دلایل تقویت روابط ایران و آسیای مرکزی

جمهوری اسلامی ایران تحت صدارت رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان، به شکل محسوسی در حال تقویت سیاست‌هایش در آسیای مرکزی است. تمرکز اصلی تعاملات منطقه‌ای ایران بر توسعه تجارت و اتصالات لجستیکی در ترابری است. این هماهنگ با راهبرد «نگاه به شرق» در ایران است که بناست انزوای اقتصادی ایران را کاهش دهد.

تحریم‌های بین‌المللی همچنان مانع اصلی بر سر راه پیوند ایران با آسیای مرکزی هستند. علی‌رغم نزدیکی جغرافیایی و پتانسیل قابل‌توجه در منابع، کل حجم تجارت متقابل همچنان نسبتاً پایین است؛ کمی بیش از 1/5 میلیارد دلار. البته این عدد در سال‌های اخیر کمی رشد داشته است. هدف ایران این است: تجارت با ازبکستان چهار برابر شود و به ۲ میلیارد دلار برسد، با قزاقستان و تاجیکستان هر کدام به ۱ میلیارد دلار برسد و تجارت با ترکمنستان ۳۰ درصد افزایش یابد.

در عین حال، دول آسیای مرکزی در جست‌وجوی بازار مصرفی جدید ارتباطات بهینه با اقتصادهای بزرگ جهانی هستند. ایران هر دوی این ویژگی‌ها را دارد و این موضوع ایران را به شریکی ارزشمند برای منطقه تبدیل می‌کند؛ به‌علاوه، ایران مدعی تخصص بالای علمی و فنی در حوزه‌های مهندسی، انرژی، کشاورزی، شیمیایی و دارویی است و پایگاه سرمایه‌گذاری برای تولید مشترک دارد. شبکه گسترده جاده‌ای و ریلی ایران، در کنار بنادر مهمی که در محدوده اقیانوس هند دارد، امتیاز مهمی به ایران در همکاری با جمهوری‌های محصور در خشکی آسیای مرکزی می‌دهد.

تهران در پل خشکی اوراسیا که چین و اروپا را با خط آهن به هم وصل می‌کند، نقشی کلیدی دارد. چند مسیر ترانزیتی زمینی از شرق به غرب، از ایران می‌گذرند و این مسیرها شامل کشورهای آسیای مرکزی هم می‌شوند. کریدور ریلی چین – قزاقستان – ازبکستان – ترکمنستان – ایران – ترکیه – اتحادیه اروپا، فعالانه در دست توسعه است و مسیر چندگانه چین – قرقیزستان – ازبکستان – ترکمنستان – ایران – ترکیه – اتحادیه اروپا هم همزمان فعال است.

بندر آب‌های عمیق ایران در چابهار به شکل خاصی توجه جمهوری‌های آسیای مرکزی را به خود جلب کرده است. آن‌ها به دنبال گسترش مسیر جنوبی ترانزیت هستند. هند در حال مدرنیزه‌کردن چابهار است و به لطف تلاش‌هایش، بار تحریم‌ها بر دوش این بندر نیست. در سال ۲۰۲۳، تهران درخواست تاشکند را برای پیوستن به توافق‌نامه چابهار، پذیرفت. طرف ازبک قصد دارد در این بندر، انبار و ترمینال بسازد. قزاقستان و تاجیکستان هم رویکرد مشابهی را در نظر دارند. بحث‌ها برای کلیدزدن کریدورهای ترابری از آسیای مرکزی به هند با استفاده از زیرساخت‌های جاده‌ای و بندری ایران هم در جریان است.

این رویه، تجارت با یکی از بزرگترین اقتصادهای دنیا را تقویت می‌کند و کاملاً هماهنگ با منافع ژئواکونومیک دول آسیای مرکزی است. در ماه اوت ۲۰۲۴، حمل‌ونقل کانتینری از بنادر موندرا، جواهر لعل نهرو و چنای به ازبکستان، از طریق ایران (با استفاده از بندرعباس) و ترکمنستان، آغاز شد. در ماه مارس ۲۰۲۵، تحویل محموله‌ها به قزاقستان با همین مسیر سازمان‌دهی شد؛ به‌علاوه، آستانه قصد دارد ترمینال و مرکز لجستیکی مخصوص در بندر شهید رجایی در جنوب ایران بسازد. این تحولات نشانه عزم دول آسیای مرکزی برای تقویت روابط با تهران هستند.

با توجه به جهت‌دهی تجارت خارجی ایران به سمت شرق، ترانزیت با آسیای مرکزی برای ایران هم بسیار مهم است. توافق تجارت آزاد تمام‌عیار بین کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران از ۱۵ ماه مه ۲۰۲۵ اجرایی شد. این توافق باعث کاهش شدید هزینه‌های گمرکی برای بیشتر کالاها می‌شود.

روسیه که اقتصاد غالب در اتحادیه اقتصادی اوراسیاست و تجارت چشمگیری با ایران دارد (4/8 میلیارد دلار در ۲۰۲۴) بیشترین سود را از این توافق تجارت آزاد خواهد برد؛ اما چین همچنان بزرگترین شریک تجاری ایران در شرق است. تجارت غیرنفتی دوجانبه در آخرین سال تقویم ایران که در ۲۰ مارس ۲۰۲۵ تمام شد، 34/1 میلیارد دلار ارزش‌گذاری شد. توسعه مسیرهای حمل‌ونقل از طریق آسیای مرکزی احتمالاً همچنان مسئله‌ای کلیدی در روابط ایران و چین خواهد بود و موضوع توجه جدی در ادامه این روابط.

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید