پس از ترور اسماعیل هنیه چه سناریوهایی پیش روی تهران قرار دارد؟
مواجهه با تروریسم دولتی
متعاقب عملیات طوفان‌الاقصی در بامداد ۷ اکتبر ۲۰۲۳ که سرآغاز جنگ جدیدی در غزه و پس از یک روز مرز مشترک لبنان و فلسطین اشغالی شد، هر تحول جدید، نگرانی از گسترش گستره و ابعاد این جنگ را در ۱۰ ماه گذشته در پی داشته است. درگیر شدن تدریجی تمامی ارکان محور مقاومت، از حزب‌الله تا انصارالله و گروه‌های شبه‌نظامی مستقر در عراق که غرب آنها را نیروهای نیابتی ایران می‌نامد موجب شده است تا به باور تحلیلگران، اسرائیل از هیچ تلاشی برای وارد کردن اصلی‌ترین رکن این محور یعنی تهران فروگذار نکند تا به این ترتیب، با استفاده از فضای به وجود آمده پساطوفان، آرزوی چندین‌ساله خود برای رویارویی نظامی ایران و ایالات متحده را تحقق ببخشد.
در همین راستا نیز، اسرائیل در دو اقدام تحریک‌آمیز، نخست در ۴ دی‌ماه سال گذشته، با شلیک سه موشک از آسمان جولان اشغالی، سیدرضی موسوی، مسئول پشتیبانی از جبهه مقاومت در سوریه را که پیش‌تر در ۴ جولای ۲۰۲۲، در شبکه ۱۴ اسرائیل با عنوان «مدیر دفتر رابط بین دمشق و تهران و مغز متفکر جابه‌جایی تجهیزات از منطقه دمشق به انبارهای مهمات در سوریه یا به حزب‌الله لبنان» معرفی و هدف ترور این رژیم عنوان شده بود، هدف قرار داد. این ترور، از سوی ایران به‌عنوان نخستین تلاش برای کشاندن پای تهران به میدان نبرد تعبیر شد و سردار اسماعیل قاآنی در سخنرانی خود در این رابطه گفت: «شما شهید رضی موسوی را ترور می‌کنید زیرا نتوانستید در میدان جنگ غزه چیزی به دست آورید و ایران به نقشه‌های شما کشیده نمی‌شود.»
دومین تلاش تل‌آویو برای گسترش آتش جنگ به ورای مرزهای خود در ۱۳ فروردین‌ماه صورت گرفت و کنسولگری ایران در دمشق که ساختمانی در مجاورت سفارت است، با جنگنده‌های اف ۳۵ و ۶ موشک مورد حمله قرار گرفت. در این حمله محمدرضا زاهدی، مرد شماره ۳ نیروی قدس سپاه پاسداران و پس از فرمانده این نیرو، سردار قاسم سلیمانی، مهمترین فردی بود که در سال‌های اخیر به شهادت رسیده است.
در سومین و جدیدترین اقدام نظامی اسرائیل علیه ایران که به نظر می‌رسد به واسطه انتخاب دولت جدید میانه‌رو در ایران و سخنان رئیس‌جمهور در خصوص لزوم کاهش تنش در روابط ایران و غرب، این بار در ابعاد غیرباوری با هدف تحریک و عصبانی کردن تضمین‌شده تهران صورت گرفت، اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس در قلب پایتخت جمهوری اسلامی ایران هدف ترور اسرائیل قرار گرفت. براساس سومین بیانیه سپاه پاسداران در تشریح این عملیات ترور، «با شلیک پرتابه کوتاه‌برد با سر جنگی حدود ۷ کیلوگرمی، همراه با انفجار شدید، از خارج از محدوده استقراری اقامت میهمانان صورت گرفته است.»
ایران و اسرائیل سال‌هاست که درگیر جنگ سایه بوده‌اند، در سال‌های پس از شهادت سردار سلیمانی، حملات مخفیانه و ضدحمله میان تهران و تل‌آویو تداوم و افزایش یافت؛ اسرائیل در نوامبر ۲۰۲۱، محسن فخری‌زاده، دانشمند ارشد هسته‌ای ایران و در مه ۲۰۲۲ سرهنگ صیاد خدایی، فرمانده سپاه پاسداران را به شهادت رساند. اسرائیل همچنین بارها با نقض حریم هوایی سوریه، مواضع نیروهای مستشاری ایران را در این کشور مورد هدف قرار داده و تعداد بالایی از نیروهای ایرانی حاضر در این کشور را به شهادت رسانده است. تحولات پس از آغاز جنگ در فلسطین اشغالی اما هر روز دغدغه ورود تنش ۴۰ ساله به عرصه میدان را بیش از پیش برجسته کرد تا در نهایت آنچه در پایتخت سوریه رخ داد، نقطه عطفی در تاریخ خاورمیانه باشد.
در ۱۴ آوریل، ایران بیش از ۳۰۰ موشک بالستیک و کروز همراه با پهپادهای یک‌طرفه را مستقیماً به سمت اسرائیل در یک حمله دقیق پرتاب کرد. هرچند آمریکا، انگلیس، اردن و اسرائیل بیشتر پرتابه‌ها را سرنگون کردند، اما برخی از آنها با موفقیت به خاک اراضی اشغالی رسیده و آسیب‌هایی را به چند پایگاه نظامی و جاسوسی وارد کردند که از سوی جمهوری اسلامی ایران با عنوان «وعده صادق» نامیده شد.
همزمان با افزایش تحرکات تحریک‌آمیز اسرائیل پیش از ترور اسماعیل هنیه در تهران، در اوایل ماه جاری، امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در یک سخنرانی گفت: «منتظر فرصت هستیم تا دومین حمله مستقیم به اسرائیل را انجام دهیم.» به گفته او این حمله را می‌توان با پرتابه‌های بیشتری نیز انجام داد. فیلم این سخنان حاجی‌زاده، پس از واقعه روز چهارشنبه بارها در شبکه‌های مجازی منتشر شده است. سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران روز پنجشنبه گفت: «اینکه ایران و جبهه مقاومت چگونه پاسخ خواهند داد در حال حاضر در حال بررسی است... قطعاً این اتفاق خواهد افتاد و رژیم صهیونیستی بدون شک از آن پشیمان خواهد شد.»
در پیام رهبر انقلاب نیز آمده است: «رژیم صهیونی جنایتکار و تروریست، میهمان عزیز ما را در خانه‌ی ما به شهادت رسانید و ما را داغدار کرد، ولی زمینه‌ی مجازاتی سخت برای خود را نیز فراهم ساخت.» در ادامه این بیانیه آمده‌است: «ما در این حادثه‌ی تلخ و سخت که در حریم جمهوری اسلامی اتفاق افتاده است، خونخواهی او را وظیفه‌ی خود می‌دانیم.»
رویترز یک روز پس از ترور رئیس دفتر سیاسی حماس به نقل از ۵ منبع آگاه خود نوشت که مقامات ارشد ایران روز پنجشنبه با نمایندگان متحدان منطقه‌ای ایران از لبنان، عراق و یمن دیدار می‌کنند تا درباره انتقام‌جویی احتمالی علیه اسرائیل پس از کشته شدن رهبر حماس در تهران گفت‌وگو کنند. رویترز همچنین رو پنجشنبه نوشت: «این منابع که به دلیل حساسیت موضوع از ذکر نام‌شان خودداری کردند، گفتند که نمایندگان حماس و جهاد اسلامی متحدان فلسطینی ایران و همچنین جنبش حوثی‌های یمن، حزب‌الله لبنان و گروه‌های مقاومت عراق که از سوی تهران حمایت می‌شود، در نشست تهران شرکت خواهند کرد.»
ولی نصر، استاد دانشگاه جانز هاپکینز و مشاور پیشین باراک اوباما در خصوص پاسخ ایران به ترور رئیس دفتر سیاسی حماس به پولیتیکو گفت: «غرب در حال حاضر امیدوار است که حزب‌الله و ایران خویشتن‌داری نشان دهند و به گونه‌ای عمل نکنند که این درگیری را به مرحله بعدی برساند. بنابراین من مطمئن هستم که در حین صحبت ما دیپلماسی پشتیبان زیادی در جریان است، اما اساساً، ما در وضعیت پس از ماه آوریل، زمانی که اسرائیل برای اولین بار به کنسولگری ایران در دمشق حمله کرد و سپس ایران به اسرائیل حمله کرد و دو هفته دنیا نفس خود را حبس کرد، قرار داریم. این حمله مسئولیت مقابله‌به‌مثل را بر دوش ایران و حزب‌الله می‌گذارد. برای ایران بسیار سخت است که اصلاً تلافی نکند، زیرا این یک اقدام آشکار در پایتخت آن به مناسبت تحلیف رئیس‌جمهور جدید است.
بنابراین سوال این است که آنها چه زمانی واکنش نشان می‌دهند؟ آنها چگونه واکنش نشان می‌دهند؟ و سپس، چگونه ایالات متحده دوباره وضعیت را مدیریت می‌کند؟ فکر می‌کنم [ایران و حزب‌الله] به همراه عربستان سعودی، امارات، مصر [و قطر] نیز خواهان آتش‌بس هستند. بنابراین اگرچه اختلافات گسترده‌ای بین آنها در مورد خطوط کلی وجود دارد اما همه آنها خواهان آتش‌بس هستند و خواهان یک جنگ گسترده‌تر نیستند. من فکر می‌کنم تنها کشوری که در حال حاضر نمی‌خواهد جنگ غزه را پایان دهد و همچنین در منطقه با آتش بازی می‌کند، اسرائیل است. هیچ کشوری به جز ایالات متحده بر اسرائیل نفوذ ندارد.
اگر ایالات متحده در این مرحله یا نمی‌خواهد یا نمی‌تواند بر تصمیم‌گیری‌های اسرائیل تأثیر بگذارد، اساساً می‌توانیم در یک نقطه بسیار خطرناک قرار بگیریم، زیرا اساساً به ایران و حزب‌الله متکی خواهیم بود تا تلافی‌جویانه عمل نکنند. زیرا اگر این کار را انجام دهند، می‌دانید، این می‌تواند یک چرخه پرشتاب بسیار سریع به یک جنگ بسیار بزرگ‌تر باشد.»
این واقعیت قابل انکار نیست که ایران دارای بزرگترین زرادخانه موشکی در خاورمیانه شامل موشک‌های مافوق صوت است که از نظر تئوری می‌توانند در عرض چند دقیقه به اسرائیل برسند با این حال در پاسخ به حمله به کنسولگری ایران در سوریه، تهران ترجیح داد تا با اعلام حرکت پهپادهای خود به سمت فلسطین اشغالی، پس از آن حرکت موشک‌ها، تلفات و تبعات ناشی از اقدام تلافی‌جویانه خود را به حداقل ممکن رسانده و همانطور که در روزهای بعد مشخص شد، در همراهی با ایالات متحده، فضای تنش‌آلود موجود در منطقه را مدیریت کند. در آن مقطع این پاسخ تهران با هدف احیای قدرت بازدارندگی و نه اراده برای آغاز یک تنش جدید تعبیر و بسیاری از ناظران، از این اقدام به‌عنوان پاسخ عقلانی تهران، استقبال کردند.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه پیشین، پس از این عملیات در اظهاراتی گفت: «در پیامی که به دوستان‌مان در کشورهای منطقه دادیم، از ۷۲ ساعت قبل از عملیات اطلاع دادیم که پاسخ ایران در قالب دفاع مشروع قطعی و مسلم است، بنابراین ما امنیت همسایگان و منطقه را امنیت جمهوری اسلامی ایران می‌دانیم.»
او افزود: «به برادران و دوستان‌مان در منطقه که ایالات متحده آمریکا در آن کشورها دارای پایگاه نظامی است، اعلام کردیم که هدف ما در دفاع مشروع صرفاً تنبیه رژیم اسرائیل است و ما به دنبال هدف قرار دادن افراد و پایگاه‌های آمریکا در منطقه نیستم. ما تاکید کردیم که هرگز از توسعه تنش در منطقه استقبال نکرده‌ایم. هشدار دادیم اگر ایالات متحده از فضا یا سرزمین کشورهای مورد نظر برای دفاع و حمایت جانبدارانه از تل‌آویو استفاده کند، به ناچار پایگاه نظامی آمریکا در آن کشور مورد هدف قرار خواهد گرفت.»
آنچه در بامداد دهم مردادماه رخ داد اما حاکی از واقعیت عدم احیای قدرت بازدارندگی ایران و همچنین اراده قاطع اسرائیل برای عدم پایان بخشیدن به جنگ و تلاش برای افزایش سطح تنش است چراکه این ترور نه‌تنها در زمانی صورت گرفته که کانال‌های دیپلماتیک بار دیگر برای آتش‌بس و تبادل زندانیان فعال شده بود، بلکه از اسماعیل هنیه از جمله چهره‌های مقاومت فلسطینی معتقد به گفت‌وگو و مسیر دیپلماتیک یاد می‌شود. اقدامات اخیر نخست‌وزیر اسرائیل موجب بروز اختلاف میان او و تیم مذاکره‌کننده این رژیم برای آزادی گروگان‌های اسرائیلی شده است تا جایی که روز گذشته روزنامه یدیعوت آحارونوت نوشت هیئت مذاکره‌کننده به دلیل همین اختلافات، قاهره را به مقصد تل‌آویو ترک کرده است.
رئیس فقید دفتر سیاسی حماس پیش‌تر در مصاحبه‌ای گفته بود: «نتانیاهو نمی‌خواهد جنگ غزه پایان یابد، برعکس، می‌خواهد چارچوب آن را برای جنگ منطقه‌ای گسترش دهد و همینطور از آمریکایی‌ها می‌خواهند که بخشی از جبهه نظامی علیه ایران و بخشی از جناح نظامی باشد که به اسرائیل خدمت می‌کند. دشمن صهیونیستی مسئول این تشدید تنش منطقه‌ای، انکار حقوق مردم ما، تداوم حمله به مردم، مقدسات ما به‌ویژه بیت‌المقدس و الاقصی و ادامه جنگ و نسل‌کشی در غزه است».
خبرگزاری آسوشیتدپرس در گزارشی با عنوان «نتانیاهو به دنبال بقای سیاسی به قیمت ریسک جنگ منطقه‌ای است» نوشت: «با هدف قرار دادن اسماعیل هنیه و فواد شکر، دولت اسرائیل نشان داد که مایل است درگیری در جبهه‌های جدید را تشدید کند. این درحالی است که برخی از فرماندهان ارشد نظامی در ماه‌های اخیر نسبت به توان ارتش اسرائیل برای حضور در جنگی تمام‌عیار در لبنان یا هرجای دیگری ابراز تردید کرده‌اند.»
همزمانی این ترور در تهران با ترور فواد شکر، یکی از فرماندهان ارشد حزب‌الله لبنان و قطعیت یافتن خبر ترور محمد ضیف، فرمانده گردان‌های عزالدین قسام در غزه، شرایط منطقه را بیش از پیش بحرانی کرده است.
علی هاشم، خبرنگار الجزیره روز گذشته در حساب ایکس خود نوشت: «پس از چندین گفت‌وگو با منابعی در بیروت و تهران فهمیدیم که محور مقاومت به میانجی‌ها گفته است ما آنچه را که لازم است برای داشتن یک پاسخ مؤثر و کارآمد انجام خواهیم داد حتی اگر عواقبی در مقیاس وسیع داشته باشد.»
وی افزود: «آنها در پاسخ به پرسش من درباره زمان پاسخگویی محور مقاومت گفتند: دشمن ما به خوبی آماده شده است و ما هم زمانی که آماده باشیم کار را انجام خواهیم داد.»
همزمان با در آستانه شکست قرار گرفتن تلاش‌های میانجیگرایانه و در حالی که در آخرین این تلاش‌ها، ایمن الصفدی، وزیر خارجه اردن پس از ۹ سال راهی ایران شد، ایالات متحده به‌رغم آنکه تاکید دارد از تصمیم اسرائیل برای ترور اسماعیل هنیه در ایران اطلاع نداشته و درز اخبار احتمالاً عمدی از کاخ سفید حاکی از واکنش جو بایدن به این اقدام نتانیاهو در تماس تلفنی بوده اما پایگاه‌های نظامی خود را برای مقابله با هرگونه اقدام نظامی از سوی ایران و حزب‌الله لبنان تقویت کرده است.
مقامات آمریکایی روز جمعه گفتند که ایالات متحده در حال آماده شدن برای اعزام هواپیماهای جنگی به خاورمیانه در پاسخ به تهدیدهای ایران است. پنتاگون اعلام کرده برای تقویت نیروی هوایی اسرائیل، یک اسکادران جنگنده نیروی هوایی آمریکا را به خاورمیانه اعزام کرده است. در همین حال وزارت دفاع آمریکا نیز دستور اعزام ناوهای جنگی و ناوشکن‌های نیروی دریایی به خاورمیانه را صادر کرد. پیش از این، تارنمای آمریکایی آکسیوس به نقل از سه مقام آمریکایی گزارش داد که دولت بایدن متقاعد شده است که جمهوری اسلامی ایران قصد دارد به تلافی ترور اسماعیل هنیه، رهبر سیاسی حماس در تهران، به اسرائیل حمله کند و آمریکا درحال آماده‌سازی برای مقابله با این حمله است. این رسانه نوشت که مقامات آمریکایی همچنین گفتند که انتظار دارند حملات جمهوری اسلامی اسلامی به سبک حملات موشکی و پهپادی سپاه پاسداران در روز ۲۵ فروردین (۱۳ آوریل) باشد و ممکن است این حملات از نظر مقیاس از حملات پیشین وسیع‌تر باشد و حزب‌الله لبنان نیز در آن نقش ایفا کند.
لغو پروازهای شرکت‌های بین‌المللی به مقصد خاورمیانه از جمله فرودگاه بن‌گوریون در تل‌آویو و همچنین هشدار سفارت‌خانه‌های اروپایی برای خروج اتباع‌شان از منطقه، حاکی از آن است که انتظار انفجار در هر لحظه پیش رو محتمل و قابل پیش‌بینی است. در همین راستا، سفارت ایالات متحده در بیروت از اتباع آمریکایی در لبنان خواست «هر بلیط مسافرتی موجود» را تهیه کرده و این کشور را ترک کنند.
سیدحسن نصرالله، در سخنرانی خود در مراسم شهید فواد شکر، فرمانده ارشد حزب‌الله در خصوص واکنش ایران به ترور اسماعیل هنیه گفت: «آیا تصور می‌کنند که اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس را در تهران به شهادت برسانند و ایران ساکت بماند. ایران ترور هنیه را خدشه به امنیت و حاکمیت ملی خود می‌داند. اسرائیلی‌ها باید بدانند که ایرانی‌ها بر این باورند که بعد از ترور اسماعیل هنیه - در حالی که مهمان آنها بود - شرافت آنها لطمه خورده است.» دبیرکل حزب‌الله لبنان همچنین خطاب به اسرائیل افزود: «بسیار گریه و زاری خواهید کرد، چون نمی‌دانید از چه خطوط قرمزی عبور کردید».
به نظر می‌رسد پاسخ جمهوری اسلامی ایران به ترور مهمان فلسطینی خارج از سه سناریوی اقدامی مشابه با عملیات وعده صادق، ترور یکی از مقامات اسرائیلی در خاک کشور ثالث یا هدف قرار دادن موضعی مشخص در اراضی اشغالی، خارج نخواهد بود چراکه شواهد حاکی از آن است که قرار نیست عملیات تلافی‌جویانه تهران از طریق یکی از نیروهای نیابتی صورت بگیرد اما محتمل است که محور مقاومت، ایران را در این عملیات اگر گستردگی مشابه عملیات وعده صادق داشته باشد، همراهی کنند. حملات روزهای گذشته ارتش اسرائیل به مواضع گروه‌های مقاومت عراقی، حمله جنگنده‌های اسرائیلی به یمن و همچنین تداوم گسترش روزافزون سطح تنش با حزب‌الله لبنان، هرکدام ظرفیت قرار گرفتن این گروه‌ها در کنار ایران برای واکنش به اسرائیل را افزایش داده است.
کتائب حزب‌الله عراق در بیانیه خود پس از ترور اسماعیل هنیه آورده است: «خون هنیه به دست دشمن صهیونیستی-آمریکایی در محل اقامتش در تهران خائنانه ریخته شد و دشمن تمامی قواعد درگیری را زیرپا گذاشت». عبدالملک الحوثی، رهبر انصارالله یمن نیز در واکنش خود به این ترور گفت: «موضع محور مقاومت مشخص است؛ باید واکنش نظامی در برابر جنایات رژیم صهیونیستی نشان داد».
در این شرایط، مهمترین مؤلفه واکنش ایران، احیای قدرت بازدارندگی ایران و مدیریت توأمان تبعات هرگونه پاسخی است که مقامات تهران در خصوص آن به توافق برسند؛ در این میان این نکته مهم نیز قطعاً در تصمیم تهران نادیده گرفته نخواهد شد که همان واقعیت خواست نخست‌وزیر اسرائیل برای گسترش و تداوم جنگ فرسایشی یا ورود مستقیم ایالات متحده به میدان است.
همچنین در شرایط کنونی، فعالیت کانال‌های دیپلماتیک و همچنین مذاکرات پشت پرده نقشی تعیین‌کننده در نوع و کیفیت پاسخ ایران ایفا خواهند کرد. استفاده از موقعیت کنونی برای توافقی اولیه پیرامون پایان دادن به جنگ و ناکام گذاشتن اسرائیل در تحقق اهداف خود، دست تهران را برای نقش‌آفرینی پیرامون آینده خاورمیانه بالا می‌برد؛ هرچند در ساعات و روزهای آینده مشخص خواهد شد که کشورهای منطقه و ایالات متحده تا چه میزان برای مدیریت تحولات و اقدامات تحریک‌آمیز نتانیاهو آماده هستند.
