شب‌بخیر رادیو لندن
درباره رادیو فارسی بی‌بی‌سی که در آستانه تعطیلی قرار گرفت
درباره رادیو فارسی بی‌بی‌سی که در آستانه تعطیلی قرار گرفت
«بازار رسانه ایران پیشرفت کرده است. رادیوی موج کوتاه دیگر ابزار مهم ایرانیان برای دسترسی به رسانه‌ها نیست و ما تولیدات‌مان را روی پلتفرم‌های دیجیتال توسعه خواهیم داد.» این خلاصه‌ای یک‌خطی از بیانیه سرویس جهانی بی‌بی‌سی با موضوع کاهش هزینه‌های سالانه این سرویس و تبعات آن از جمله پایان کار رادیو فارسی بی‌بی‌سی است.
82 سال در بزنگاه‌ها
«در این هنگام که خبرفِرِستی به زبان فارسی از بریتانیای کبیر آغاز می‌شود، بنگاه رادیوی انگلستان به تمام گوش‌دهندگان ایرانی و فارسی‌زبانان در هر جای جهان که باشند دوستانه درود می‌گوید.» نخستین جملاتی که 82سال پیش توسط حسن موقربالیوزی، نخستین خبرخوان یا آن‌طور که در آن زمان می‌گفتند خبرفِرِست رادیو فارسی بی‌بی‌سی از لندن به‌طور زنده مخابره شد. برنامه‌های خبری رادیو فارسی بی‌بی‌سی در آغاز، محدود به چهار روز در هفته بود و هر بخش 15 دقیقه. این روزها، 82 سال از هشتم دی‌ماه 1319 می‌گذرد. روزهایی که برای اولین‌بار از جعبه رادیو صدایی شنیده شد که از آغاز کار رادیوی فارسی بی‌بی‌سی، زیرمجموعه سرویس جهانی بی‌بی‌سی، سرویس پخش همگانی عمومی بریتانیایی خبر می‌داد. اولین روزهای دی‌ماه 1319 و فقط چندماه بعد از افتتاح رادیو ایران بود که رادیوی فارسی بی‌بی‌سی که در آن زمان به «رادیو لندن» شهرت یافته بود، پا به عرصه وجود گذاشت. این رادیو که در آغاز تنها یک ساعت در هفته برنامه به زبان فارسی پخش می‌کرد بعدها روایتگر و خبررسان رویدادهای مهمی از تاریخ جهان به‌ویژه ایران، افغانستان و آسیای میانه شد. طی 82 سال گذشته رادیو فارسی بی‌بی‌سی انبوهی از رخدادهای تاریخ ایران و جهان را پوشش داد که از جمله آنها می‌توان به عبور ارتش متفقین از رود راین، تاج‌گذاری ملکه الیزابت دوم، خروج شاه از ایران و انقلاب اسلامی ایران، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، درگذشت امام خمینی(ره)، پیروزی سیدمحمد خاتمی در انتخابات و انتخابات سال 1388 اشاره کرد. برنامه‌های تولیدی رادیو بی‌بی‌سی فارسی نه‌تنها در ایران، در افغانستان و تاجیکستان هم شنیده می‌شد و در کنار خبررسانی، آموزش و سرگرمی هم از دیگر وظایف این رادیو بود.
استراتژی کلی «اول دیجیتال» و تعطیلی رادیوهای برون‌مرزی
سرویس جهانی بی‌بی‌سی می‌گوید باید 28 و نیم میلیون پوند از هزینه سالانه‌اش بکاهد. این سرویس روز پنج‌شنبه، هفتم مهر 1401 برابر با 29 سپتامبر 2022 با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد که در راستای «تغییرات استراتژیک» با هدف تمرکز بیشتر بر انتشار محتوا روی پلتفرم‌های دیجیتال، تغییرات عمده‌ای را اعمال خواهد کرد که پیشنهاد تعطیلی رادیوهای فارسی‌زبان این سازمان یکی از آنهاست. بی‌بی‌سی در توضیح طرح پیشنهادی جدید خود برای بستن این رادیوها و از جمله رادیوی بی‌بی‌سی فارسی نوشته است: «دیگر رادیوی موج کوتاه، ابزار مهم ایرانیان برای دسترسی به رسانه‌ها نیست. بازار رسانه‌ای ایران پیشرفته است و مردم به‌جای رادیوی موج کوتاه از تلفن‌های هوشمند استفاده می‌کنند.» بی‌بی‌سی می‌گوید این سازمان کماکان خود را متعهد می‌داند که اخبار و اطلاعات را در اختیار مخاطبانش در ایران قرار دهد؛ اما می‌افزاید:«رادیو موثرترین یا فراگیرترین روش برای رسیدن به مخاطبان در ایران نیست.» بی‌بی‌سی در عین حال تاکید کرده «تولیدات‌مان را روی پلتفرم‌های دیجیتال توسعه خواهیم داد.» سرویس جهانی بی‌بی‌سی می‌گوید تغییرات پیشنهادی در چهارچوب استراتژی کلی «اول دیجیتال» است که با هدف تولید محتوای بیشتر برای انتشار روی اینترنت طراحی شده است. اتفاقی که مهدی محسنیان‌راد، استاد ارتباطات در گفت‌وگویی با روزنامه «هم‌میهن» که مشروح آن به‌زودی منتشر خواهد شد این‌گونه تحلیلش می‌کند: «رسانه‌ها دارای عمری مشخص اما ضمنا ناشناخته هستند و همان‌طور که برخی جانوران در طول تاریخ منقرض شده‌اند می‌توان در 100 سال آینده انقراض برخی رسانه‌ها را نیز دید.» او همچنین توجه‌مان را به تفاوت رادیو بی‌بی‌سی انگلیسی با دیگر رادیوهای برون‌مرزی سرویس جهانی بی‌بی‌سی جلب می‌کند و می‌افزاید: «وقتی در مورد رادیو بی‌بی‌سی صحبت می‌کنید باید این نکته مهم را در نظر بگیرید که ما دو رادیو بی‌بی‌سی داریم. یکی که من آن را رادیو بی‌بی‌سی بومی می‌نامم و 24 ساعته در حال پخش برنامه به زبان انگلیسی است و مخاطب اصلی آن نیز جامعه ساکن در سرزمین انگلستان است. رادیویی که نه دولتی و نه خصوصی است و تحت نظر هیات امنا اداره می‌شود و با رادیوهای برون‌مرزی سرویس جهانی بی‌بی‌سی از جمله رادیو فارسی، عربی، آلمانی، فرانسه و هر زبان دیگری متفاوت است. این رادیوها کاملا متعلق به وزارت امور خارجه انگلستان هستند و زیر نظر آن کار می‌کنند و درواقع آنها تصمیم گرفته‌اند که تعطیل‌شان کنند.»
تاثیرگذاری رادیو بی‌بی‌سی فارسی؛ از افسانه تا واقعیت؟
در سال‌های منتهی به اشغال ایران در شهریور 1320، شوروی سابق و انگلستان براساس رویکرد رقابت‌آمیز همیشگی خود در قبال ایران به منظور پی‌گیری سیاست‌های تبلیغاتی‌شان در طول جنگ جهانی دوم، به رسانه برتر آن روزها، رادیو روی آوردند و هرکدام بخشی فارسی در رادیوهای برون‌مرزی‌شان تأسیس کردند؛ شوروی در سال 1318 و انگلیس در سال 1319. آلمان هیتلری نیز برای بهره‌گیری از این امکان، رادیو برلین را پایه‌ریزی کرد تا افکار عمومی ایرانیان را به همسویی با سیاست‌های خود سوق دهد. خبرهای رادیو برلین در مورد پیشروی قوای آلمان در طول جنگ جهانی دوم با صدای گوینده معروف، بهرام شاهرخ، دهان‌به‌دهان بین مردم پخش می‌شد و رادیو فارسی بی‌بی‌سی برای مقابله با آن و تبلیغات آلمانی‌ها در ایران به‌وجود آمد. از اوایل سال 1320 با پیوستن مجتبی مینوی و مسعود فرزاد به رادیو فارسی بی‌بی‌سی، این رادیو اعتبار و وجهه بیشتری پیدا کرد و با حمله آلمان به روسیه در اول تیر 1320 و اتحاد روسیه و انگلیس در برابر دشمن مشترک، بی‌بی‌سی نقش تازه‌ای بر عهده گرفت. رادیو فارسی بی‌بی‌سی در ادامه دو سیاست را به شکل هم‌زمان در قبال رضاشاه دنبال کرد؛ یکی تبلیغ اینکه اگرچه انگلیس در ابتدا به رضاشاه برای به‌دست گرفتن قدرت کمک کرده است اما او اکنون به دیکتاتوری کامل تبدیل شده است؛ و دوم، مخابره روزانه نقاط ضعف رضاشاه همچون پایبند نبودن به قانون، با هدف تسخیر افکار عمومی و حمله به ایران. رادیو بی‌بی‌سی سرانجام توانست با مهندسی افکار عمومی ایرانیان در شهریور 1320، یکی از شکل‌دهندگان به واقعیت تاریخی پایان سلطنت رضاشاه شود.
محسنیان‌راد در پاسخ به اینکه آیا این تاثیرگذاری واقعیت است یا افسانه؟ می‌گوید: «تمام رادیوهایی که در دنیا در بخش برون‌مرزی تاسیس می‌شوند دقیقا با انگیزه و هدف حفظ منافع ملی کشور فرستنده شکل می‌گیرند و نباید در این تردیدی کرد و دنبال مدارک گشت که از طریق آن مدارک به باور این موضوع رسید. این یک اصل است که هر فرستنده برون‌مرزی که دولتی هزینه آن را می‌دهد و تشکیلاتی این هزینه را تامین می‌کند صرفا به‌دنبال منافع ملی کشور تامین‌کننده این هزینه است. حال اینجاست که پای تخصص‌های رسانه‌ای و ارتباطی به‌میان می‌آید تا این هزینه حرام نشود. یعنی چه می‌کنند؟ یعنی به‌گونه‌ای کار می‌کنند که نیازهای مخاطبان هم تامین شود.» این استاد ارتباطات راه‌های برون‌مرزی سرویس جهانی بی‌بی‌سی از حمله رادیو بی‌بی‌سی فارسی را مرگ طبیعی یک رسانه می‌داند که جایگزین‌هایی برای آن پیدا خواهد شد.
