این سوال جایگاه مهم خانواده در تصمیم‌گیری و قضاوت درباره مسائل مهم سیاسی و اجتماعی است. این سوال در پیمایش سال 1382 مطرح نشده است، اما در پیمایش سال 1394 و 1402 مطرح و شرکت‌کنندگان به آن پاسخ داده‌اند:

در سال 1394 بیشترین مرجعیت سیاسی در موضوعات مهم سیاسی و اجتماعی از آنِ خانواده با 38/2 درصد بوده است. پس از آن مسئولان کشور با 14/9 درصد در رتبه دوم و گزینه هیچکدام با 9/4 درصد در رتبه سوم قرار داشتند. گروه‌های سیاسی با 7/3 درصد رتبه چهارم، اساتید دانشگاه با 6/7 درصد در رتبه پنجم، دوستان با 5 درصد در رتبه ششم، بزرگان و ریش‌سفیدها با 3/7 درصد در رتبه هفتم، روزنامه‌نگاران با 1/4 درصد در رتبه هشتم، معلمان با 1/3 درصد در رتبه نهم، و ورزشکاران و هنرمندان با 0/6 درصد مشترکاً در رتبه دهم مرجعیت سیاسی و اجتماعی قرار داشتند.

تنزل مرجعیت مسئولان و رشد مرجعیت اساتید دانشگاه

در سال 1402 مرجعیت سلبریتی‌ها نیز بررسی شد و البته ارقام در سال 1402 با تغییرات قابل ملاحظه‌ای همراه شد. خانواده همچنان جایگاه اول مرجعیت سیاسی را برای پاسخ‌دهندگان به این سوال داشت، چه‌بسا که اعتماد به مرجعیت سیاسی و اجتماعی خانواده رشد قابل ملاحظه20 درصدی نیز داشت و به 58/4 درصد رسید. رتبه دوم مرجعیت سیاسی برای مردم در این پیمایش به اساتید دانشگاه با 11/1 درصد فراوانی نسبی رسید  که یک رشد تقریباً دو برابری را در اعتماد مردم به اساتید دانشگاه نشان می‌دهد. احتمالاً می‌توان ریشه‌های اعتراضات دانشجویان و اساتید در جریان اعتراضات سال 1401 را در این رشد نسبی دید.

گزینه هیچ‌کدام با 8/5 درصد در رتبه سوم قرار دارد. گزینه مسئولان کشور نیز با کاهش تقریبا دو برابری به رتبه چهارم رسیده‌اند (7/8درصد). پس از آن بزرگان و ریش‌سفیدها با 6/6 درصد در جایگاه پنجم، دوستان با 6/4 درصد در جایگاه ششم، معلمان با 4 درصد در جایگاه هفتم، گروه‌های سیاسی با 2/7 درصد در جایگاه هشتم، روزنامه‌نگاران با 2/4 درصد در جایگاه نهم، ورزشکاران با 1/9 درصد در جایگاه دهم، هنرمندان با 1/7 درصد در جایگاه یازدهم و سلبریتی‌ها با 0/7درصد در جایگاه دوازدهم قرار دارند. نکته قابل اهمیت دیگر در این آمار کاهش محسوس جایگاه گروه‌های سیاسی (4/6 درصد کاهش)، ارتقاء 3/7درصدی مرجعیت معلمان، ارتقاء بیش از یک درصدی  مرجعیت دوستان، ورزشکاران و هنرمندان و ارتقاء یک درصدی مرجعیت روزنامه‌نگاران است.

در بخش دیگری از این پژوهش اعتماد به سازمان‌‍‌ها و نهادهای حکومتی مورد بررسی قرار گرفت. این سوال نیز در پیمایش سال 1382 مطرح نشده بود. از شرکت‌کنندگان پرسیده شد که «به هر کدام از سازمان‌ها و نهادهای حکومتی زیر چقدر اعتماد دارید؟» اسامی برخی از نهادها در این سوال تغییر کرد. مجلس شورای اسلامی، قوه قضائیه، دولت و شهرداری در هر دو دوره مشترک بود اما مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای نگهبان در پیمایش سال 1394 ارزیابی و از پیمایش سال 1402 حذف و به‌جای آنها نیروی انتظامی، ارتش، سپاه، اساتید دانشگاه، روحانیون، کسبه و بازاریان، سیاستمداران، وکلا، پزشکان و سلبریتی‌ها اضافه شدند.  

در سال 1394 بیشترین اعتماد به نهادهای حکومتی از آنِ دولت (38/1 درصد زیاد و 11/8 درصد خیلی زیاد؛ در مجموع 49/9 درصد)، سپس شورای نگهبان (39/1 درصد زیاد و 10 درصد خیلی زیاد؛ در مجموع 49/1درصد)، پس از آن قوه قضائیه (37/9 درصد زیاد و 10/8 درصد خیلی زیاد؛ در مجموع 48/7 درصد) است. مجمع تشخیص مصلحت نظام با (38/9 درصد اعتماد زیاد و 9/6 درصد اعتماد زیاد و مجموع 48/5 درصد در جایگاه بعدی قرار دارد. مجلس با 38/3 درصد اعتماد زیاد و 8/6 درصد اعتماد زیاد و مجموع 46/9 درصد در جایگاه بعدی و شهرداری با 30/3 درصد اعتماد زیاد و 6/7 درصد اعتماد خیلی زیاد در رتبه آخر قرار دارد.

کمترین اعتماد به نهادهای حکومتی نیز در این سال به شهرداری‌ها تعلق دارد. 9/8 درصد از پاسخ‌دهندگان خیلی کم و 18/3 درصد از پاسخ‌دهندگان به میزان کم (مجموع 28/1درصد) به شهرداری اعتماد دارند. پس از آن قوه قضائیه با 6/2 درصد اعتماد خیلی کم و 13/7 درصد اعتماد کم (مجموع 19/9 درصد) در جایگاه دومِ کمترین اعتماد به نهادهای حکومتی قرار دارد.

مجلس با 6 درصد اعتماد خیلی کم و 13/6 درصد اعتماد کم (مجموع 19/6 درصد) در جایگاه سوم،  شورای نگهبان با 5/7 درصد اعتماد خیلی کم و 13/3 درصد اعتماد کم (مجموع 19 درصد) در رتبه چهارم، مجمع تشخیص مصلحت نظام با 5/6 درصد اعتماد خیلی کم و 13/2 درصد اعتماد کم(مجموع 18/8 درصد) در جایگاه پنجم و در نهایت دولت با 5/1 درصد اعتماد خیلی کم و 13/5 درصد اعتماد کم (18/6 درصد) در جایگاه آخر کم‌اعتمادی به نهادهای حکومتی قرار دارند.

در سال 1402 اسامی نهادهای حکومتی مورد پرسش گسترش پیدا کرد، اما در بین نهادهای حکومتی که با دوره قبل از آن مشترک بودند، تغییرات بسیار قابل‌ملاحظه‌ای در میزان اعتماد مردم رخ داد. به‌گونه‌ای که در همه چهار گزینه مشترک (مجلس، قوه قضائیه، دولت و شهرداری) میزان اعتماد با افت شدیدی در بین مردم همراه شده است.

بیشترین کاهش اعتماد مردم به نهادهای حکومتی از آنِ مجلس با یک کاهش 25/4درصدی همراه است. درحالی‌که پاسخ‌دهندگان در سال 1394 به میزان 46/9 درصد اعتماد زیاد و خیلی زیاد به مجلس داشتند، این آمار در سال 1402 به 21/2 درصد رسید(16/6 درصد اعتماد زیاد و 4/6درصد اعتماد خیلی زیاد).

کاهش بعدی مربوط به دولت است؛ درحالی‌که پاسخ‌دهندگان در سال 1394 به میزان 49/9 درصد اعتماد خیلی زیاد و زیاد به حکومت داشتند، این آمار در سال 1402 به 27 درصد (اختلاف 22/9 درصدی) رسید(21/7 درصد اعتماد زیاد و 5/3 درصد اعتماد خیلی زیاد). کاهش اعتماد مردم به قوه قضائیه نیز قابل توجه بوده است، درحالی‌که در سال 1394 48/7 درصد از پاسخ‌دهندگان به این قوه اعتماد زیاد و خیلی زیاد داشتند، این آمار در سال 1402 به 30/4 درصد (کاهش 18/3درصدی) رسید (24/9 درصد اعتماد زیاد و 5/5 درصد اعتماد خیلی زیاد).

شهرداری که در جایگاه آخر اعتماد مردمی قرار داشت، در این پیمایش نیز با حفظ جایگاه، باز هم اعتماد خود را در بین مردم از دست داد و از 37 درصد اعتماد زیاد و خیلی زیاد در پیمایش قبلی به 21/7 درصد اعتماد زیاد و خیلی زیاد در پیمایش 1402 (کاهش 15/3درصدی) رسید (13/1 درصد اعتماد زیاد و 36/6 درصد اعتماد خیلی زیاد).

رکورد کاهش اعتماد به نهادهای حکومتی از آنِ مجلس

از سوی دیگر کم‌اعتمادی به این نهادهای حکومتی با رشد قابل‌توجهی روبه‌رو شده است. مجلس رکورد کم‌اعتمادی را با رشد 43/8درصدی از آنِ خود کرده است و دولت با رشد 38/4 درصدی در جایگاه بعدی قرار گرفته است. بر این اساس پاسخ‌دهندگان در پیمایش سال 1402 به میزان 63/4 درصد اعتماد کم(28/6درصد) و خیلی کم(34/8درصد) به مجلس داشتند، حال آنکه مجموع این عدد در پیمایش سال 1394 معادل 19/6درصد بوده است.

میزان کم‌اعتمادی به دولت در پیمایش سال 1402 به میزان 57 درصد اعتماد کم (26/3درصد) و خیلی کم (30/7 درصد) رسید، درحالی‌که مجموع این عدد در پیمایش سال 1394 معادل 18/6درصد بوده است. همچنین پاسخ‌دهندگان در پیمایش سال 1402 به میزان 60/1 درصد اعتماد کم (28/9درصد) و خیلی کم (31/2 درصد) به شهرداری داشتند، حال آنکه مجموع این عدد در پیمایش سال 1394 معادل 28/1 درصد بوده و رشد 32 درصدی در این مدت داشته است. رشد کم‌اعتمادی به قوه قضائیه نیز قابل توجه بوده است. درحالی‌که در پیمایش سال 1392 این رقم 19/9 درصد بوده، در پیمایش سال 1402 با رشد 33/1 درصدی به مجموع 53 درصد (26/3 درصد کم و 27/3 درصد خیلی کم) رسیده است.

بالاترین اعتماد به ارتش

در بین سه نهاد نظامی (نیروی انتظامی و پلیس، ارتش و سپاه) که در سال 1402 مورد ارزیابی قرار گرفته است، بیشترین اعتماد از آنِ ارتش است. 39/1 درصد از پاسخ‌دهندگان به میزان زیاد و 13/3 درصد به میزان خیلی زیاد (مجموع 52/4 درصد) به ارتش اعتماد دارند. پس از ارتش، سپاه در جایگاه بعدی قرار دارد و 32/8 درصد از پاسخ‌دهندگان به میزان زیاد و 13/2 درصد از پاسخ‌دهندگان به میزان خیلی زیاد (مجموع 46 درصد) به سپاه اعتماد دارند. نیروی انتظامی و پلیس نیز در جایگاه بعدی قرار دارند؛ 34/9 درصد به میزان زیاد و 10/9 درصد به میزان خیلی زیاد (مجموع 45/8درصد) به این نهاد نظامی اعتماد دارند.

اما بیشترین کم‌اعتمادی به این نهادهای نظامی از آنِ سپاه است. 23/6 درصد از پاسخ‌دهندگان به میزان خیلی کم و 17 درصد از پاسخ‌دهندگان به میزان کم به این نهاد نظامی اعتماد دارند (مجموع 40/6 درصد). پس از آن نیروی انتظامی در جایگاه دوم قرار دارد؛ 19/6 درصد از پاسخ‌دهندگان به میزان خیلی کم و 17/5درصد به میزان کم (مجموع 37/1 درصد) به این نهاد اعتماد دارند. کم‌اعتمادی به ارتش در جایگاه آخر قرار دارد و 16/5درصد از پاسخ‌دهندگان به میزان خیلی کم و 16/2 درصد به میزان کم (مجموع 32/77/32 درصد) به این نهاد کم‌اعتماد هستند.

کم‌اعتمادی محسوس به سیاستمداران

اعتماد عمومی مردم به اساتید دانشگاه و معلمان، روحانیون، سیاستمداران، قضات و وکلا و پزشکان نیز قابل توجه است. در بین این گروه بیشترین اعتماد به پزشکان و سپس اساتید دانشگاه و معلمان است. قضات و وکلا در جایگاه بعدی قرار دارند و روحانیون و سیاستمداران در رده آخر هستند. 50/5 درصد از پاسخ‌دهندگان (40/7درصد زیاد و 9/8 درصد خیلی زیاد) به پزشکان اعتماد بالایی دارند. 50/2 درصد از پاسخ‌دهندگان نیز به اساتید دانشگاه و معلمان اعتماد زیاد(38/9 درصد) و خیلی زیاد(11/3 درصد) دارند. اعتماد زیاد و خیلی زیاد به قضات 28/5 درصد است (23/9 درصد زیاد و 4/6 درصد خیلی زیاد). حال آنکه این اعتماد به وکلا 25/2 درصد برآورد شده است (21/6 درصد زیاد و 3/6 درصد خیلی زیاد). روحانیون با 25 درصد (20 درصد زیاد و 5 درصد خیلی زیاد) و سیاستمداران با 13/7 درصد (11/6 درصد زیاد و 2/1 درصد خیلی زیاد) در جایگاه بعدی قرار دارند.

بیشترین کم‌اعتمادی در بین پاسخ‌دهندگان از آنِ سیاستمداران و سپس روحانیون است. 69/8 درصد از پاسخ‌دهندگان اعتماد کم (32/5درصد) و خیلی کم (37/3درصد) به سیاستمداران دارند. 56/5 درصد از پاسخ‌دهندگان اعتماد کم (23/2 درصد) و خیلی کم (33/3 درصد) به روحانیون دارند. کم‌اعتمادی به وکلا نیز 51/4 درصد (28/4 درصد کم و 23 درصد خیلی کم) و به قضات 49/6 درصد (کم 26/2 درصد و خیلی کم 23/4 درصد) است. کمترین کم‌اعتمادی از آنِ پزشکان و اساتید دانشگاه و معلمان است. اعتماد کم (18/2درصد) و خیلی کم (10/3 درصد) به اساتید دانشگاه 28/5 درصد و اعتماد کم (15/3 درصد) و خیلی کم (11/2 درصد) به پزشکان در مجموع 26/5 درصد است.

سلبریتی‌ها در قعر

در بین کسبه و بازاریان و سلبریتی‌ها بیشترین اعتماد از آنِ کسبه و بازاریان است. اعتماد پاسخ‌دهندگان به این قشر 19/9 درصد زیاد، 3/7 درصد خیلی زیاد (مجموع 23/6 درصد) است. حال آنکه اعتماد پاسخ‌دهندگان به سلبریتی‌ها 14/4 درصد زیاد و 3 درصد خیلی زیاد(مجموع 17/4 درصد) است. کم‌اعتمادی در بین سلبریتی‌ها نیز قابل توجه است؛ 38 درصد از پاسخ‌دهندگان اعتماد خیلی کم و 28/8 درصد از پاسخ‌دهندگان اعتماد کم (مجموع 66/8 درصد) به این قشر دارند. در بین کسبه و بازاریان این ارقام (17/5 درصد خیلی کم و 30/4 درصد کم و مجموع 47/9 درصد) است. براساس آمار به‌دست‌آمده از این پرسش، کمترین اعتماد (کم و خیلی‌کم) پاسخ‌دهندگان به سیاسیون، سپس سلبریتی‌ها و سپس مجلس است و بیشترین اعتماد (زیاد و خیلی زیاد) به پزشکان، اساتید دانشگاه و معلمان و سپس قوه قضائیه است.

سنجش اعتماد مردم به همدیگر

در بخش دیگری از پیمایش از شرکت‌کننده‌ها پرسیده شد که «به نظر شما مردم چقدر به هم اعتماد دارند؟» در پیمایش دوم که در سال 1382 انجام شده 28/8 درصد از شرکت‌کنندگان معتقد بودند که مردم کم به همدیگر اعتماد دارند. 56/9 درصد معتقد بودند مردم تا حدودی و 14/3 درصد زیاد به همدیگر اعتماد دارند.

این سوال در پیمایش سوم (1394) مطرح نشده و در پیمایش چهارم در سال 1402 مطرح شده است: در این سال 54/1 درصد از پاسخ‌دهندگان معتقدند که مردم به میزان کم به هم اعتماد دارند. 27/1 درصد معتقدند مردم هیچ اعتمادی به هم ندارند. 10/6 درصد از پاسخ‌دهندگان معتقدند مردم اعتماد متوسطی به هم دارند. 6/1درصد معتقدند مردم اعتماد زیادی به هم دارند و 2/1 درصد معتقدند که مردم اعتماد خیلی زیادی به همدیگر دارند.

اجرای این پیمایش‌ها، اقدام خوبی برای بررسی تغییر نگاه و رویکرد مردم به موضوعات سیاسی و اجتماعی است که تحلیل آنها دیدگاه خوبی برای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های خرد و کلان در کشور خواهد بود.  

 عکس: اکوایران