شمایل یک مترجم کلاسیک/در رثای بیژن اشتری
بیژن اشتری همانند بیشتر هم‌نسلان خود، سیر و سلوک فکری متناقضی را تجربه کرد و از ایمان پرشور به سوسیالیسم به منقد نستوه آن بدل شد.
بیژن اشتری همانند بیشتر هم‌نسلان خود، سیر و سلوک فکری متناقضی را تجربه کرد و از ایمان پرشور به سوسیالیسم به منقد نستوه آن بدل شد. او متعلق به نسلی بود که روزگاری پرآشوب را از سر گذراندند و فراوان دغدغه داشتند؛ نسلی منحصربه‌فرد که به حقیقت در مصاف جهان‌بینی‌ها زیستند و انقلاب، جنگ، اصلاحات و بسیار چیزهای دیگر را تجربه کردند.
مجدداً، همانند هم‌نسلان خود میان رشته تحصیلی و شغل‌اش ارتباط چندانی نبود. اشتری اگرچه در دانشگاه تهران، میکروب‌شناسی خوانده بود، اما علاقه شخصی‌اش به تاریخ، او را به سمت ترجمه و نگارش کتب تاریخی سوق داد. او فعالیت حرفه‌ای خود را در اوایل دهه ۱۳۶۰ خورشیدی با روزنامه‌نگاری و نقد فیلم در نشریات سینمایی، به‌ویژه مجله «دنیای تصویر»، آغاز کرد و مدتی نیز در زمینه نشر فعالیت داشت. اما از میانه دهه 80 یک پروژه فکری منسجم را در پیش گرفت و عمدتاً به ترجمه آثاری در نقد استبداد چپ پرداخت.
بیژن اشتری به‌راستی شمایل یک نویسنده و مترجم کلاسیک بود. همنشینی او با کاغذ و بیگانگی با صفحه‌کلید را تا واپسین اثر ادامه داد. او به روش سنتی و با قلم و کاغذ ترجمه می‌کرد و می‌نوشت و هر چندوقت یک‌بار، کارتن‌های پر از کاغذ کاهی را برای حروف‌چینی به نشر ثالث می‌فرستاد. او معمولاً بخش زیادی از روز را در تخت سپری می‌کرد، جایی که با تکیه بر زیردستی، با دقت به ترجمه می‌پرداخت. این روش ـ که در عصر اینترنت غیرمعمول بود ـ نشان‌دهنده تعهد او به حفظ اصالت متن اصلی و کیفیت ترجمه بود.
بیژن اشتری، بیش از دو دهه واپسین عمر خود را به ترجمه آثاری اختصاص داد که به موضوعات استبداد، کمونیسم، اختناق و دیکتاتوری می‌پرداختند. از این رو او به آثاری پرداخت که نوری روشنگر بر تاریکی‌های رژیم‌های سرکوبگر می‌تاباندند. او معتقد بود: «اگر نمی‌توانی با استبداد رویارو شوی، دست‌کم در دروغ‌ها و فریب‌های دولتی مشارکت نکن و بگذار حکومت بدون تو کارش را انجام دهد.» این باور ـ که در تمامیت کار او جاری بود ـ او را به مترجمی متمایز تبدیل کرد که پروژه‌ای مشخص برای خود تعریف کرده بود؛ روشنگری درباره استبداد و خودکامگی از طریق ترجمه آثار معتبر تاریخی و سیاسی.
تعهد به حقیقت
بیژن اشتری با انتخاب آثاری که به‌طور انتقادی به رژیم‌های سرکوبگر می‌پرداختند، نشان داد که ترجمه برای او ابزاری برای مبارزه با فریب و دروغ است. او باور داشت: «از هر جای که بوی فریب و دروغ می‌آید، باید فاصله گرفت تا دروغ بمیرد.» این اصل او را به ترجمه کتاب‌هایی هدایت کرد که نه‌تنها تاریخ دیکتاتوری‌ها را روایت می‌کردند، بلکه راه‌های زیستن و تاب‌آوری در شرایط اختناق را به خوانندگان نشان می‌دادند. از کوبا تا شوروی، از خاورمیانه تا اروپای شرقی، آثار او تجربه‌های جهانی را به مخاطبان فارسی‌زبان منتقل کردند.
او با دقت و وسواس، آثاری را انتخاب می‌کرد که اطلاعات دست‌اول و مستقل ارائه می‌دادند. این انتخاب‌ها ـ که اغلب به موضوعات حساس و بحث‌برانگیز می‌پرداختند ـ به خوانندگان امکان دادند تا با عمق و پیچیدگی‌های تاریخ سیاسی جهان آشنا شوند. ترجمه‌های او به‌عنوان منابعی معتبر برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به تاریخ شناخته شدند و نقش مهمی در گسترش آگاهی تاریخی ایفا کردند.
میراث اشتری
۱- زندگی‌نامه‌های دیکتاتورها: کاوش در قلب قدرت
اشتری با ترجمه زندگی‌نامه‌های رهبران خودکامه، به خوانندگان امکان داد تا به عمق ذهن و سیاست‌های کسانی که تاریخ را با سرکوب رقم زدند، نفوذ کنند. این آثار، که با نثری روان و دقیق به فارسی برگردانده شدند، به‌عنوان منابعی کلیدی برای مطالعه تاریخ دیکتاتوری‌ها شناخته می‌شوند.
- «استالین جوان و استالین؛ درباره تزار سرخ»، نوشته سایمن سیبیگ مانتیفوری. هنگامی که این کتاب منتشر شد، بلافاصله در لیست پرفروش‌ترین کتاب‌های تاریخی قرار گرفت و یک‌سال بعد برنده جایزه بهترین کتاب تاریخ در انگلستان شد. استالین؛ دربار تزار سرخ عمدتاً متمرکز بر دورانِ حکومتِ جوزف استالین بر اتحاد شوروی است. در این کتاب حوادثِ زندگی استالین از رسیدن به قدرت تا هنگام مرگش در مارس ۱۹۵۳، بررسی شده است. مانتیفوری برای نوشتن این کتاب و کتاب دوم‌اش «استالین جان» اسناد زیادی را به مدت10 سال و در 9 کشور مختلف بررسی کرده است. می‌توان ادعا کرد که هیچ نویسنده و پژوهشگر غربی‌ای تا این حد نتوانسته به استالین و اطرافیانش نزدیک شود.
- «مائو: داستان ناشناخته»، نوشته جانگ چنگ و جان هالیدی. این کتاب روایتی دقیق، تازه، موثق و متفاوت درباره زندگی شخصی و حرفه‌ای «مائو تسه‌تونگ» است. مائو، به‌عنوان حاکمی قدرقدرت، ۲۷ سال بر پرجمعیت‌ترین کشور جهان، چین، حکم راند. کتاب حاضر، زندگی مائو را از بدو تولد تا آخرین لحظات زندگی‌اش روایت می‌کند. جانگ چنگ و جان هالیدی در این کتاب، با زبانی ساده و روشن، خواننده را با جوانبِ مختلفِ زندگی مائو و اطرافیان سرشناس او آشنا می‌کنند. این کتاب همچون یک فیلم سینمایی ارزشمند، مخاطب را لحظه‌به‌لحظه به‌دنبال قصه خود می‌کشاند.
- «لنین: زندگی انقلابی سرخ»، نوشته رابرت سرویس. انقلاب روسیه با نام لنین گره‌خورده است. او یک نظریه‌پرداز و در ادامه یک انقلابی مارکسیست است که زندگی پرفرازونشیبی داشته است و توانست چیزی بسازد که دنیا را تغییر داد. رابرت سرویس در کتاب لنین: زندگی مبارز سرخ داستان زندگی او را روایت کرده است.
- «چائوشسکو: ظهور و سقوط دیکتاتور سرخ»، نوشته ادوارد بئر. بئر در کتاب چائوشسکو چند پرسش کلیدی را مطرح کرده و به آن‌ها پاسخ گفته است؛ چرا جهانیان برای بیش از دو دهه از عمق شقاوت‌های رژیم چائوشسکو بی‌اطلاع باقی مانده بودند؟ این زن و شوهر چگونه توانستند قدرت فائقه در رومانی را غصب کنند؟ چه عامل یا عواملی در پیشینه تاریخی رومانی وجود داشته که موجب بروز چنین دیکتاتوری کمونیستی بیزانسی‌ای شد؟یک‌ربع قرن حاکمیت جاهلانه چائوشسکو چه آسیب‌های روانی‌ای به مردم وارد کرد؟
۲- روایت‌های شخصی: قدرت بی‌قدرتان
اشتری با ترجمه خاطرات و شهادت‌های شخصی، صدای کسانی را که زیر سایه سرکوب زندگی کردند، به گوش خوانندگان رساند. این آثار ـ که با حساسیت و دقت ترجمه شدندـ تجربه‌های انسانی را در برابر رژیم‌های خودکامه به تصویر می‌کشند.
- «آکواریومهای پیونگ‌یانگ»، اثر کانگ چول هوان. کانگ چول هوان در کتاب آکواریومهای پیونگ یانگ، قصه واقعی زندگی خود را تعریف می‌کند. کانگ چول هوان در آکواریومهای پیونگ یانگ، برای اولین‌بار پرده از اردوگاه‌های کار اجباری کره شمالی برداشته است. اهمیت این کتاب از حیث افشای شبکه اردوگاه‌های کار اجباری در کره شمالی برابر با کتاب «یک روز در زندگی ایوان دنیسوویچ» اثر الکساندر سولژنیتسین است؛ کتابی که برای اولین‌بار در سال ۱۹۶۲ جزئیات نظام اردوگاهی در شوروی سابق را افشا کرد.
- «امید علیه امید»، نوشته نادژدا ماندلشتام. نادژدا ماندلشتام در این کتاب به شرح زندگی خود و همسر شاعرش، اوسیپ ماندلشتام در فاصله سال‌های ۱۹۳۴ تا ۱۹۳۸ می‌پردازد. همسر او از منتقدان نظام حاکم شوروی بود و سرانجام در اردوگاه‌های کار اجباری در سیبری جان باخت. زمانی که ماندلشتام، این کتاب را نوشت، امکان چاپش در شوروی فراهم نبود. پس آن دست‌نوشته‌ها پنهانی به انگلیس منتقل و در آنجا ترجمه و منتشر شد.
۳- مقاومت از طریق فرهنگ: ادبیات و طنز در برابر سرکوب
اشتری با ترجمه آثاری که به نقش فرهنگ و ادبیات در مبارزه با استبداد می‌پرداختند، نشان داد که کلمات می‌توانند سلاحی قدرتمند باشند. این آثار ـ که با نثری روان و جذاب به فارسی برگردانده شدند ـ به خوانندگان الهام بخشیدند.
- «ادبیات علیه استبداد»، اثر پیتر فین. کتاب به همان شیوه‌ای هیجان‌انگیز است که هر تریلر جنگ سردِ دیگری. پاسترناک از دل‌مشغولی‌هایش واضح و توانا سربرمی‌آورد. سروصدایی که دکتر ژیواگو به‌پا کرد مهم‌ترین جنجال ادبی در جهان پساجنگ بود و نویسندگان کتاب ـ فین و کووی ـ این جنجال را به‌شکلی همه‌جانبه و با در نظر گرفتن همه جذابیت‌های حاشیه‌ای و غیرحاشیه‌ای آن به خواننده ارائه کرده‌اند. جنجال دکتر ژیواگو حتی حالا نیز پیامدهای خودش را دارد.
- «شوری ضد شوری»، نوشته ولادیمیر واینوویچ. این کتاب مانند دیگر آثار واینوویچ طنز است، اما نیش قلم در این کتاب متوجه کلیت نظام شوروی است. این اثر مجموعه‌ای است از داستان‌های کوتاه، مقالات و مطالبی که گاهی آمیزه‌ای از تخیلِ داستان‌نویسانه و واقعیت به‌شمار می‌رود. بااین‌حال تقریباً بیشتر مطالب‌اش برگرفته از زندگی خود نویسنده یا در مواردی، زندگی دوستان و آشنایانش است. بوروکرات‌های بی‌سواد حزبی، امنیه‌چی‌های خشن و نادان، نویسندگان مرعوب و مزدور و مردم عادی ازجمله شخصیت‌های اصلی در کتاب واینوویچ هستند.
۴- رهبران بلوک شرق: ملغمه‌ای از دیوانگی و خودکامگی
اشتری مجموعه‌ای از آثار درباره رهبران بلوک شرق ازجمله نیکیتا خروشچف، میخائیل گورباچف، انور خوجه، لئون تروتسکی و نیکولای بوخارین، ترجمه کرد. این آثار، که به بررسی زندگی و سیاست‌های این شخصیت‌ها می‌پردازند، دیدگاهی جامع از کمونیسم در خارج از شوروی ارائه می‌دهند. ترجمه‌های اشتری، با دقت در حفظ جزئیات تاریخی، این مجموعه را به منبعی ارزشمند برای مطالعه تاریخ قرن بیستم تبدیل کردند.
با مرگ بیژن اشتری، جامعه فکری ایران چراغی روشنگر و صدایی نادر را از دست داد. نام او نه در کتاب‌ها، که در عمق فهم و آگاهی خوانندگانش حک خواهد شد؛ میراثی گران‌بها از واژگانی که زندگی بخشید و اندیشه‌هایی که بیدار کرد.
