تاریخ محدودیت

نگاهی کوتاه به فیلترینگ در ایران

گروه فناوری: اولین‌بار در سال ۱۹۹۶ ایده فیلترینگ گسترده عملی شد. این عصر تازه در مفهوم آزادی گردش اطلاعات از کشور چین شروع شد؛ چینی‌ها پروژه‌ای به‌نام «آسمان آبی» را کلید زدند تا دسترسی به محتواهای غیرمطلوب و مخرب بر بستر اینترنت جهانی را محدود سازند و از آن سو نیز بر اطلاعات و ارتباطات اینترنتی شهروندان چینی کنترل و نظارت کنند. در پروژه آسمان آبی که تعدادی از شرکت‌های فناوری ارتباطات بین‌المللی در آن مشارکت داشتند، به توسعه سیستمی منتهی شد که امکان فیلترینگ و کنترل دسترسی به محتواهای اینترنتی را در اختیار دولت چین قرار داد. این سیستم به‌مرور ارتقاء و گسترش یافت و هم‌اکنون به‌عنوان یکی از قدرتمندترین سیستم‌های فیلترینگ در جهان شناخته می‌شود. در همان سال ۱۹۹۶، سنگاپور هم اقدام به اجرای سیستم فیلترینگ در اینترنت خود کرد. سیستم فیلترینگ در سنگاپور ازطریق سوئیچ‌های شبکه انجام می‌شد و موضوعات مشکوک و غیرمطلوب نظیر سرکوب احتمالی، مطالب سیاسی حساس و محتواهای غیراخلاقی مانند پورنوگرافی را فیلتر می‌کرد.

فیلتر اینترنت در ایران

سال ۱۹۹۳ ایران برای اولین‌بار به اینترنت وصل شد. در ابتدا، دسترسی به اینترنت در کشور محدود بود. کمتر از یک دهه بعد، سیستم فیلترینگ بر اینترنت ایرانیان اعمال شد. پیش از آن، هرکسی می‌توانست با خرید کارت اینترنت با قیمتی نسبتاً گزاف، به هر سایت و محتوایی به‌صورت آزادانه دسترسی داشته باشد. در سال ۲۰۰۲ دولت با هدف محدودکردن دسترسی به محتواهای غیرمطلوب و سانسور اینترنت، سیستم فیلترینگ را راه‌اندازی کرد. از آن زمان به بعد، ایران در زمره کشورهایی با سیستم فیلترینگ قوی و پیچیده قرار گرفته است. در ابتدای کار، اوضاع بسیار ساده‌تر از آن چیزی بود که اکنون شهروندان ایرانی تجربه می‌کنند. کارت‌های اینترنتی که در فروشگاه‌ها به‌فروش می‌رسیدند، اغلب سایت‌های دارای محتواهای پورن و برخی سایت‌های سیاسی را باز نمی‌کردند. اما تعدادی از کارت‌های اینترنت هم با قیمت بالاتر در بازار پیدا می‌شد که می‌شد با آن‌ها از سد فیلتر عبور کرد. این وضعیت تا یک‌سال بعد ادامه یافت. در سال ۲۰۰۶ رسماً دسترسی به برخی سایت‌ها و خدمات اینترنتی در ایران ممنوع اعلام شد.
ایران در زمینه فیلترینگ و سانسور اینترنت، قوانینی را هم تصویب کرده است. قانون «تعیین مسئولیت‌های ارائه‌دهندگان خدمات و فیلترینگ محتوا در شبکه اینترنت»، از‌جمله قوانین اصلی مرتبط با سیستم فیلترینگ است. این قانون در سال ۱۳۸۹ تصویب شد و تعیین مسئولیت‌ها و وظایف ارائه‌دهندگان خدمات اینترنتی درباره انتشار محتواها را مشخص می‌کند. علاوه بر این، قوانین و مقررات متعدد دیگری نیز در جهت فیلترینگ و کنترل دسترسی به محتواهای خاص مانند سایت‌های اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی تصویب شده است. این قوانین عموماً با استناد به ضرورت‌ها و اصول احکام دین، امنیت ملی، حفظ نظم عمومی، حمایت از اخلاق عمومی و حقوق شخصی، مصوب و اجرایی شده‌اند. در سال ۲۰۰۹، پلتفرم فیس‌بوک فیلتر شد. این نخستین‌بار بود که یک شبکه ‌اجتماعی در کشورمان به‌طور کامل مسدود می‌شد. کابران فیس‌بوک تا قبل از سال ۱۳۸۸ و حوادث بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری، دو بار تجربه مسدودی و رفع آن را داشتند. مقام‌ها علت فیلتر شدن را نقض حریم شخصی افراد در این شبکه ‌اجتماعی بیان کردند. بعدها حمید شهریاری، عضو حقیقی شورایعالی فضای مجازی گفت: «با‌توجه‌به حکم قضایی، شبکه فیس‌بوک از مصادیق مجرمانه برشمرده می‌شود که علت آن توزیع فساد و فحشا و در اختیار گذاشتن اطلاعات به شبکه‌های جاسوسی است.» توئیتر هم در همان سال سرنوشت مشابهی پیدا کرد. یوتیوب که از سال ۱۳۸۴ به‌شکل دوره‌ای فیلتر می‌شد، در سال ۱۳۸۸ بار دیگر و این‌‌بار برای همیشه مسدود شد. فیلتر شدن شبکه‌های اجتماعی فراگیر و محبوبی مانند فیس‌بوک، توئیتر و یوتیوب تنها به ایران محدود نمی‌شود. برای نمونه، یوتیوب در ترکیه دچار اختلال است، چین توئیتر و یوتیوب را فیلتر کرده و ویتنامی‌ها هم نمی‌توانند بدون دور زدن فیلتر به فیس‌بوک سر بزنند. درموردِ وبلاگ هم سیاست مشابهی وضع شد. ابتدا یکی از مهم‌ترین سرویس‌دهندگان ایرانی فیلتر شد و بعد سرویس‌دهندگانی مانند ورد‌پرس از دسترس خارج شدند. این محدودیت‌ها موجب شد که وبلاگ‌نویسی فارسی دیگر هرگز کمر راست نکند.

بزنگاه‌های تاریخی و فیلترینگ

در تاریخ ایران، در برخی مقاطع فیلترینگ و سانسور اینترنت شدیدتر و سختگیرانه‌تر بوده است. برای مثال، در دوره انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۸۸ و پس از اعتراضات، دسترسی به برخی از سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی محدود شد. فیس‌بوک، توئیتر و برخی از وبلاگ‌ها و یوتیوب، قربانیان این دوره بودند. در طول سال‌های بعد نیز همگام با رویدادهای سیاسی مهم نظیر اعتراض‌های سراسری در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۴۰۱ دسترسی به برخی از سایت‌ها، شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های پیام‌رسان محدود شده است. چهارسال پیش و در حوادث مربوط به آبان‌ماه، اینترنت خارجی برای مدت یک‌هفته از دسترس ایرانیان خارج شد و تنها دسترسی به اینترنت داخلی ممکن بود. سال گذشته نیز هم‌زمان با اعتراض‌های فراگیر شهریورماه به‌بعد، بار دیگر فیلترینگ به کمک دولت آمد. این‌بار دولت واتساپ و اینستاگرام را فیلتر کرد. ضمن اینکه بسیاری از کاربران از افت سرعت اینترنت شکایت داشتند. مسدودسازی واتساپ، به‌عنوان پیام‌رسانی که بسیاری از ایرانی‌ها در آن حضور داشتند، در ادامه سیاست فیلتر تلگرام در سال ۱۳۹۷ رخ داد. با این حساب، کاربران مهم‌ترین پیام‌رسان‌های بین‌المللی در ایران با محدودیت‌ روبه‌رو شدند. فیلتر اینستاگرام هزینه‌های سنگینی بر کسب‌و‌کارها و اقتصاد دیجیتال کشور تحمیل کرده است. بسیاری از کسانی که کسب‌وکاری بر بستر اینترنت راه‌ انداخته بودند، ناگهان سرمایه خود را از‌دست‌رفته دیدند. این ماجرا تا جایی پیش رفت که برخی موافقان فیلترینگ هم اعتراف کردند تعطیلی اینستاگرام برای کاربران ضرر ۲۰۰ میلیارد تومانی در ماه‌های نخست اعتراض‌ها داشته است. ازآنجاکه زنان بیش از مردان در اینستاگرام فعالیت اقتصادی داشتند، جامعه‌شناسان درمورد زنانه‌‌شدن فقر درنتیجه سیاست‌های فیلترینگ هشدارهای بسیار جدی دادند.