تیر آخر به توافق ۱۰ ساله/طرف‌های غربی مبانی مشترکی را که منجر به برجام شد، دیگر قبول ندارند
در طول هفته‌های آینده، جسد نیمه‌جان برجام همزمان با جشن تولد ده‌سالگی خود انتظار برخاستن شبحی را از تابوتش می‌کشد که می‌تواند روابط ایران و غرب را برای مدت طولانی متحول و بسیار پرتنش‌تر از همیشه کند.
امروز دهمین سالگرد انعقاد برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) میان ایران و ۶ قدرت جهانی است؛ توافقنامه‌ای که بر مبنای پذیرش حق ایران برای غنی‌سازی در خاک خود نوشته‌شده‌بود و بر اساس آن تحریم‌های هسته‌ای غرب و شورای امنیت سازمان ملل متحد ایران به ازای پذیرش مجموعه‌ای از محدودیت‌ها برای سطح غنی‌سازی و میزان ذخیره مواد غنی‌شده در کنار تعهدات برای بازرسی‌های سختگیرانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، لغو می‌شد.
اگر تعهدات برجام مطابق برنامه‌ریزی توافق پیش می‌رفت، امروز پرونده ایران در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وضعیت عادی قرار گرفته‌بود، ایران تعهدات مربوط به پروتکل‌های الحاقی را رسماً پذیرفته‌بود و مهرماه امسال، تمامی قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت تحت فصل هفتم منشور ملل متحد که ایران را به عنوان تهدیدی برای صلح و امنیت جهانی تلقی می‌کرد، برای همیشه لغو می‌شد اما سال ۲۰۱۸ با تصمیم دونالد ترامپ برای خروج از این توافق و از سرگیری تحریم‌های مرتفع شده بر اساس برجام، که در چارچوب سیاست جدید «فشار حداکثری» دنبال شد، عملاً منافع ایران بر اساس برجام متوقف شد.
ایران نیز هرچند تلاش کرد در گفت‌وگو با طرف‌های اروپایی باقیمانده در برجام، سازوکاری ایجاد کند که منافع از دست‌رفته به دلیل از سرگیری تحریم‌های آمریکا جبران شود، اما نهایتاً با ناتوانی اروپایی‌ها در تامین منافع ایران، به تدریج تصمیم گرفت براساس اختیاراتی که در برجام داشت گام به گام تعهدات خود را در برجام کاهش دهد، تا اینکه حدود یک‌سال و نیم بعد از خروج دونالد ترامپ از برجام، ایران هم در گام پنجم کاهش تعهدات اعلام کرد که دیگر به هیچ‌یک از تعهدات هسته‌ای در قالب این توافق پایبند نیست.
۱۰ سال از انعقاد برجام و ۷ سال از خروج آمریکا از این توافق گذشته‌است. هرچند در طول سال‌های ریاست‌جمهوری جو بایدن، از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱ فرصت‌هایی برای بازگشت همه طرف‌ها به برجام ایجاد شد، اما با تعلل و سیاست‌های غلط از سوی طرف‌ها، این فرصت‌ها همگی سوخت تا شرایط جدیدی بر روابط ایران و غرب حاکم شود. از سال ۱۴۰۱ تاکنون، روابط تهران با طرف‌های غربی در سرازیری سقوط قرار گرفته‌است. ادعای حمایت ایران از روسیه در جنگ اوکراین، ناآرامی‌های اجتماعی ایران در پاییز ۱۴۰۱، آغاز جنگ غزه در پاییز ۱۴۰۲ و روی کار آمدن مجدد دونالد ترامپ در زمستان ۱۴۰۳، باعث تغییرات اساسی در چارچوب مناسبات ایران و غرب در پرونده هسته‌ای شده‌است.
در دولت دوم دونالد ترامپ، هرچند مذاکراتی غیرمستقیم میان ایران و آمریکا برای یک توافق جدید هسته‌ای آغاز شد، اما به نظر می‌رسد که طرف‌های غربی از جمله آمریکا و سه کشور اروپایی باقیمانده در برجام (آلمان، انگلیس و فرانسه) دیگر مبانی مشترکی را که به انعقاد برجام منجر شد، قبول ندارند. اصرار کشورهای غربی، با این تصور که ایران پس از آغاز جنگ غزه و آسیب دیدن متحدان منطقه‌ای تهران و همچنین در پی تجاوز اخیر اسرائیل و آمریکا به ایران، در پایین‌ترین سطح قدرت خود در چند دهه گذشته قرار گرفته‌است، اصرار دارند که ایران باید به خواسته حداکثری آنها تن دهد و برای همیشه غنی‌سازی اورانیوم را متوقف کند؛ خواسته‌ای که تاکنون ایران قویاً آن را رد کرده‌است.
حالا پس از ۱۰ سال، در آستانه انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد، از برجام به تعبیر عده‌ای فقط یک کاغذپاره باقی مانده‌است، اما هنوز یک ابزار حقوق در این کاغذپاره به وضوح قابل مطالعه است: مکانیسم حل اختلاف (مشهور به مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک). کشورهای اروپایی تهدید کرده‌اند که اگر ایران به سرعت به خواسته‌های آنها برای کنار گذاشتن و توقف کامل برنامه هسته‌ای پاسخ مثبت ندهد، این مکانیسم را فعال خواهند کرد.
براساس سازوکار حل اختلاف برجام، در یک فرآیند تقریباً دو ماهه طرف‌های شاکی در مورد عدم اجرای تعهدات برجام می‌توانند پرونده ایران را به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع دهند و ۶ قطعنامه پیشین شورای امنیت را علیه ایران که در پی امضای برجام تعلیق شده‌بود، دوباره برقرار کنند. این قطعنامه‌ها تحت فصل هفتم منشور ملل متحد، خواهان توقف غنی‌سازی در ایران می‌شوند و ایران را به عنوان تهدیدی برای صلح و امنیت جهانی معرفی می‌کنند و کشورهای جهان را ملزم می‌کنند که تحریم‌ها و فشارهای سختی به ایران وارد کنند.
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران گفته‌است که فعال‌سازی مکانیسم ماشه از نظر ایران به منزله «اقدام نظامی» علیه تهران تلقی خواهد شد و برای همیشه به نقش‌آفرینی اروپا در مذاکرات هسته‌ای پایان خواهد داد. اگر اروپایی‌ها اصرار داشته‌باشند که مکانیسم ماشه را فعال کنند، با توجه به بازه زمانی مورد نیاز برای بررسی درخواست و ارجاع به شورای امنیت، باید در طول هفته‌های آینده این فرآیند را آغاز کنند تا بر اثر انقضای این بند در مهرماه امسال، این اهرم فشار را برای همیشه از دست ندهند.
در طول هفته‌های آینده، جسد نیمه‌جان برجام همزمان با جشن تولد ده‌سالگی خود انتظار برخاستن شبحی را از تابوتش می‌کشد که می‌تواند روابط ایران و غرب را برای مدت طولانی متحول و بسیار پرتنش‌تر از همیشه کند.
