در جست‌وجوی نظم جدید/پیامدهای وقایع پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ برای ایران و خاورمیانه
روز ۱۵ مهرماه سال ۱۴۰۲، کسی در تهران تصور نمی‌کرد که صدای گلوله‌های جنگ اسرائیل با فلسطینیان در تهران شنیده‌شود.
روز ۱۵ مهرماه سال ۱۴۰۲، کسی در تهران تصور نمی‌کرد که صدای گلوله‌های جنگ اسرائیل با فلسطینیان در تهران شنیده‌شود. با عبور حماس از حصارهای چندلایه نوار غزه و شروع جنگ در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ (۱۶ مهر ۱۴۰۲) عملاً خاورمیانه وارد دوره‌ای جدید شد؛ آنگونه که حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر اندیشکده شورای خاورمیانه برای امور جهانی می‌گوید: «خاورمیانه پیش از ۷ اکتبر دیگر وجود ندارد.» دو سال جنگ در غزه، فقط باعث کشته شدن بیش از ۶۵ هزار نفر و آوارگی صدها هزار نفر و با خاک یکسان شدن بخش عظیمی از زیرساخت‌های غزه نشده‌است، بلکه به شکل اساسی و بنیادین توازن قوا در خاورمیانه را به هم زده‌است و منطقه را وارد عصر جدیدی کرده‌است.
بسیاری از روندهایی که تا پیش از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ وجود داشت، اکنون تغییر کرده‌اند. روند آشتی کشورهای عربی با اسرائیل در چارچوب توافق‌های ابراهیم، امروز متوقف شده‌است، هرچند دولت آمریکا تلاش می‌کند با اقدام‌های دیپلماتیک ضمن توقف جنگ غزه، روند گذشته را مجدداً احیا کند، اما اقدام‌های اسرائیل به‌ویژه اشغال بخش‌هایی از خاک سوریه، جنگ ۱۲ روزه با ایران و حمله به خاک قطر، باعث شده‌است تا کشورهای عربی بدبینی عمیقی نسبت به اسرائیل پیدا کنند و حتی اگر مانند گذشته، کشوری از میان کشورهای عربی منطقه حاضر شود به پیمان عادی‌سازی روابط با اسرائیل وارد شود، این ورود با بدبینی، احتیاط و نگرانی خواهد بود.
از سوی دیگر شبکه نیروهای متحد ایران در منطقه که در چارچوب محور مقاومت فعالیت می‌کردند، به شکل اساسی بر اثر دو سال جنگ با یکی از مدرن‌ترین ارتش‌های جهان دچار آسیب شده‌اند. روشن نیست که ایران بتواند در آینده بار دیگر اهرم‌های قدرت خود را مانند پیش از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ در منطقه بازسازی کند و از آنها به عنوان ابزاری برای فشار در مذاکرات و اهرمی برای اعمال نفوذ در کشورهای منطقه استفاده کند.
مسئله فلسطین نیز که به عنوان یک منازعه قدیمی در حال فراموشی بود، بار دیگر به مسئله اصلی بین‌المللی تبدیل شده‌است. بیانیه نیویورک به ابتکار فرانسه و عربستان سعودی و رای بیش از ۱۴۰ کشور عضو سازمان ملل متحد به تشکیل کشور فلسطینی، نشان می‌دهد که مسئله فلسطین برای جهانیان جدی‌تر از گذشته شده‌است و تلاش‌ها برای تشکیل کشور مستقل فلسطینی خارج از اشغال اسرائیل، تقویت خواهد شد.
شاید یکی از مهم‌ترین عواقب جنگ غزه، شکسته‌شدن تابوی نبرد مستقیم نظامی میان ایران و اسرائیل و ایران و آمریکا بود. حمله اسرائیل به ایران در هفته پایانی خردادماه امسال و جنگ ۱۲ روزه‌ای که با حمله ایالات متحده آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران پایان یافت، عملاً یک جنگ چنددهه‌ای در سایه را به یک جنگ علنی و رودررو تبدیل کرد. بسیاری از تحلیل‌گران و ناظران منتظر هستند تا سکانس‌های بعدی این واقعیت جدید را ببینند و مشاهده کنند که شکسته شدن تابوی جنگ مستقیم، چه تاثیری بر توازن قوا در منطقه باقی خواهد گذاشت.
جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از ستون‌های نظام منطقه خاورمیانه، اکنون در شرایط خطیری قرار گرفته‌است، پس از جنگ ۱۲ روزه همچنان سایه تکرار جنگ بر سر ایران است و فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و شکست در جلوگیری از بازگشت تحریم‌های بین‌المللی شورای امنیت راهکارهای ایران برای مقابله با این تهدید را نیز محدود خواهد کرد.
امروز خاورمیانه در یک مرحله گذار قرار دارد. حتی اگر طرح جدید دونالد ترامپ برای توقف جنگ در غزه نیز محقق شود و آتش‌بسی در جنگ دو ساله به دست بیاید، نهایتاً واقعیت میدانی خاورمیانه نیازمند بازتعریف نقش‌ها و توازن قوا خواهد بود. کشورهای عربی منطقه دیگر مانند گذشته به اسرائیل اعتماد نخواهند کرد و تصور ایران‌هراسی که تا پیش از ۷ اکتبر در منطقه وجود داشت، اکنون بعد از دهه‌ها مجدداً برعکس شده‌است و به هراس از اسرائیل به عنوان اصلی‌ترین عامل ناامنی در منطقه تبدیل شده‌است.
اسرائیل خواهان ایرانی ضعیف و فروپاشیده‌است؛ کشوری مانند سوریه که نتواند هیچگونه مقاومتی در مقابل توسعه‌طلبی اسرائیل انجام دهد و اهرم‌های قدرت خود را برای مقابله با اسرائیل به حرکت درآورد. در برابر کشورهای منطقه دریافته‌اند که ایران تا پیش از ۷ اکتبر یک عامل بازدارنده در مقابل توسعه‌طلبی اسرائیل بود و از بین رفتن ایران به عنوان یک قدرت منطقه‌ای، تمامی موانع در برابر اسرائیل برای تبدیل شدن به قدرت سلطه‌گر و هژمون منطقه‌ای را از بین خواهد برد.
اینکه در ادامه مسیر چه نظام و توازن قوای جدیدی در خاورمیانه بنا می‌شود، بستگی به روند وقایع آینده خواهد داشت، اما آنچه مسلم است این است که توفیق اسرائیل در دو سال گذشته برای از بین بردن یا تضعیف دشمنانش در منطقه یک سکانس از یک سریال بلند ۸ دهه‌ای است و به دلیل نگرانی‌ها و ادراک تهدیدی که از قدرت اسرائیل در منطقه پدید آمده‌است، این سکانس پایدار نخواهد ماند و نظمی جدید، مبتنی بر توازن قوایی که بتواند قدرت اسرائیل را خنثی کند در بلندمدت مجدداً در خاورمیانه برقرار خواهد شد.
