زمان عبور از «خط آبی»؟
بررسی سرانجام تنش‌های مرزی در جنوب لبنان و سرنوشت اراضی تحت اشغال لبنان
اگر در غزه پیش از بامداد ۷ اکتبر ۲۰۲۳، آرامش پیش از طوفان حاکم بود و هیچ نشانه‌ای از آنچه ساعتی بعد رخ داد، وجود نداشت اما مرز لبنان با اسرائیل از ماه‌ها قبل به صحنه تنش مرزی بدل شده و در آستانه یک انفجار بوده، تا جایی‌که مذاکره‌کننده آمریکایی توافق مرزی آبی میان بیروت و تل‌آویو که در اکتبر ۲۰۲۲ به امضا رسید را بار دیگر برای جلوگیری از شکل‌گیری یک جنگ جدید راهی خاورمیانه کرده است.
از تیرماه سال جاری، حزب‌الله لبنان دو چادر را در مرز خود با اسرائیل برپا کرده است که اسرائیل از همان ابتدا معتقد بود این چادرها در عمق ۳۰ متری فلسطین اشغالی و به‌طور مشخص در محل تحت کنترل تل‌آویو در مزارع شبعا، برپا شده و تکاوران گردان رضوان در آنها مستقر هستند.
این مکان نزدیک به جایی بود که یک کشاورز لبنانی در اوایل ژوئن در کفرشوبا (استان حسبیا) از زمین خود در برابر بولدوزر ارتش اسرائیل دفاع کرد و در۹ ژوئن، سربازان اسرائیلی در جریان تظاهراتی در همبستگی با کشاورز، به سمت تظاهرکنندگان لبنانی در همان منطقه گاز اشک‌آور شلیک کردند.
تنش‌ها در حصار مرزی لبنان و اسرائیل از زمانی که ارتش اسرائیل در ماه ژوئیه ساخت دیواری را که بخش شمالی روستای الغجر در بلندی‌های جولان اشغالی را در بر می‌گرفت، آغاز کرد، به یک نگرانی روزانه تبدیل شد. اعتراضات کشاورزان لبنانی، درگیری میان سربازان اسرائیلی و لبنانی، شلیک موشک و گلوله‌باران جنوب لبنان از سوی اسرائیل، همگی اوضاع را از ماه مارس تشدید کرد. در ماه‌های اخیر، اسرائیل در حال ساخت دیواری از بلوک‌های سیمانی در امتداد بخشی از خط آبی سازمان ملل بود که در سال ۲۰۰۰، زمانی که اسرائیل به اشغال ۲۰ساله خود در جنوب لبنان پایان داد، مرزهای لبنان و اسرائیل را مشخص می‌کرد. این در حالی است که دو کشور همچنان دشمن یکدیگر هستند و هیچ مرز رسمی آنها را از هم جدا نمی‌کند، به جز خط آبی که از بشکه‌های آبی ساخته شده و از دریای مدیترانه تا جولان در شرق امتداد دارد.
این تنش‌ها عمدتاً در سراسر مناطق روستای تقسیم‌شده الغجر، مزارع شبعا و تپه‌های کفرشوبا همه در منطقه کوچکی در امتداد مرز بین لبنان و بلندی‌های جولان سوریه، که در سال ۱۹۶۷ توسط اسرائیل اشغال شد، واقع شده است. دولت لبنان در آن مقطع اعلام کرد که اگر اسرائیل از بخش شمالی روستای الغجر عقب‌نشینی کند، حزب‌الله نیز دو چادری را که از ماه ژوئن در مزارع شبعا برپا کرده، برخواهد چید.
در ماه اکتبر نیروهای لبنانی و اسرائیلی چندین بار به سمت یکدیگر گاز اشک‌آور و بمب‌های دودزا شلیک کردند. ارتش لبنان در حال حذف آنچه که نقض غیرقانونی اسرائیل به خط آبی می‌خواند زیر نارنجک‌های دودزای اسرائیل قرار گرفت. تحلیلگران در همان زمان نیز اعلام کرده بودند که تنش‌ها در امتداد مرز لبنان و اسرائیل به بالاترین حد خود رسیده است و هر دو طرف با یکسری مانورهای تحریک‌آمیز این تنش را بالا می‌برند.
یوآو گالانت مردادماه خطاب به حزب‌الله و مقام‌های دولت لبنان هشدار داد که اسرائیل آماده است «در صورت هر حمله‌ای علیه خود هر وجب از خاک لبنان را، که حزب‌الله و دیگر گروه‌های تروریستی در آن دارایی‌هایی دارند»، هدف قرار دهد. این مقام ارشد اسرائیلی افزود در صورت وقوع یک درگیری نظامی، اسرائیل در استفاده از تمام توان برای دفاع از خود و هدف قرار دادن وجب به وجب مواضع و دارایی‌های حزب‌الله و مهاجمان تردید نخواهد کرد و لبنان را «به عصر حجر» بازمی‌گرداند. بیروت بخش شمالی الغجر را لبنانی می‌داند، درحالی‌که اسرائیل می‌گوید بخشی از بلندی‌های جولان است؛ سرزمین سوریه که اسرائیل در سال ۱۹۸۱ آن را در اقدامی که هرگز توسط جامعه بین‌المللی به رسمیت شناخته نشد، ضمیمه خود کرد. چادرهای حزب‌الله در مزارع شبعا، که برای اسرائیلی‌ها به عنوان کوه داو شناخته می‌شود، خشم نهادهای امنیتی اسرائیل را برانگیخت و آنها به دنبال دخالت نیروهای موقت سازمان ملل در لبنان (یونیفل) برای برداشتن یکی از این دو چادر بودند.
به‌رغم اینکه در سال‌های پیش از خروج اسرائیل از جنوب لبنان، به خط آبی به‌عنوان یک مرز عملی احترام گذاشته می‌شود، همچنان یک اختلاف مرزی وجود دارد که لبنان استدلال می‌کند اسرائیل همچنان زمین‌های این کشور را در اختیار دارد، حتی اگرچه سازمان ملل این خروج را تأیید کرده است.
ژنرال منیر شحاده، هماهنگ‌کننده ارتباط بین لبنان و نیروهای حافظ صلح بین‌المللی در مردادماه سال جاری در جریان بازدید سفرا و نمایندگان کشورهای عضو شورای امنیت سازمان ملل از مرز لبنان و اسرائیل، تاکید کرد که بیروت ترسیم مرزهایی که مزارع اشغالی شبعا جزو لبنان قرار نگیرند را به رسمیت نمی‌شناسد. شحاده بعد از آن در گفت‌وگویی با خبرنگاران گفت: هدف از این بازدید مطلع شدن سفرا و جامعه جهانی از ۱۳ منطقه مرزی مورد اختلاف لبنان در مرز با فلسطین اشغالی است، تا آنها این مسئله را پیش از نشست ۳۱ اوت شورای امنیت در رابطه با تجدید فعالیت یونیفل به دولت‌های متبوع خود منتقل کنند.
۳۱ آکوست ۲۰۲۳، یکی از مشاوران ارشد کاخ سفید گفت که ایالات متحده ممکن است در میانجیگری برای پایان دادن به مناقشه مرزی بین لبنان و اسرائیل که در ماه‌های اخیر باعث تنش‌های خشونت‌آمیز فرامرزی شده است، دخالت کند. از اکتبر ۲۰۲۳، عاموس هوکشتاین، مقام دولت ایالات متحده که به حل و فصل اختلافات مرزی بین اسرائیل و لبنان کمک کرد، مذاکراتی را برای حل و فصل اختلافات مرزی زمینی انجام داد. مشاور ارشد کاخ سفید گفت که در طول سفر خود از جنوب لبنان دیدن کرده است «تا بفهمد و درباره آنچه که برای دستیابی به یک نتیجه بالقوه لازم است بیشتر بداند».
اختلافات مرزی در حدود ۱۳ یا ۱۴ نقطه از جمله در روستای الغجر، مزارع شبعا و تپه‌های اطراف کفرشوبا است. دوروتی شی، سفیر سابق در لبنان، پیش از ترک بیروت گفته بود که مذاکرات حداقل ۷ مورد از موارد مورد مناقشه را حل و فصل کرده است.
خط آبی یا خط عقب‌نشینی
خط آبی خط مرزی است که لبنان را از اسرائیل و بلندی‌های جولان جدا می‌کند. سند ترسیم این خط توسط سازمان ملل متحد در ۷ ژوئن۲۰۰۰ به‌منظور تعیین اینکه آیا اسرائیل به طور کامل از لبنان خارج شده است منتشر شد که آن را «موقت» و نه مرز، بلکه «خط عقب‌نشینی» توصیف کرده‌اند. این موضوع مناقشه مرزی بین اسرائیل، لبنان و حزب‌الله است. خط آبی توسط نیروهای حافظ صلح کنترل می‌شود؛ براساس تصمیم شورای امنیت سازمان ملل و صدور قطعنامه ۴۲۵ شورای امنیت و همچنین قطعنامه ۴۲۶ این سازمان که در مارس ۱۹۷۸ به تصویب رسید، نیروهای حافظ صلح سازمان ملل مستقر در لبنان که به اختصار یونیفل نامیده می‌شوند، راهی مرز لبنان و فلسطین اشغالی شدند. در طول اشغال لبنان، یونیفل بیشتر وظیفه فراهم آوردن کمک‌های انسان‌دوستانه را برعهده داشت. در اوایل سال ۱۹۸۵ اسرائیل با حملات محدود و بمب‌گذاری به موقعیت قبل خود در لبنان بازگشت. از میان این حملات و بمب‌گذاری‌ها می‌توان به عملیات مسئولیت در سال ۱۹۹۳ و عملیات خوشه‌های خشم در سال ۱۹۹۶ اشاره کرد. در سال ۱۹۹۹، اسرائیل عقب‌نشینی کامل خود را از لبنان آغاز کرد و این فرایند در سال ۲۰۰۰ به پایان رسید و یونیفل توانست مجدداً فعالیت خود را آغاز کند. در حال حاضر یونیفل در امتداد خط آبی که اسرائیل و منطقه مورد مناقشه بلندی‌های جولان را از جنوب لبنان جدا می‌کند مستقر شده است. مأموریت اصلی آن بررسی فعالیت‌های نظامی حزب‌الله لبنان و نیروهای دفاعی اسرائیل (IDF) با هدف کاهش تنش بین دو طرف درگیر است.
سیدحسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله بارها در سخنرانی‌های خود بر این واقعیت تاکید کرده است که «هنوز بخشی از خاک ما، یعنی مزارع شبعا، تپه‌های کفرشوبا و بخش لبنانی شهرک الغجر تحت اشغال است».
خط آبی ترسیم‌شده از سوی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۰ از کوه «السماق» و شمال قله کوه «روس» می‌گذرد به‌صورتی‌که اکثر مناطق مزارع شبعا (تقریباً ۲۵ کیلومتر) در مناطق جنوبی آن قرار دارد. با وجود درخواست‌های مکرر لبنان برای بازپس‌گرفتن حاکمیت کل این منطقه، سازمان ملل متحد تاکنون هیچ پاسخی نداده و از رژیم صهیونیستی درخواستی را برای خروج از این منطقه مطرح نکرده است. حدود جغرافیایی مزارع شبعا به صورت دقیق مشخص نیست اما می‌توان گفت که این منطقه حدود ۲۴ کیلومتر طول و ۱۳ کیلومتر عرض دارد. مزارع شبعا ۱۲۰۰ کیلومتر از سطح دریا ارتفاع دارد. رژیم صهیونیستی اکنون ۱۲ مزرعه را بین کوه «السماق» و کوه «روس» در این منطقه تحت اشغال خود گرفته است.
مزارع مذکور در محافل املاک و مستغلات لبنان در شهر صیدا قبل از اشغالگری رژیم صهیونیستی در آنها ثبت شده است. این مناطق قبل و بعد از قیمومتِ فرانسه در لبنان، بخشی از مالکیت لبنانی‌ها بود و اهالی این مناطق با هویت لبنانی مالکیت آنها را در اختیار داشته و مالیات مربوط به این اراضی را به دولت دادند. اما در جریان اشغالگری رژیم صهیونیستی در منطقه جولان، اهالی این منطقه در مراحل مختلف از آن اخراج شده‌اند تا اینکه نهایتاً بیش از ۶۰ خانوار تا آوریل سال ۱۹۷۲ به سمت مناطق خط آبی به‌عنوان اراضی سوری اخراج شدند.
توافق ترسیم مرزهای دریایی
عاموس هوکشتاین که امروز بار دیگر ماموریت یافته تا با سفر به لبنان و اسرائیل، ضمن تلاش برای کنترل سطح بحران، مذاکرات برای توافق مرزهای زمینی میان لبنان و فلسطین اشغالی را کلید بزند، پیش از این و دو گفت‌وگوی دوساله از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ موفق شد تا توافق بر سر مرزهای آبی را میان این دو کشور به امضا برساند. لبنان و اسرائیل در شرق دریای مدیترانه مرزهای مشترک دارند و بر سر حدود این مرزها به وسعت ۸۶۰ کیلومترمربع که سرشار از منابع گازی و نفتی است، اختلاف‌نظر وجود داشت.
در اکتبر 2020 (مهرماه 1399) نخستین دور از مذاکرات لبنان و اسرائیل در خصوص مرزهای دریایی با میانجیگری آمریکا در پایگاه نیروهای حافظ صلح سازمان ملل در شهر ناقوره لبنان انجام شد و در نهایت پس از دو سال و در اکتبر ۲۰۲۲، دفتر ریاست‌جمهوری لبنان با انتشار بیانیه‌ای ضمن اشاره به رضایت‌بخش بودن «نسخه نهایی» توافق یادشده، اعلام کرد: «این توافق پاسخگوی خواسته‌های لبنان است و از حقوق کشور برای بهره‌برداری از منابع طبیعی صیانت می‌کند.»
اسرائیل نیز روز ۱۱ اکتبر ۲۰۲۲ اعلام کرد که در پی مذاکراتی فشرده با لبنان سرانجام به توافقی تاریخی بر سر تعیین مرزهای دریایی با این کشور دست یافته است. این مذاکرات که از مدت‌ها پیش تحت نظارت و حمایت ایالات متحده آغاز شده بود، به گفته مقامات اسرائیلی در نهایت به حصول توافق و رفع موانع کلیدی برای بهره‌برداری مشترک از میادین گازی شرق مدیترانه منجر شده است.
حدود ۱۰ ماه پس از این توافق و در آگوست ۲۰۲۳، علی حمیه، وزیر خدمات عمومی و حمل‌ونقل در دولت پیشبرد امور لبنان اعلام کرد که کشتی اکتشافی و حفاری «Transocean Barents » وارد آب‌های سرزمینی لبنان شده است.
رویارویی اسرائیل و لبنان پس از ۷ اکتبر
سیدحسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان در نخستین سخنرانی خود پس از عملیات طوفان‌الاقصی گفت: «مقاومت اسلامی لبنان از ۸ اکتبر وارد نبرد واقعی شده که فقط اشخاصی که در مرزها هستند می‌توانند آن را احساس کنند». ورود حزب‌الله در روزهای نخست پس از ۷ اکتبر تنها به عملیات در محدوده مزارع شبعا و اراضی‌ای که لبنان آن را خاک خود می‌داند محدود بود و می‌توانست در ادامه تنش‌های مرزی ماه‌های قبل تفسیر شود اما با گذشت زمان، دامنه درگیری از سوی دو طرف، به مناطق مسکونی لبنانی و شهرک‌های اسرائیلی نیز گسترش یافت. در تازه‌ترین حمله به مناطق مسکونی، اسرائیل روز پنجشنبه گذشته یک ساختمان در شهر نبطیه در جنوب لبنان را هدف قرار داد که در جریان این حمله ۱۲ نفر از جمله ۵ زن و ۵ کودک به شهادت رسیدند.
دبیرکل حزب‌الله روز جمعه در سخنرانی خود در مراسم گرامیداشت رهبران شهید مقاومت گفت: «باید جلوی تجاوز به شهرهای النبطیه و الصوانه گرفته شود، زیرا غیرنظامیان را هدف قرار داد و منجر به شهادت تعداد زیادی از آنها شد و ما می‌گوییم آنچه اتفاق افتاد، عمدی بود. دشمن تاوان ریختن خون زنان و کودکان ما را در النبطیه و الصوانه خواهد داد.» سیدحسن نصرالله همچنین تاکید کرد: «ما در جنگی تمام‌عیار با رژیم صهیونیستی قرار داریم، اکنون میدان جنگ گسترده شده است و ما هیچ محدودیتی در هدف قراردادن نیروهای دشمن نداریم... خون، بهای خون غیرنظامیان خواهد بود، نه پایگاه‌های ارتش رژیم صهیونیستی؛ زیرا وقتی موضوع به غیرنظامیان کشیده می‌شود، این موضوع برای ما از حساسیت خاصی برخوردار است.»
حزب‌الله روز شنبه در بیانیه‌ای، تعداد عملیات‌های ضداسرائیلی از اولین روز ورود خود به نبرد کنونی با ارتش دشمن یعنی تاریخ ۸ اکتبر ۲۰۲۳ تا ۱۵ فوریه ۲۰۲۴ را منتشر کرد. مقاومت اسلامی لبنان اعلام کرد که تعداد عملیات‌های انجام‌شده توسط رزمندگان حزب‌الله علیه دشمن صهیونیستی از ۸ اکتبر تا۱۵ فوریه به۱۰۳۸ عملیات می‌رسد. در ادامه این بیانیه آمده است که این عملیات‌ها در حمایت از مردم استوار فلسطین در نوار غزه و نیز حمایت از مقاومت شجاع و قهرمان آنان و در پاسخ به تجاوزات اشغالگران علیه مناطق جنوب لبنان انجام شده است.
همچنین از ابتدای تنش‌ها، دو طرف لبنانی و غربی با تفسیر خود، خواهان اجرای قطعنامه ۱۷۰۱ برای پایان درگیری‌ها شده‌اند؛ قطعنامه ۱۷۰۱ از قطعنامه‌های شورای امنیت است که در ۱۱ اوت ۲۰۰۶ (۲۰ مرداد ۱۳۸۵) برای پایان دادن به جنگ میان حزب‌الله لبنان و اسرائیل صادر شد. در ۱۲ اوت کابینه لبنان قطعنامه را می‌پذیرد و در همان روز سیدحسن نصرالله از قطعنامه صادره حمایت می‌کند. حسن نصرالله افزود که از نظر حزب‌الله بخش‌هایی از قطعنامه سازمان ملل متحد غیرمنصفانه است ولی لبنان به وحدت ملی نیاز دارد. در ۱۳ اوت کابینه اسرائیل قطعنامه را می‌پذیرد. براساس قطعنامه شماره ۱۷۰۱ شورای امنیت سازمان ملل، حزب‌الله لبنان باید به ساحل شمالی رودخانه لیتانی عقب‌نشینی کند تا راه را برای استقرار ارتش ملی لبنان و نیروهای پاسدار صلح هموار سازد. همچنین ارتش اسرائیل موظف است با آغاز استقرار این نیروها، نیروهای خود را از مناطق جنوبی لبنان خارج کند. همچنین از تمامیت ارضی لبنان و حاکمیت و استقلال سیاسی آن در محدوده مرزهای بین‌المللی تأکید می‌کند.
علاوه بر طرح‌های میانجیگرایانه آمریکا، هفته گذشته فرانسه با هدف پایان دادن به مخاصمه میان لبنان و اسرائیل و حل‌وفصل مناقشات مرزی میان این دو کشور پیشنهادی کتبی به بیروت ارائه داده که طبق آن نیروهای حزب‌الله باید ۱۰ کیلومتر از مرز عقب‌نشینی کنند. این خبرگزاری می‌نویسد هدف از این طرح خاتمه بخشیدن به جنگ میان اسرائیل و شبه‌نظامیان حزب‌الله در نواحی مرزی دو کشور است؛ درگیری‌هایی که به طور موازی با جنگ غزه در جریان است و به نگرانی‌ها درباره وقوع یک جنگ همه‌جانبه میان لبنان و اسرائیل دامن می‌زند. چهار مقام ارشد لبنانی و سه مقام فرانسوی گفته‌اند، این اولین پیشنهاد مکتوبی است که استفان سژورنی، وزیر خارجه فرانسه، پس از هفته‌ها میانجیگری غرب تسلیم مقامات عالی لبنان از جمله نجیب میقاتی، نخست‌وزیر این کشور کرده است. رویترز می‌نویسد که یکی از شخصیت‌های سیاسی حزب‌الله در گفت‌وگو با این خبرگزاری امکان هرگونه تنش‌زدایی با اسرائیل را تا مادامی که جنگ غزه ادامه دارد، رد کرده است. این طرح سه‌مرحله‌ای یک روند ۱۰روزه را برای کاهش تنش‌ها ترسیم می‌کند که با مذاکرات مرزی به پایان می‌رسد.
سیدحسن نصرالله در سخنرانی روز جمعه خود همچنین در خصوص مذاکرات برای ترسیم مرزهای زمینی با فلسطین اشغالی گفت: «مرزهای زمینی ترسیم شده است و هر مذاکراتی بر اساس اصل «از سرزمین ما خارج شوید» خواهد بود».
بازگشت آقای میانجی
عاموس هوکشتاین ۶ فوریه در سفر به اسرائیل اعلام کرد که عناصر کلیدی یک راه‌حل سیاسی را برای کاهش تنش میان اسرائیل و حزب‌الله لبنان یافته و آن را برای مقامات تل‌آویو تشریح کرده است. یدیعوت آحارونوت در این خصوص نوشت: «این طرح از دو مرحله تشکیل شده است که بر مبنای آن، نخست حزب‌الله به تنش در امتداد مرز پایان داده و بین ۸ تا ۱۰ کیلومتر از مرز عقب‌نشینی می‌کند و نیروهای حافظ صلح یونیفل در مرز مستقر خواهند شد. در مرحله دوم اسرائیل و لبنان مذاکرات برای تعیین مرزهای زمینی از جمله ۱۳ نقطه مورد اختلاف را آغاز خواهند کرد.»
میانجی آمریکایی، در تازه‌ترین اظهارات‌اش نیز گفته است که ایالات متحده به روشی آرام کار می‌کند تا چگونگی پایان دادن به درگیری فرامرزی بین حزب‌الله لبنان و اسرائیل را که شاهد شدیدترین تشدید درگیری‌ها بین این دو در نزدیک به دو دهه گذشته بوده است، بیابد. این دیپلمات آمریکایی در حاشیه کنفرانس امنیتی مونیخ گفت: «آنچه که ما تلاش کرده‌ایم انجام دهیم این است که مطمئن شویم می‌توانیم نبرد را تا پایین‌ترین سطح ممکن مهار کنیم و روی راه‌حل‌های پایداری کار کنیم که می‌تواند خصومت‌ها را متوقف کند». وی افزود، ایالات متحده به وضوح می‌خواهد شاهد توقف خصومت‌ها و توانایی ساکنان لبنان در جنوب برای بازگشت به خانه‌های خود و برای اسرائیلی‌ها برای بازگشت به خانه‌های خود در شمال باشد. هوکشتاین همچنین گفت: آنها باید بتوانند برگردند، نه‌فقط به این دلیل که آتش‌بس وجود دارد، بلکه به این دلیل که شرایطی وجود دارد که امنیت آنها را تضمین می‌کند و من فکر می‌کنم که شرایط پس از ۷ اکتبر تغییر کرده است. وی افزود: بنابراین باید ترتیبات جامع‌تری داشته باشیم که شامل چند مرحله از هر دو طرف باشد تا بتوانیم این‌گونه اقدامات را تضمین کنیم. وی همچنین ابراز امیدواری کرد که به یک راه‌حل دیپلماتیک دست یابد و افزود که ایالات متحده به همکاری با متحدان اروپایی و خلیج(فارس) خود برای دستیابی به توافق ادامه خواهد داد. ما باید نیروهای مسلح لبنان را تقویت کنیم. ما باید اقتصاد جنوب لبنان را بسازیم. هوکشتاین گفت که این کار به یک ائتلاف بین‌المللی از حمایت نیاز دارد.
