نقدکردن وامها در سواحل اقیانوس هند
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه، هفته گذشته در سفری دوروزه عازم سریلانکا شد. وزیر امور خارجه در تبیین اهداف و دستاوردهای سفر خود به کلمبو، پایتخت سریلانکا، با بیان اینکه در مذاکرات همه ابعاد همکاری‌های سیاسی، تجاری، اقتصادی، فرهنگی، فناوری و گردشگری را مورد بحث و تبادل‌نظر قرار دادیم، گفت: «با توجه به ظرفیت‌های موجود در دو کشور توافق کردیم مناسبات را در همه زمینه‌های مورد علاقه ارتقا و تحکیم بخشیم.» رابطه ایران و سریلانکا، پیشینه‌ای بسیار تاریخی دارد. به بیانی می‌توان گفت که روابط ایران و سریلانکا به زمان امپراطوری ساسانی باز می‌گردد. در آن زمان روابط دیپلماتیک و تجاری ایران و دربار آنورادهاپورا برقرار بود و حتی بازرگانان ایرانی در سریلانکا جامعه‌ای ایجاد کرده بودند.
در این میان، در آن زمان ایران همسایه هند نیز بود و سریلانکا روابط تجاری با غرب داشت که تحت کنترل ایران بود. در برخی اسناد از مکاتبات دیپلماتیک میان پادشاه سریلانکا و انوشیروان در ایران حکایت دارند. پادشاه سریلانکا در آن زمان برای امپراطور ایران ده فیل، دویست‌هزار الوار چوب ساج و هفت غواص مروارید به عنوان تحفه ارسال کرد. ایران نیز اسب‌های ایرانی را به سریلانکا فرستاد و یک جامعه از ایرانیان در سریلانکا ایجاد شد که پذیرای کشتی‌های ایرانی بودند. این پیشینه نشان می‌دهد که دو کشور در طول تاریخ همواره روابط سیاسی باثبات و به دور از تنشی داشته‌‌اند.
در سال 1961 سریلانکا که در آن زمان با نام سیلان شناخته می‌شد، سفارتی در اسلام‌آباد پاکستان راه‌اندازی کرد و از طریق این سفارت روابط دیپلماتیک خود را با ایران ادامه داد. سپس سریلانکا این نمایندگی را به تهران منتقل کرد که در سال 1990 تأسیس شد.
حمایت ایران از سریلانکا در دوران جنگ داخلی
سریلانکا قربانی درگیری‌های داخلی بود که 30 سال به طول انجامید. با این حال، سریلانکا در دوران ریاست‌جمهوری ماهیندا راجاپاکشا، در درگیری با گروه مسلح ببرهای تامیل، به پیروزی رسید. اگرچه سریلانکا در سیاست خارجی از سیاق غیرمتعهد پیروی کرد، اما ماهیندا راجاپاکشا همواره تمایل به ایجاد و تقویت روابط بین کشورهای ضدغربی مانند چین و ایران داشت. این دوره به تدریج نقطه‌عطف گسترش روابط سریلانکا با کشورهای جدید به‌ویژه با ایران بود. دلیل اصلی این بود که اگرچه مناقشه داخلی سریلانکا به‌عنوان یک «درگیری داخلی» شناخته می‌شد اما تا حد زیادی تحت تأثیر بسیاری از بازیگران بین‌المللی، به‌ویژه کشورهای غربی بود. به همین دلیل، سریلانکا تمایل داشت برای دریافت کمک به کشورهایی مانند چین و ایران روی آورد. به‌ویژه در آخرین مرحله جنگ، سریلانکا توانست از ایران تسلیحات و سایر کمک‌های اقتصادی بگیرد. در سال 2008، سریلانکا با کمبود مهمات و تجهیزات برای ادامه جنگ با ببرهای تامیل مواجه شد و بنابراین به ایران روی آورد. اما در آن زمان ایالات متحده تهدید کرده بود که اگر سریلانکا به معاملات تسلیحاتی با ایران و کره‌شمالی ادامه دهد، سریلانکا را تحریم خواهد کرد اما در هر صورت سریلانکا موفق شد با ایران و کره‌شمالی قراردادهای خرید تسلیحات منعقد کند. کمک تسلیحاتی ایران به سریلانکا در جریان جنگ داخلی با ببرهای تامیل موضوعی بود که وزیر خارجه سریلانکا در کنفرانس مطبوعاتی‌اش با وزیر خارجه ایران به صراحت از آن یاد کرد.
یکی دیگر از مسائلی که سریلانکا را بیشتر به سمت ایران متمایل می‌کند، معاملات نفتی است. پس از سال 2005، بهبود فوق‌العاده‌ای در روابط دوجانبه بین ایران و سریلانکا به وجود آمد و سریلانکا از این فضا به یک خط تسهیلات اعتباری بدون بهره بی‌سابقه برای تأمین نفت خام خود استفاده کرد. سریلانکا همچنین برای خرید هواپیماهای آموزشی و نظارت الکترونیکی و هواپیماهای بدون سرنشین از ایران درخواست وام‌هایی با نرخ بهره پایین کرد. ایران نیز با ارائه وام موافقت کرد و همچنین از افسران منتخب سریلانکایی برای آموزش در ایران برای جنگ با ببرهای تامیل دعوت کرد. تحلیلگران، برخورد تهاجمی ایران با ظرفیت نظامی سریلانکا را به‌عنوان پیامد ژئواستراتژیک «نگاه به شرق» ایران نامیده‌اند و همچنین دیدار مقامات دو کشور در ماه اکتبر، سال 2007 در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک، بستر را برای روابط بیشتر میان سریلانکا و ایران آماده کرد. علاوه بر این، زمانی که آمریکا قصد اعمال تحریم‌ها علیه ایران را داشت، سریلانکا با اعمال تحریم‌ها علیه ایران مخالفت کرد. همچنین قرار بود سریلانکا 150 میلیون دلار تسلیحات از ایران خریداری کند. اولین قرارداد تسلیحاتی با ایران توسط رئیس‌جمهور چاندریکا کوماراتونگا امضا شد. در سال2004 چین، پاکستان و ایران از بزرگترین تامین‌کنندگان تسلیحات سریلانکا بودند. با توجه به جزئیات فوق، مشخص می‌شود که ایران در مراحل پایانی جنگ، کشور دوستِ سریلانکا بوده است. ایران همچنین وام‌های مالی و بودجه برای چندین پروژه توسعه در سریلانکا از جمله پروژه سد اوما اویا و پروژه پالایش نفت ساپوگااسکاندا ارائه کرد. این پروژه‌ها یکی از بزرگترین زمینه‌های روابط بین دو کشور است. پروژه سد اوما اویا قرار است توسط شرکت ایرانی فاراب تکمیل شده و آماده بهره‌برداری قرار گیرد. این یکی از بزرگترین پروژه‌هایی بود که دولت ایران با سرمایه‌گذاری در سریلانکا به سرانجام رساند.
دوران پس از جنگ
سریلانکا سرانجام در سال 2009 گروه ببرهای تامیل را شکست داد. پس از پیروزی سریلانکا، کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد مدعی شد که سریلانکا در طول جنگ در جنایات جنگی و نقض حقوق بشر مشارکت داشته است. با صدور این بیانیه جو بین‌المللی عظیمی علیه سریلانکا ایجاد شد. هنگامی که بان‌کی‌مون، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، هیئت ویژه‌ای را برای بررسی نقض حقوق بشر و جنایات جنگی در جریان جنگ دولت سریلانکا با ببرهای تامیل، منصوب کرد، علی نیکزاد، وزیر مسکن و شهرسازی ایران، این سازمان را مورد انتقاد قرار داده و آن را «ببر کاغذی» و «حیوان دست‌آموز کشورهای غربی» توصیف کرد. وی همچنین تصریح کرد که اگر سازمان ملل متحد و یا کشوری علیه سریلانکا اقدامی انجام دهد، ایران به‌شدت با این اقدام مخالفت خواهد کرد. ایران و سریلانکا همواره در موضوعات مربوط به حقوق بشر با یکدیگر هماهنگ بوده‌اند و در مجامع بین‌المللی به نفع یکدیگر رای داده‌‌اند.
روند روابط اقتصادی میان ایران و سریلانکا ادامه یافت و ایران در سپتامبر سال 2011 موافقت کرد که در ساخت یک نیروگاه هسته‌ای در سریلانکا کمک کند. مذاکرات در خصوص این پروژه در حالی انجام شد که ایران تا سال 2008 حدود 450 میلیون دلار در سریلانکا سرمایه‌گذاری کرده بود. در سال 2008، منوچهر متکی، وزیر امور خارجه ایران، اعلام کرد که ایران مایل است فناوری غنی‌سازی اورانیوم خود را با سریلانکا به اشتراک بگذارد تا برنامه انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز را برای آن کشور تسهیل کند.
تاثیر تحریم‌ها بر روابط ایران و سریلانکا
به‌رغم روابط نزدیک اقتصادی میان ایران و سریلانکا، تحریم‌های آمریکا علیه ایران، کلمبو را مجبور کرد در برخی از روابط اقتصادی‌اش با ایران عقب‌نشینی کند. برای مثال، پس از تحریم‌های آمریکا علیه ایران، دولت سریلانکا مجبور شد قرارداد نوسازی و توسعه پالایشگاه نفت ساپوگااسکندا با ایران را لغو کند. اگرچه براساس توافق اولیه توسعه و نوسازی پالایشگاه نفت ساپوگااسکاندا، قرار بود تولید آن دو برابر شود، اما به دلیل تحریم‌های آمریکا علیه ایران، نتیجه مورد انتظار محقق نشد. علاوه بر لغو پروژه توسعه پالایشگاه نفت ساپوگااسکاندا، سریلانکا مجبور شد چندین مشکل اقتصادی دیگر با ایران را نیز تجربه کند. زمانی که ایالات متحده قانونی برای تحمیل تحریم‌ها بر مؤسسات مالی که با بانک مرکزی ایران معامله می‌کنند، تصویب کرد، سریلانکا به شدت تحت تأثیر تحریم قرار گرفت. اگرچه سریلانکا از نظر صادرات کلی نفت ایران، خریدار کوچکی بود اما برای تامین 93 درصد از نفت خام خود به ایران وابسته بود و این موضوع با این واقعیت تشدید شد که تنها پالایشگاه این کشور در ساپوگااسکاندا فقط می‌توانست نفت خام ایران و انواع خاصی از نفت عربستان را استفاده کند. سریلانکا از تسهیلات اعتباری هفت‌ماهه برای واردات نفت برخوردار بود و در عین حال ایران یکی از خریداران عمده چای سریلانکا بود. در ژوئن 2012، ایالات متحده هفت مشتری هند، کره جنوبی، مالزی، آفریقای جنوبی، سریلانکا، تایوان و ترکیه را از تحریم‌های اقتصادی در ازای کاهش واردات نفت ایران معاف کرد. در ژانویه 2015، دولت سریلانکا از سوی ایالات متحده مطلع شد که به‌رغم لغو برخی تحریم‌ها، نمی‌تواند نفت خام از ایران وارد کند. سلسله‌گفت‌وگوها بین آنورا پریادارشانا یاپا، وزیر منابع نفتی و مقامات سفارت آمریکا نشان داد که اگرچه رهبران جهان با لغو برخی از تحریم‌ها علیه ایران موافقت کرده بودند، اما محدودیت‌ها برای واردات نفت ایران همچنان پابرجا بود. همچنین تحریم‌ها باعث شد که سریلانکا نتواند بدهی‌های نفت وارداتی خود را از ایران به‌موقع پرداخت کند. سریلانکا در حال حاضر 251 میلیون دلار بدهی نفتی به ایران دارد و در سفر اخیر امیرعبداللهیان به سریلانکا این کشور موافقت کرد که میزان 20 میلیون دلار از این مبلغ را در قالب صدور چای به ایران پرداخت کند.
یکی از مقامات سریلانکا روز جمعه به رویترز گفته، سریلانکا قرار است از ماه آینده مبادله چای به ایران را به جای 250 میلیون دلار بدهی نفتی آغاز کند. این مبادله در سال 2021 برای نفت وارداتی از ایران در سال 2012 توافق شد، اما پس از کمبود بی‌سابقه دلار در سریلانکا در سال گذشته متوقف شد. در سال گذشته، اقتصاد سریلانکا بدترین بحران مالی در بیش از هفت دهه گذشته را تجربه کرد. نیراج دی‌مل، رئیس سازمان چای سریلانکا به رویترز گفته است: «ما به یک بازار مهم دسترسی داریم و ایران و سریلانکا می‌توانند بدون اتکا به دلار تجارت کنند. توافق‌نامه ارسال 5 میلیون دلار چای در ماه به مدت 48 ماه بود، اما ما قصد داریم با حدود 2 میلیون دلار در ماه شروع کنیم.» چای سیلان در سطح جهان محبوب‌ترین محصول کشور سریلانکا است که درآمد ارزی دارد و در سال گذشته 25/1میلیارد دلار برای این کشور درآمد به همراه داشته است. ایران یکی از خریداران اصلی چای سریلانکا بوده است، اما صادرات چای سیلان به ایران به‌طور پیوسته از 128 میلیون دلار در سال 2018 به 70 میلیون دلار در سال گذشته کاهش یافته است، زیرا تحریم‌های آمریکا علیه ایران، این تجارت را تحت تاثیر قرار داده است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که سهم قابل‌توجهی از چای سریلانکا در حال حاضر از طریق امارات متحده عربی به ایران ارسال می‌شود؛ به‌طوری‌که امارات واردات چای خود را از سریلانکا در سال گذشته بیش از دو برابر کرده و از 48 میلیون دلار در پنج سال قبل به 118 میلیون دلار رسانده است. براساس برنامه مبادله‌ای، شرکت دولتی Ceylon Petroleum Corp که نفت ایران را خرید، روپیه را به هیئت چای می‌دهد تا چای را از طریق صادرکنندگان سریلانکا به ایران ارسال کند. دی‌مل می‌گوید که واردکنندگان ایرانی چای، سپس ریال را به شرکت ملی نفت ایران پرداخت خواهند کرد. وی افزود: منتظر اسناد نهایی هستیم و امیدواریم از تیرماه صادرات را آغاز کنیم.
ذخایر ارزی سریلانکا در پایان ماه مه به 5/3میلیارد دلار افزایش یافته که بالاترین رقم در 14 ماه گذشته است. این افزایش به دلیل افزایش حواله‌ها و افزایش تعداد گردشگران ورودی پس از تضمین کمک مالی 9/2 میلیارد دلاری از صندوق بین‌المللی پول بوده است. بعید به نظر می‌رسد که سریلانکا توان ارزی پرداخت بدهی ایران را نداشته باشد و در این میان ظاهراً مانع اصلی تحریم‌های مالی آمریکا علیه ایران است و همین امر موجب شده تا ایران برای دریافت بدهی‌اش مجبور باشد به طرح‌های مبادله‌ای اتکا کند.
