سیری در اسناد تصویب و تحول قانون اساسی

متنی که امروز با نام «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران» اکنون پیش روی ماست، شامل چهارده فصل و 177 اصل بوده که حاصل تحولات مختلفی در حدود نیم قرن گذشته است. خلاف تصور عمومی که قانون اساسی را به عنوان پدیده‌ای حقوقی، عامل تغییر در ساختار حقیقی می‌دانند؛ این ساختار حقیقی و برآیند نیروهاست که به این نظم حقوقی کنونی منتهی گردیده است. در ادامه به مروری کوتاه نسبت به برخی از مهم‌ترین اسناد مربوط به قانون اساسی در فرآیند شکل گیری و تحول قانون اساسی اشاره می‌شود.

پیش‌نویس حقوق‌دانان: در ماه‌های پایانی منتهی به انقلاب اسلامی، حسن حبیبی از سوی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران مأموریت می‌یابد که پیش‌نویس قانون اساسی را آماده کند. حسن حبیبی، ناصر کاتوزیان، عبدالکریم لاهیجی، محمدجعفر جعفری‌لنگرودی، ابوالفتح بنی‌صدر و ناصر میناچی این جمع را تشکیل می‌دهند.

جلسات مخفیانه در حسینیه ارشاد برگزار و در نهایت متنی در 160 اصل تدوین می‌گردد که با مراجعه کاتوزیان به قم و ارائه متن به رهبر انقلاب، تأیید آیت‌الله [امام] خمینی را هم به دست می‌آورد؛ هرچند در نهایت کنار گذاشته می‌شود. البته همچنان سایه‌ای از این پیش‌نویس بر متن کنونی قانون اساسی احساس می‌شود. 

 نامه مصطفی رحیمی: رحیمی به عنوان حقوق‌دان، ادیب، نویسنده و مترجم در دی‌ماه 1358 در نامه‌ای خطاب به بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران با عنوان «چرا با جمهوری اسلامی مخالفم» با بیانیه‌ای محترمانه و دانشورانه، به نقد مفهوم «جمهوری اسلامی» می‌پردازد. ناصر کاتوزیان در کتاب خاطرات‌اش («از کجا آمده‌ام؟ آمدنم بهر چه بود؟») این نامه را در آستانه شکل‌گیری حکومت جدید تکان‌دهنده و «دارای منطقی که پاسخ به آن دشوار بود» توصیف می‌کند. کاتوزیان در مقاله‌ای با نام «مقدمه‌ای بر جمهوری اسلامی» بر امکان جمع این دو مفهوم تأکید می‌کند. این پاسخ توسط حزب جمهوری اسلامی در ششصد هزار نسخه چاپ و در مساجد رایگان توزیع می‌شود.

پیش‌نویس قانون اساسی اسلام: لطف‌الله صافی‌گلپایگانی هم در تیرماه 1358 متن پیش‌نویس پیشنهادی خود را با عنوان «قانون اساسی اسلام» منتشر می‌نماید. وی در پیش‌گفتار متن خود با بیان این که  قانون اساسی قرآن و سنت است، می‌نویسد، آنچه به عنوان قانون اساسی تصویب می‌گردد باید بر اصول جهان‌بینی اسلام و معرف اسلام به خیات و سیاست و اقتصاد و اجتماع و عقیده و اخلاق باشد. او متن تنظیمی خود را در 191 اصل در کنار دیگر پیش‌نویس‌ها در معرض نقد عموم قرار می‌دهد. 

 مشروح مذاکرات مجلس خبرگان قانون اساسی 1358: صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در چهار جلد با مقدمه‌ای از حسین‌علی منتظری توسط چاپخانه مجلس شورای اسلامی منتشر گردیده است. از جلد اول تا سوم، متن کامل گفت‌وگو‌ها دیده می‌‌شود که برای آگاهی از زوایای فکری تصویب‌کنندگان و تفسیر قانون اساسی بسیار سودمند است. در جلد چهارم علاوه بر چندین فهرست مختلف، آیین‌نامه داخلی، معرفی اعضا و اطلاعات آماری متنوعی وجود دارد. 

مشروح مذاکرات مجلس بازنگری 1368: یک دهه پس از اجرای قانون اساسی، به تدریج مشکلات ساختار اداری کشور آشکار شد و حاکمیت در جهت حل مسئله، به اصلاح قانون اساسی پرداخت. متن مشروح مذاکرات مجلس بازنگری که این بار روش انتصابی تشکیل یافته بود نیز در دو جلد منتشر شده است. از افراد فعال در این مجلس می‌توان به حسن حبیبی، میرحسین موسوی و عباس‌علی عمید زنجانی اشاره کرد. 

گزیده‌ای از مجموعه اسناد و مدارک تدوین قانون اساسی: نشریه «پیام بهارستان» وابسته به کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در شماره 14 (زمستان 1390) در نوشتاری به قلم سیدجواد ورعی مجموعه اسناد و مدارک تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی را در 14 جلد اشاره می‌کند. در همین شماره بخشی از مطالب در 279 صفحه منتشر گردیده است. 

کتابچه «جمهوری از یاد رفته»: محمد قوچانی صاحب‌امتیاز و سردبیر نشریه «آگاهی نو» در شماره 14 مجله در کتابچه‌ای صدصفحه‌ای با عنوان «جمهوری از یاد رفته؛ روایت ظهور و سقوط پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران» در یازده گفتار به بیان سیر ماجرا و نقد عملکرد اعضای مجلس خبرگان قانون اساسی در سال 1358 می‌پردازد. بسیاری از مطالب مانند چگونگی شکل‌گیری مجلس خبرگان، تلاش برای انحلال این مجلس و نقش جریان‌های مختلف در داخل و خارج برای به کرسی نشاندن دیدگاه خود تازگی دارد.

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید