سفری به اعماق رابطه سینما و جامعه

در دو دهه اخیر به موازات مهم شدن مطالعات میان‌رشته‌ای در حوزه سینما به‌ویژه نزدیک شدن علوم انسانی به فهم هنر ازجمله سینما، شاهد تألیف و ترجمه کتاب‌های متنوع و متعدد بینارشته‌ای در این حوزه بودیم. ازجمله در حوزه جامعه‌شناسی فیلم و سینما چندین کتاب تألیف و ترجمه شده است؛ همچنان که میزگردها و نشست‌های مختلفی در این زمینه در محافل فرهنگی و سینمایی برگزار شده است.

به همت محمدرضا دلیر در کتاب حجیم «جامعه‌شناسی سینما» مجموعه‌ای از مباحث مرتبط با حوزه گردآوری و تدوین‌ شده که به علاقه‌مندان جامعه‌شناسی و سینما کمک می‌کند تا با رویکرد جامعه‌شناسی سینما، بینش و روش‌های تحلیل آن آشنا شده و  البته به خوانش جامعه‌شناختی سینمای ایران هم می‌پردازد. به عبارت دیگر کتاب «جامعه‌شناسی سینما»، سفری به اعماق رابطه میان سینما و جامعه است.

در این کتاب به مباحثی همچون نظریه‌ها و تعریف جامعه‌شناسی سینما و رابطه میان قدرت و سینما و فرهنگ و سینما به‌طور جامع و با روش علمی پرداخته شده است. دانشجویان رشته جامعه‌شناسی و سینما و مطالعات فرهنگی مخاطبان این کتاب هستند. با این حال آنهایی که با این پارادایم تحلیلی در حوزه سینما هم آشنا نیستند، با این رویکرد آشنا می‌شوند و به درک جزئی‌نگرانه‌ای درباره چیستی جامعه‌شناسی سینما می‌رسند.

اینکه جامعه‌شناسی سینما علمی است که به تحلیل جامعه‌شناسانه آثار سینمایی پرداخته و به تاثیر هنر سینما به‌عنوان یک رسانه روی جامعه می‌پردازد. جامعه‌شناسی سینما فیلم‌های سینمایی را از زوایای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تحلیل می‌کند. جامعه‌شناسی سینما به فیلم در قالب یک اثر سینمایی به‌عنوان یک پدیده اجتماعی نگاه کرده و از یک‌سو، تحولات و کنش‌های اجتماعی موثر در خلق اثر سینمایی را کشف کرده و از سوی دیگر، تاثیرات فیلم روی جامعه را پیدا می‌کند.

جامعه‌شناسی سینما به دنبال زمینه‌های اجتماعی شکل‌گیری یک فیلم سینمایی بوده، همچنین تاثیرات سینما با تحلیل فیلم، جایگاه سینما در یک جامعه را تحلیل کرده و می‌فهمد که چرا این فیلم ساخته شده و چه تاثیراتی در جامعه سبب ساخت آن شده است. دانش جامعه‌شناسی در پی بررسی فرآیندهای اجتماعی در جامعه است. جامعه‌شناسان سینما بیشتر علاقه‌مند به تحلیل آثار سینمای رئالیسم هستند. جامعه‌شناسی به کمک نظریه‌های خود دیدگاهی تحلیل‌گرانه از فیلم را در قالب مطالعات فرهنگی ارائه می‌دهد و جامعه‌شناسی سینما، در عرصه مطالعات فرهنگی، نگاه جامعه‌شناختی به فیلم و مطالعه طبقات اجتماعی و ارتباطات بین طبقات اجتماعی در درون متن فیلم دارد.

براساس نظریه‌های ارتباطی هارولد لاسول، جامعه‌شناس و نظریه‌پرداز علوم ارتباطات آمریکایی، مکتب جامعه‌شناسی ارتباطات، تاثیر رسانه‌ها به‌عنوان وسایل ارتباط جمعی را در حوزه اجتماعی انسان‌ها مطالعه می‌کند. بر این اساس، جامعه‌شناسی سینما زیرمجموعه‌ای از جامعه‌شناسی ارتباطات بوده و جامعه‌شناسی ارتباطات نیز شاخه‌ای از علم جامعه‌شناسی است. برخی هم جامعه‌شناسی سینما را زیرمجموعه‌ای از جامعه‌شناسی هنر می‌دانند و جامعه‌شناسی هنر نیز به‌طور کلی شاخه‌ای از علم جامعه‌شناسی و به‌طور خاص شاخه‌ای از جامعه‌شناسی معرفت است.

فیلمساز تحت تاثیر جامعه و دید زیبایی‌شناسی خود دست به خلق آثار هنری می‌زند. تحلیلگر سینما در جامعه‌شناسی سینما دنیای سینمای آن جامعه را تحلیل می‌کند و به دنبال این است که چرا چنین فیلمی در چنین جامعه‌ای ساخته شده است؟ نشانه‌ها در جامعه چه تاثیری داشته‌اند که سبب ساخت فیلم شده‌اند؟ دکتر پرویز اجلالی، پژوهشگر سینما در تعریف جامعه‌شناسی سینما و فیلم می‌گوید: «جامعه‌شناسی فیلم مطالعه جهان درون فیلم‌ها و رابطه‌اش با جهان اجتماعی است که به کمک تحلیل دقیق تعامل میان متن و فرامتن حاصل می‌شود و فهم اجتماعی فیلم را ممکن می‌کند.»

اندیشمندان علوم اجتماعی از زاویه‌های مختلفی به رابطه‌ی میان سینما و جامعه نگاه کرده‌اند. این دیدگاه گاه جنبه‌ی کلان و گاه جنبه‌ی خرد داشته است. دیدگاه مکتب فرانکفورت و آرنولد هاوزر، دیدگاه‌هایی به‌طور عمده کل‌نگر، و دیدگاه پی یر سورن و آی. سی. جاروی دیدگاه‌هایی به نسبت جزءنگر هستند. از نظر رابطه با مفاهیم بازتاب و شکل‌دهی، می‌توان گفت نظریه‌ی مکتب فرانکفورت بیشتر متعلق به رویکرد شکل‌دهی و نظریه‌ی سایر اندیشمندان طرح شده، بیشتر متعلق به رویکرد بازتاب است که در این کتاب مفصل به آن پرداخته شده و خواننده را با پارادایم‌های این رویکرد آشنا می‌کند.

گرچه جامعه‌شناسی سینما با نقد فیلم متفاوت است اما خواندن این کتاب می‌تواند به منتقدان فیلم و سینما هم کمک کند تا با نظرگاه‌های اجتماعی و جامعه‌شناختی با سینما هم آشنا شوند که به نقد و تحلیل فیلم راه می‌دهد. سینما می‌تواند با استفاده از امکانات رسانه‌ای و هنری خود بازتاب خوبی از شرایط جامعه باشد؛ به‌گونه‌ای‌که با بررسی جامعه‌شناختی آثار سینمایی به‌مثابه آثاری که در یک حوزه گفتمانی به وجود آمده است، می‌توان شناخت بهتری از جامعه به دست آورد. 

جامعه‌شناسی سینما

نویسنده: محمدرضا دلیر

انتشارات: هوران

قیمت: 820 هزار تومان