ایران و صفحات پایانی بهار عربی

حضور سال گذشته رئیس‌جمهور سوریه در نشست اتحادیه عرب و پایان انزوای دمشق در میان کشورهای همزبانش را می‌توان آغازی بر خوانش آخرین صفحات بهار عربی در میان کشورهای منطقه دانست. در این میان اما تلاش‌های چندساله رجب‌طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه برای ازسرگیری روابط با سوریه به دلیل چالش‌هایی مهم، هنوز به سرانجام نرسیده است. در آخرین اظهارات، اردوغان تیرماه اعلام کرد که فرایند ازسرگیری روابط با سوریه تا این لحظه مثبت بوده و آنکارا امیدوار است به‌زودی گام‌های ملموسی را در این زمینه بردارد. رئیس‌جمهوری ترکیه گفت: «آنکارا هر زمان که لازم باشد از بشار اسد برای گفت‌وگوهای احتمالی جهت احیای روابط بین دو کشور دعوت خواهد کرد. هیچ دلیلی برای نداشتن روابط دیپلماتیک با سوریه وجود ندارد. ما با هم برای بهبود روابط کار خواهیم کرد، همان‌طور که در گذشته کار کردیم».  

احیای سیاست تنش صفر 

رجب‌طیب اردوغان که در طول دو دهه گذشته بارها سیاست حزب متبوع خود مبنی بر سیاست تنش صفر با همسایگان را نقض کرده و به نوعثمانی‌گری روی آورده بود، در سال‌های اخیر اما برای احیای این سیاست در دولت خود تلاش کرده است؛ قطع روابط دیپلماتیک با مصر در پی حمایت از اخوان‌المسلمین و در نهایت سقوط محمد مرسی در سال ۲۰۱۳ به وسیله ارتش که موجب شد آنکارا، دولت عبدالفتاح السیسی را دولت کودتاچیان بنامد و تنش در روابط با عربستان پس از کشته شدن جمال خاشقجی در کنسولگری سعودی‌ها در سال ۲۰۱۸ در استانبول که رئیس‌جمهور ترکیه به صورت تلویحی، ولیعهد سعودی را عامل این جنایت معرفی کرد، از جمله موارد ناقض سیاست منطقه‌ای ترکیه در این سال‌ها محسوب می‌شود که با احیای سیاست تنش صفر با همسایگان در چند سال گذشته موجب ازسرگیری روابط آنکارا با قاهره و ریاض شده‌ است. 

یکی از طولانی‌ترین بحران‌های دیپلماتیک ترکیه اما از سال ۲۰۱۱ با سوریه آغاز شده و همچنان نیز تداوم دارد. اولین مرحله از شکاف در روابط آنکارا با دمشق، ژوئن ۲۰۱۱، طی سخنان عبدالله گل رئیس‌جمهور وقت ترکیه رخ داد که وی در واکنش به تظاهرات خیابانی، موضع‌گیری مداخله‌جویانه انجام داد. عبدالله گل از بشار اسد خواست تا در سوریه تحول سیاسی انجام دهد و اجرای گفت‌وگوهای ملی را ناکافی خواند و همزمان با تشدید تظاهرات‌ها و وقوع برخی درگیری‌های مسلحانه در آگوست ۲۰۱۱، احمد داود اغلو وزیر خارجه وقت در پیامی شدیداللحن خواستار کناره‌گیری بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه شد.

با ورود موج بهار عربی به سوریه در سال ۲۰۱۱ و آغاز اعتراضات در این کشور، ترکیه نیز از جمله نخستین کشورهایی بود که همراستا با کشورهای عربی به رهبری عربستان سعودی، حمایت خود را از معاندین حکومت بشار اسد آغاز کرد و اطمینان داشت که به‌زودی شاهد سقوط حکومت در این کشور خواهد بود؛ آنکارا در مرحله نخست نشست دوستان سوریه در آوریل ۲۰۱۲ (اردیبهشت ۱۳۹۱) با حضور کشورهایی که خواستار سرنگونی دولت دمشق بودند، میزبانی کرد. ترکیه همچنین یکی از حامیان مهم ارتش آزاد سوریه در سال‌های نخست جنگ داخلی محسوب می‌شد. 

پارلمان ترکیه در اکتبر ۲۰۱۲ (مهر ۱۳۹۱) با لایحه پیشنهادی دولت این کشور برای انجام اقدام نظامی در سوریه موافقت کرد تا ارتش ترکیه در سپتامبر ۲۰۱۴ (شهریور ۱۳۹۳) به بهانه فرار تعدادی از شبه‌نظامیان مسلح کُرد به داخل اراضی سوریه، به نقاط مرزی حمله کرده و کنترل گذرگاه‌ها را در اختیار بگیرد. ارتش ترکیه فوریه ۲۰۱۵ (بهمن ۱۳۹۳) اولین عملیات نظامی گسترده را در داخل خاک سوریه با عنوان «شاه فرات» انجام داد و ۱۰۰ خودروی نظامی ترکیه با هماهنگی با جدایی‌طلبان کُرد و ارتش آزاد وارد سوریه شدند. 

ارتش ترکیه به بهانه مقابله با خطر گروه داعش و عقب راندن قسد در آگوست ۲۰۱۶ (مرداد ۱۳۹۵) عملیات «درع‌الفرات» (سپر فرات) را داخل خاک سوریه به موازات مرز انجام داد. این اولین عملیات نظامی گسترده ترکیه در داخل خاک سوریه محسوب می‌شد. ارتش ترکیه در مارس ۲۰۱۸ (فروردین ۱۳۹۷) با حمله به داخل خاک سوریه در عملیات «غصن‌الزیتون» (شاخه زیتون) شهر عفرین را اشغال کرد و اداره آن را به گروه‌های مسلح وابسته واگذار کرد. این شهر در کنترل قسد بود ولی ترکیه برای تضعیف کردها در این منطقه وارد عمل شد. ارتش ترکیه در اکتبر ۲۰۱۹ (مهر ۱۳۹۸) سومین عملیاتش را در داخل خاک سوریه با عنوان «نبع‌السلام» (چشمه صلح) انجام داد. این عملیات به بهانه اسکان دادن آواره‌های سوری بود ولی هدف اصلی آن ایجاد منطقه امن و عقب راندن شبه‌نظامیان قسد تا عمق ۳۰ کیلومتری خاک سوریه بود.  

ترکیه همچنان به حضور نظامی خود به بهانه‌های امنیتی و مبارزه با گروه‌های کُرد اصرار دارد و براساس نقشه حضور نیروهای نظامی خارجی در خاک سوریه، در طول سال منتهی به اواسط سال ۲۰۲۴، ترکیه تأسیسات نظامی خود را در سوریه حفظ کرد و یک موقعیت جدید اضافه کرد و تعداد آنها را به ۱۲۶ رسانده است که شامل 12پایگاه و 114 پاسگاه است که بیشتر آنها در استان حلب (۵۸) و ادلب (۵۱) واقع شده‌اند. ترکیه همچنین دارای ۱۰ تاسیسات نظامی در رقه، چهار، در الحسکه، دو، در لاذقیه و یک پایگاه نظامی در حماه است.

شرط دمشق  

اردوغان در نظر داشت تا پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۲۰۲۳، با ازسرگیری روابط با سوریه یا دستکم آغاز این روند پس از دیدار با بشار اسد، پروسه بازگشت آوارگان سوری را به‌عنوان برگ برنده خود در انتخابات کلید بزند اما در آن مقطع، سیگنال مثبتی از سوی دمشق دریافت نکرد. آمار رسمی وزارت کشور ترکیه نشان می‌دهد که سه و نیم میلیون آواره‌ سوری ساکن شهرهای مختلف این کشور هستند.

منابع مطلع در آن مقطع یعنی آذرماه ۱۴۰۱ به رویترز گفتند که دمشق با اشاره به انتخابات پیش‌ روی ریاست‌جمهوری در ترکیه و همچنین حضور نظامی ترکیه در خاک سوریه گفته که نمی‌خواهد با این دیدار موقعیت انتخاباتی رجب‌طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه را تقویت کند. رویترز به نقل از منابع خود نوشت: «بشار اسد پیشنهاد دیدار با اردوغان را با حضور ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه رد کرده است». گفته شده، دمشق معتقد است چنین دیداری موقعیت اردوغان پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه را تقویت می‌کند؛ به‌ویژه اینکه موضوع بازگرداندن بخشی از 3/6 میلیون آواره سوریه‌ای مستقر در ترکیه به کشورشان مطرح است. رویترز به نقل از این منبع نوشته: «دمشق چرا باید چنین برگ برنده‌ای به اردوغان هدیه کند؟ تا پیش از انتخابات هیچ دیداری اتفاق نخواهد افتاد.»

وزارت امور خارجه سوریه تیرماه همزمان با آغاز روند جدید تلاش‌ها برای بازگشت روابط بین ترکیه و سوریه اعلام کرد هرگونه بازگشت روابط دو کشور باید براساس مبانی روشن از جمله خروج نیرو‌های غیرقانونی و مبارزه با گروه‌های تروریستی صورت بگیرد. وزارت خارجه سوریه اعلام کرد در شرایطی که مواضع و بیانیه‌ها در رابطه با روابط سوریه و ترکیه ادامه دارد، سوریه متذکر می‌شود از یک سو همواره بین ملت‌ها و از سوی دیگر سیاست‌ها و عملکرد دولت‌هایی که به سوریه آسیب رساندند، تفاوت قائل است.

در ادامه این بیانیه آمده است: «دمشق بر این اعتقاد راسخ بوده و هست که منافع کشور‌ها براساس روابط سالم بین آنها بنا شده است و بر این اساس، سوریه بر تعامل مثبت با ابتکارات مختلف برای بهبود روابط بین کشور‌ها با طرح‌هایی که برای اصلاح روابط سوریه و ترکیه مطرح شده است، تأکید دارد. سوریه بر این باور است که نتیجه این طرح‌ها یک هدف اعلامی نیست، بلکه مسیری هدفمند مبتنی بر واقعیت‌های موجود و براساس اصول مشخص حاکم بر روابط دو کشور است که اساس آن احترام به حاکمیت و استقلال و تمامیت ارضی و مقابله با هر چیزی است که امنیت و ثبات آنها را تهدید می‌کند و منافع مشترک دو کشور و دو ملت را تامین می‌کند». در پایان بیانیه آمده است: «سوریه از کشور‌های برادر و دوستی که برای اصلاح روابط سوریه و ترکیه صادقانه تلاش می‌کنند تشکر و قدردانی و تأکید می‌کند بازگشت روابط عادی بین دمشق و آنکارا مبتنی بر بازگشت وضعیتی است که قبل از سال ۲۰۱۱ حاکم بود که مبنای امنیت، ایمنی و ثبات دو کشور است».

بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه نیز به‌رغم تاکید بر اینکه کشورش با هرگونه ابتکاری برای بهبود روابط با ترکیه تعامل مثبت می‌کند، گفت که هدف رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه از دیدار با او به سمع وی نرسیده است. بشار اسد افزود: «اگر دیدار با اردوغان به نفع سوریه باشد، آن را انجام خواهم داد.» وی ادامه داد: «ترکیه باید از خاک ما عقب‌نشینی کند و از حمایت از گروه‌های مسلح دست بردارد.»

این در حالی است که یاشار گولر، وزیر دفاع ترکیه برای خروج نظامیان کشورش از شمال سوریه شرط و شروط گذاشت. گولر در گفت‌وگو با رویترز اظهار داشت: بدون عملی شدن شروط لازم، از خاک سوریه خارج نمی‌شویم. وزیر دفاع ترکیه شرط و شروط خود را برای خروج نظامیان این کشور از سوریه مطرح کرد و با مداخله در تصمیمات حاکمیتی سوریه گفت: آنکارا نمی‌تواند بدون انجام توافق بر سر قانون اساسی جدید (سوریه)، برگزاری انتخابات (در این کشور) و امضای توافقنامه تامین امنیت مرزها از سوریه خارج شود.

ایران و بهار عربی در سوریه  

جمهوری اسلامی ایران که با خروج کشورهای منطقه از سوریه و حمایت از معاندین حکومت بشار اسد یا سکوت در برابر آنچه در این کشور در حال وقوع بود، نیروهای مستشاری خود را وارد سوریه کرده و ضمن حمایت از حکومت دمشق، در کنار این کشور مقابل نیروهای داعش ایستاد، پس از تثبیت حکومت در سوریه، از بازگشت دمشق به آغوش جهان عرب استقبال کرده است.

به طور کلی، تلاش کشورهای عربی و ترکیه برای ازسرگیری روابط با سوریه از نگاه تهران دلیلی برای حقانیت جمهوری اسلامی ایران است که در زمانی که همسایگان سوریه، این کشور را ترک کردند، در کنار حکومت دمشق ماند. پایان خصومت در روابط ترکیه و سوریه یک اهمیت ویژه دیگر نیز در مقایسه با مورد مشابه در خصوص کشورهای عربی برای ایران دارد؛ حضور نظامی ترکیه در کنار تداوم حضور آمریکا در سوریه که برخلاف ایران و روسیه که به خواست دولت دمشق در این کشور حضور مستشاری دارند، موجب شده است تا ثبات این کشور همچنان و پس از گذشت چندین سال از پایان جنگ داخلی و شکست داعش با چالش‌های جدی مواجه باشد و تهران امیدوار است با خروج ترکیه از شمال سوریه، این منطقه ثبات خود را بازیابد.    

ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه پس از اولین حضور سوریه در نشست اتحادیه عرب در اردیبهشت‌ماه سال گذشته گفت: «از روند مثبت و امیدوارکننده‌ای که در بازگشت طرف‌های منطقه‌ای و عربی و اسلامی به دمشق و اقدامات دیپلماتیک برای ازسرگیری مناسبات شاهد هستیم، خوشحالیم. ایران همواره بر ضرورت آغاز آن از سال‌های گذشته تأکید داشت چون معتقد بودیم اصل اتفاق و خروج برخی کشورهای عربی از دمشق و قطع رابطه و تعلیق عضویت سوریه اقدامی نادرست و توأم با محاسبات غلط بوده است. وضعیت امیدبخش است و این مسیر درست باید پیش از این شکل می‌گرفت. اتحادیه عرب به‌عنوان اتحادیه منطقه‌ای سازوکارهای داخلی خودش را دارد و امیدواریم در تکمیل روندی که در حال شکل‌گیری و تجربه در روابط کشورهای عربی منطقه با سوریه است، روابط سوریه با کشورهای عربی منطقه روابط عادی و طبیعی شود».

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه سابق دی‌ماه ۱۴۰۱ در نشست خبری مشترک با همتای ترکیه‌ای خود گفت: «ما همیشه در حال رایزنی منظم با برادران تُرک خود در مورد مسائل منطقه‌ای بوده و موافق آن هستیم. همچنین روابط در حال تغییر بین آنکارا و دمشق مایه خرسندی است. خوشحالیم که تلاش‌های ایران از گذشته تا امروز در این راستا به نتیجه رسیده است. به اعتقاد ما هرگونه تحول مثبت بین آنکارا و دمشق به نفع هر دو کشور و منطقه خواهد بود. ایران با توجه به روابط نزدیک خود با این دو کشور تمام تلاش خود را برای رسیدن به این هدف به کار خواهد گرفت».  

وزیر امور خارجه پیشین همچنین شهریورماه ۱۴۰۲ در نشست خبری گفت: «در آخرین نشست چهارجانبه میان وزرای خارجه ایران، سوریه، ترکیه و روسیه در مسکو، ما طرحی به نام جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد دادیم مبنی بر این‌که دمشق و آنکارا بر خروج نیروهای نظامی ترکیه از خاک سوریه توافق کنند، اما در نهایت این یک معادله، دارای دو طرف است و طرف دوم آن، ترکیه است که امنیت مرزهایش با سوریه برایش اهمیت دارد و نباید این مرزها از سوی برخی گروه‌ها که امنیت منطقه را به خطر می‌اندازند، تهدید شود. این امری صحیح است که ترکیه آن را مطرح کرد. بنابراین ما در جمهوری اسلامی ایران این پیشنهاد را دادیم که در این نشست چهارجانبه، ابتدا ترکیه متعهد شود که نیروهای نظامی‌اش را از خاک سوریه خارج کند و دوم این‌که سوریه متعهد شود که نیروهایش را در مرزها قرار دهد تا خاک ترکیه تهدید نشود و ایران و روسیه نیز طرف‌های ضامن در این توافق باشند».

ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور سابق، اردیبهشت‌ماه در گفت‌وگو با رسانه سوری با بیان اینکه برای حسن روابط میان ترکیه و سوریه آمادگی میانجیگری داریم، گفت: «ایران با توجه به تاثیرگذاری و جایگاه مهم در منطقه آماده است برای حل مسائل و مناقشات این دو کشور ایفای نقش کند. ما در اجلاس آستانه که با حضور آقایان پوتین و اردوغان در تهران تشکیل شد، بر پذیرفتن حاکمیت دولت سوریه بر تمام نقاط سرزمینی این کشور از سوی همه طرف‌ها تاکید داشتیم.

رئیس‌جمهور ترکیه موضوع نگرانی در مرزهای این کشور با سوریه و لزوم استقرار نیرو در شهرهای مرزی این کشور را بیان کرد، اما ما صراحتاً اعلام کردیم،‌ تامین امنیت مرزها و رفع ناامنی صرفاً با حاکمیت دولت سوریه بر تمام نقاط این کشور میسر خواهد بود. ما نگرانی بعضی از همسایگان سوریه را درک می‌کنیم، ولی راهکار رفع این نگرانی، گرفتن بخشی از خاک سوریه نیست، بلکه پذیرفتن حق حاکمیت دولت سوریه بر تمام نقاط این کشور است و وقتی دولت این کشور به‌طور کامل بر امور مسلط شد، طبیعتاً هیچ‌گونه نگرانی وجود نخواهد داشت».

علی‌اصغر خاجی، مشاور ارشد وزارت امور خارجه ایران نیز مردادماه در دیدار با بشار اسد و وزیر امور خارجه سوریه گفت که تهران از عادی‌سازی روابط دمشق و آنکارا استقبال می‌کند. خاجی به خبرنگاران در دمشق گفت که ایران تلاش می‌کند تا روند عادی‌سازی را تسهیل و طرحی موفق برای پیشبرد مذاکرات ترکیه و سوریه تدوین کند.  با این حال نمی‌توان چالش‌های ازسرگیری روابط سوریه با کشورهایی که در سال ۲۰۱۱، این کشور را ترک کردند را برای ایران نادیده گرفت؛ جمهوری اسلامی ایران در حالی که هرچند با روسیه در کنار حکومت سوریه قرار گرفت اما بیشترین هزینه را چه از نظر مالی و نیروی انسانی بلکه فشار بین‌المللی و افکار عمومی طی سال‌های جنگ در این کشور متحمل شد، حالا با شرایطی روبه‌روست که این دغدغه وجود دارد که کشورهای عربی از طریق سیاست‌های نزدیکی خود با دولت بشار اسد، رئیس‌جمهور این کشور، به دنبال فاصله انداختن سوریه از ایران هستند. 

کشورهای عربی که پیش از این از گروه‌های مخالف مسلح و سازمان‌های تروریستی علیه سوریه حمایت مالی می‌کردند، احتمالاً این واقعیت را کتمان نخواهند کرد که برنامه آنها برای بازگشت دمشق به آغوش جهان عرب، قصد دارد این کشور را از متحد ایرانی خود و محور مقاومت دور کند. ترکیه نیز از ابتدای آغاز تلاش برای ازسرگیری روابط با سوریه تلاش کرد مستقل و پس از آن با میانجیگری روسیه این روند را پیگیری کرده و ایران را در این فرآیند دخالت ندهد. همین موضوع را نیز می‌توان از جمله دلایل شکست دور نخست این تلاش‌ها دانست. همچنین این نکته حائز اهمیت است که ترکیه هرچند می‌داند مانند کشورهای اتحادیه عرب، به جهت معضل پناهندگان، دست بالایی در زمان ازسرگیری روابط با سوریه ندارد اما با توجه به بحران‌های اقتصادی ایران به جهت تحریم‌ها، این قابلیت را در روابط دوجانبه داراست که برای مشارکت در پروژه‌های بازسازی سوریه اعلام آمادگی کند. امروز کشورهای مختلف برای اینکه مشارکت بیشتری در آینده اقتصادی سوریه داشته باشند با یکدیگر در حال رقابت هستند، این در حالی است که بسیاری از کارشناسان از حضور کمرنگ ایران در این زمینه گلایه دارند.