ساخت‌وساز به‌بهای فرونشست کاخ گلستان
آیا تجربه کاهش آب‌های زیرزمینی و تأثیر آن بر میدان جهانی نقش‌جهان و ترک‌های سازه‌ای مسجد امام و کاخ عالی‌قاپو و فرونشست خیابان هشت‌بهشت اصفهان و تأثیر ساخت‌وسازهای اطراف بر این بافت، فراموش شده است؟
وحید شهاب، کنشگر و متخصص برنامه‌ریزی شهری در بافت‌های تاریخی: در ماه جاری، درباره دغدغه و پروژه نگران‌کننده‌ای با نام «مروی سنتر (خان عالی)» در مجاورت مجموعه جهانی کاخ گلستان در تهران صحبت کردیم؛ پروژه‌ای‌که می‌تواند زمینه‌ساز خروج کاخ گلستان از فهرست میراث جهانی یونسکو شود. این‌بار می‌خواهیم موضوع را از زاویه‌ای دیگر و خطرناک‌تر بررسی کنیم؛ فرونشست زمین، که یکی از معضلات جدی شهر تهران است.
ساخت‌وساز در بافت‌های تاریخی همواره مورد نگرانی دوستداران میراث فرهنگی و فعالان شهری بوده است، زیرا هرگونه تصمیم دراین‌زمینه نیازمند نگاهی جامع و دقیق به مسائل مختلف است. همان‌طور که در مصوبات شورای‌عالی شهرسازی و معماری و سایر قوانین مشابه بر لزوم تهیه طرح‌های ویژه حفاظت و احیای بافت‌های تاریخی و تدوین پیوست‌های پدافند غیرعامل در طرح‌های توسعه و احیا تأکید شده است، در پروژه مذکور شاهد بی‌توجهی به تأثیرات آن بر ابنیه و بافت پیرامون هستیم.
مجموعه جهانی کاخ گلستان در مرکز تاریخی و متراکم تهران قرار دارد و بستر آن از لایه‌های آبرفتی نرم و ریزدانه تشکیل شده و به‌دلیل وجود قنوات قدیمی، از سامانه پیچیده جریان آب زیرسطحی برخوردار است. در چنین بستری، هرگونه تغییر در فشار جانبی خاک یا جهت حرکت آب‌های زیرزمینی می‌تواند موجب نشست موضعی، ترک در دیوارهای خشتی و آجری و فرسایش پی ابنیه تاریخی پیرامون شود.
در پرونده ثبت جهانی کاخ گلستان، عوامل و خطرات آسیب‌زا همچون فشارهای توسعه‌ای، محیطی، بلایای طبیعی و تأثیرات همجواری با بازار تهران و راسته بازار ناصرخسرو ازجمله افزایش تراکم ساخت‌وساز و فشارهای ناشی از فعالیت‌های پشتیبان بازار و تأثیرات تدریجی بلندمدت، به‌عنوان تهدیدی برای ابنیه کاخ گلستان مطرح شده است. همچنین پلاک مذکور در حریم قنات مهرگرد و در فاصله کمتر از ۲۵ متر از آن قرار دارد و طبق مستندات تاریخی، میدانگاه شمس‌العماره پیش‌تر مظهر این قنات بوده و آب آن در دسترس شهروندان بوده است.
مطالعات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران در سال ۱۴۰۳ نیز این محدوده را به‌عنوان پهنه بسیار پرخطر در برابر فرونشست معرفی کرده است. تمام این موارد و فاصله کمتر از ۵۰ متر پروژه تا بنای شمس‌العماره، ضرورت انجام اقدامات پیشگیرانه و مطالعات مدل‌سازی ژئوتکنیکی دقیق، شناسایی مسیر قنوات تاریخی، بررسی جریان آب زیرسطحی و تأثیر بارگذاری ساختمان‌های جدید بر پایداری سازه‌های تاریخی را پیش از هرگونه گودبرداری تأکید می‌کند.
باتوجه به مجوز صادره توسط مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان تهران در روزهای اخیر، احداث چهار طبقه زیرزمین به عمق ۱۷ متر در این پروژه مجاز شناخته شده است که با احتساب فونداسیون، عمق گودبرداری نزدیک به ۲۰ متر خواهد بود. حال این پرسش مطرح است که باتوجه به تجربه پروژه اطلس‌مال نیاوران و تأثیر آن بر کاخ صاحبقرانیه، آیا مالک نباید پیش از صدور مجوز، ملزم به انجام مطالعات فنی زمین‌شناسی، ژئوتکنیکی و هیدروژئولوژیکی می‌شد؟
همچنین این سوال از وزارت مربوطه، به‌ویژه مدیر پایگاه‌های ملی و جهانی و مدیر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث که تجربه مدیریت در اصفهان را داشته‌اند، مطرح است: آیا تجربه کاهش آب‌های زیرزمینی و تأثیر آن بر میدان جهانی نقش‌جهان و ترک‌های سازه‌ای مسجد امام و کاخ عالی‌قاپو و فرونشست خیابان هشت‌بهشت اصفهان و تأثیر ساخت‌وسازهای اطراف بر این بافت، فراموش شده است؟
برای حفظ ارزش جهانی و منحصربه‌فرد مجموعه جهانی کاخ گلستان و پیشگیری از آسیب‌های مشابه در ابنیه تاریخی، از جناب آقای وزیر محترم میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و وزیر محترم راه و شهرسازی تقاضا می‌شود، فوراً دستور توقف پروژه را تا زمان انجام مطالعات فنی، کارکردی، میراثی و ژئوتکنیکی صادر کنند، زیرا بی‌شک در بلندمدت، ادامه پروژه می‌تواند آثار غیرقابل جبرانی بر جای گذارد.
