جنجال بر سر مترو و مسجد
حاشیه‌های متروی اصفهان تمامی ندارد. اگر تا همین دیروز عبور خط یک مترو از برخی گذرگاه‌های تاریخی جنجال‌های زیادی به‌پا کرد، حالا شنیدن صدای پای قطار شهری در همسایگی «مسجد جامع»، با نگرانی‌ها و حاشیه‌های زیادی همراه شده است. خط دو قطار شهری از خیابان «زینبیه» در شمال شرقی شهر اصفهان آغاز شده و پس از طی مسیری به‌طول ۲۴٫۴ کیلومتر، به خیابان «کهندژ» در غرب اصفهان می‌رسد. فاز یک این مسیر که شامل ۱۶ ایستگاه می‌شود، مورد تصویب قرار گرفته و اجرای آن آغاز شده و گفته می‌شود، قرار است فاز نخست این خط (حدفاصل ایستگاه محله دارک(سیاه) زینبیه تا ایستگاه امام حسین) در آغاز سال ۱۴۰۳ به بهره‌برداری برسد. فاز نخست خط دو مترو در ایستگاه امام حسین، از زیر خط یک مترو وارد خیابان سپه شده و از زیر قسمت شمال میدان نقش جهان به‌سمت خیابان حافظ می‌رود. این خط در خیابان هاتف به‌سمت شمال و پس از عبور از روی میدان لاله، در طول خیابان زینبیه ادامه می‌یابد. حالا اما عبور خط دو مترو اصفهان از چندمتری مسجد جامع عتیق، موجب نگرانی فعالان و کارشناسان میراث فرهنگی شده است؛ چراکه از نظر آنها نباید به این مجموعه معماری ایران که در دنیا بی‌نظیر است، خطر وارد کرد و آن را در معرض آسیب‌های احتمالی قرار داد. مسجد جامع عتیق یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی اصفهان است که با گذشت زمان، تغییرات بسیاری کرده است. این مسجد به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران و نیز در سال ۱۳۹۰ به‌عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و به‌همین‌دلیل نیز بسیاری از فعالان حوزه میراث با عبور خط دو مترو از همسایگی این اثر تاریخی مخالفت کردند که البته این مخالفت‌ها راه به جایی نبرد و بالاخره عملیات احداث خط دو مشغول به‌کار شد.
تمام گزینه‌های روی میز
تابستان سال گذشته بود که در ایستگاه «ابن‌سینا» و با شروع حفاری‌ها، سازههایی متعلق به دوران قاجار کشف شد که دیدنشان کار را متوقف کرد و مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان با تأکید بر اینکه آثار معماری به‌دست‌آمده در کاوش محدوده ایستگاه ابن‌سینا از نظر ساختاری مانند یافته‌های میدان عتیق ضعیف است، گفت: «اگر ببینیم داده‌های موجود برای تصمیم‌گیری درباره ایستگاه و سایر مسائل آن کفایت می‌کند، کاوش را در همین مرحله تمام می‌کنیم. آثاری که می‌خواهیم حفظ کنیم، باید ارزش معماری و تاریخی قابل‌توجهی داشته باشند؛ به‌‌هرحال قطار شهری از منابع بیت‌المال ساخته می‌شود و ما باید صلاح کار را در نظر بگیریم، ضمن اینکه حفظ آثار دارای ارزش تاریخی هنری هم مهم و لازم است موضوع را به‌نوعی مدیریت کنیم که مشکلی پیش نیاید.»
پیش‌ازاین نیز فرضیه عبور مترو از میدان نقش جهان اما برنامه دیگر مترو در مسیر جدیدش در خط دو بود؛ برنامه‌ای که حتی یونسکو را وادار به واکنش کرد، به‌طوری‌که در ۱۵ تیرماه سال 96 و در چهل‌ویکمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو که در «کراکوف» لهستان برگزار شد، یکی از نخستین موارد در دست بررسی درباره ایران به مترو اصفهان و عبور آن از زیر محوطه تاریخی اختصاص یافت و یونسکو هشدار لازم را به تصمیم‌گیرندگان شهری اصفهان درباره خروج میدان نقش جهان از میراث جهانی داد.
هشدار یونسکو باعث شد تا مدیران شهری از عبور خط دو مترو از زیر میدان نقش جهان منصرف شوند و گزینه دیگری را در دستور کار قرار دهند. حالا اما یکی از گزینه‌های عبور خط دو متروی اصفهان از زیرِ زیرگذر «میدان امام علی (ع)» است که این محدوده در حریم مسجد جامع عتیق اصفهان قرار دارد. دفاع قطار شهری از این گزینه به‌دلیل گودبرداری‌ها و خاکبرداری‌ها برای احداث زیرگذر میدان امام علی (ع) است که حالا به‌گفته آنها، مترو می‌تواند از زیر آن رد شود.
به گفته مدیران شهری به رسانه‌ها، گزینه‌های عبور مترو از محدوده اطراف مسجد جامع عتیق سه مورد بوده است. گزینه شماره یک و شماره دو حداکثر ۱۵۰متر با مسجد جامع عتیق فاصله دارند اما به‌تعبیر باستان‌شناسان حفاری، این دو گزینه همه در دل اصفهان کهن ـ یعنی جویباره ـ خواهد بود و گزینه شماره سه که هم‌اکنون مدنظر سازمان قطار شهری است در فاصله ۳۰متری مسجد و در حریم این اثر تاریخی و جهانی قرار دارد؛ یعنی همان اتفاقی که اصفهانی‌ها و فعالان میراث فرهنگی را نگران کرده است و باعث شده تا راه‌اندازی این خط با چالش‌ها و حاشیه‌های زیادی همراه باشد. البته این بار اول نیست که احداث خط مترو با حاشیه روبه‌رو می‌شود، بلکه راه‌اندازی خط یک مترو نیز جنجال‌های زیادی را به دنبال داشت. عبور خط یک مترو از چهارباغ عباسی، گذرگاهی که قدمت تاریخی دارد و یادگاری باقی مانده از دوران صفوی است، اما یکی از پرچالش‌ترین بخش‌های راه‌اندازی مترو در اصفهان بود؛ موضوعی که بارها مخالفان و موافقان آن در برابر یکدیگر قد کشیدند و استدلال‌ها و توجیهات خود را به زبان آوردند، چراکه براساس قانون و باتوجه به اینکه چهارباغ عباسی با شماره ۱۱۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده‌است، انجام هرگونه پروژه عمرانی در حوالی آن، تنها با نظر موافق سازمان میراث فرهنگی کشور باید صورت می‌گرفت.
عبور مترو از نزدیکی سی‌وسه‌پُل نیز یکی دیگر از بخش‌های پرحاشیه قطار شهری بود؛ چراکه برخی از کارشناسان بر این باور بودند که عبور مترو از همسایگی این پل تاریخی و قدیمی باعث لرزش و آسیب رساندن به آن می‌شود. با این وجود اتفاق‌هایی که نباید می‌افتاد، افتاد و قطار شهری از دل مهم‌ترین و پرارزش‌ترین بافت تاریخی اصفهان گذر کرد و اکنون نیز خط دو مترو در حال عملیاتی‌شدن است و برخی از فعالان حوزه میراث معتقدند که این مسئله باعث آسیب‌رساندن به مسجد جامع عتیق که اتفاقاً از قدمت بسیار بالایی هم برخوردار است، می‌شود. سیدمحسن واعظی‌فر، مدیرعامل سازمان قطار شهری اصفهان در این‌باره به «هم‌میهن» از قطعیت اجرای این طرح می‌گوید: «کارشناسان مترو، مشاورین و حتی مسئولان میراث فرهنگی به این نتیجه رسیده‌اند که عبور مترو از حریم مسجد جامع، هیچ مشکلی ایجاد نخواهد کرد و فاصله خوبی در نظر گرفته شده است؛ اما حفظ میراث فرهنگی خط قرمزی است که باید برایش تمهیداتی اندیشید. مسجد جامع که یکی از میراث‌های گران‌بهاست از حساسیت زیادی برخوردار است و ما نیز این حساسیت را درک می‌کنیم.» او می‌گوید که عبور مترو از زیر بافت تاریخی، تجربه‌ای است که در کشورهای دیگر نیز رخ داده است: «این اتفاق در برخی از شهرهای اروپایی هم رخ داده و مشکلی پیش نیاورده است. ما نیز براساس دستورالعمل‌های جهانی عمل می‌کنیم. مطالعات نیز در حال انجام است تا بدانیم باید چگونه با این موضوع رفتار کنیم و کمترین اثر را هم روی مسجد جامع باقی نگذاریم. تاکنون هیچ‌گونه خسارتی نیز برای مسجد به وجود نیاورده‌ایم و قطعاً در آینده نیز این مسیر مدام تحت پایش قرار خواهد گرفت و با احساس خطر اصلاحاتی صورت خواهد گرفت؛ البته این اصلاحات به‌معنی توقف اجرای طرح نیست. خط یک مترو نیز از چهارباغ عبور و از همسایگی مدرسه چهارباغ عبور می‌کند و حدود پنج‌سال است که به بهره‌برداری رسیده؛ اما به‌صورت آنلاین پایش می‌شود.» به گفته واعظی‌فر، شهر اصفهان بافتی تاریخی دارد و هر مسیر دیگری نیز انتخاب می‌شد، باز هم با ابنیه تاریخی برخورد می‌کردیم؛ درحالی‌که خیابان «مجلسی» قبلاً «شمع» خورده و به‌همین‌دلیل هنگام عبور قطار، کمترین لرزش را احساس خواهد کرد.»
مخالفت‌هایی که راه به جایی نبرد
با وجود مخالفت‌های فعالان میراث، اما مدیران شهری معتقدند که عبور مترو از کنار مسجد جامع عتیق، پیامدی در پی نخواهد داشت. تلاش «هم‌میهن» برای گفت‌وگو با مدیران میراث فرهنگی اصفهان دراین‌باره بی‌نتیجه ماند و راه به جایی نبرد. عباس حاج‌رسولی‌ها، عضو شورای شهر اصفهان اما دراین‌باره و در گفت‌وگو با «هم‌میهن»، نظری مشابه با مدیرعامل قطار شهری دارد. او می‌گوید: «راهی غیر از این وجود نداشته است و عملیات حفاری نیز انجام شده و تغییرناپذیر است. مشاورین حتماً برای عبور مترو از این بافت، تمهیدات لازم را اندیشیده‌اند و مانع از ایجاد ارتعاشات بسیار خواهند شد. در دنیا نیز ساختمان‌هایی وجود دارند که مترو از پی آنها عبور کرده است؛ اما ایمنی‌های لازم مثل فاصله مناسب و کاهش ارتعاشات و... مدنظر قرار گرفته است.» او با اشاره اینکه دراین‌باره جای هیچ نگرانی‌ای نیست، می‌گوید: «ممانعت از عبور مترو از بافت تاریخی، ظلم به میراث است؛ چراکه مردم به‌وسیله مترو می‌توانند به بازدید از بافت تاریخی و آثار آن بپردازند. ازسوی‌دیگر عبور اتوبوس از این بافت‌ها به‌مراتب خطرناک‌تر از مترو است.» اگرچه مدیران شهری بر این باور هستند که عبور مترو از دل بافت تاریخی و همسایگی مسجد جامع با تدابیر خاص انجام شده و مشکلی برای سازه‌های دیگر به‌وجود نمی‌آورد، اما برخی نیز می‌گویند قطعاً این اتفاق، مشکلاتی را به‌همراه دارد؛ مشکلاتی که برای کاهش آنها باید تدابیر جدی در نظر گرفت؛ مثل آنچه در همان کشورهای خارجی رخ می‌دهد که مدیران شهری آن را مثال می‌زنند. بهرام نادی، متخصص سازه و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با «هم‌میهن» دراین‌باره می‌گوید: «با توجه به مسیر عبور خط دو مترو از بافت تاریخی قطعاً این بافت و ابنیه موجود در آن درگیر خواهد شد. اما اینکه آیا می‌شد برای عبور این خط مسیر دیگری را انتخاب کرد یا نه، دیگر موضوعیتی ندارد؛ چراکه اجرای این طرح قطعی است و عملیات آن نیز انجام شده و مبنا نیز تمرکز جمعیت قرار گرفته، اما با این اتفاق احتمال آسیب وجود دارد، چراکه به‌‌هرحال تغییراتی در دل زمین رخ می‌دهد که ممکن است تبعاتی را برای سازه‌های تاریخی همراه داشته باشد و به‌همین‌دلیل باید اقداماتی صورت گیرد تا این آسیب را به کمترین حد برساند. مثلاً اقداماتی در جهت کاهش ارتعاشات قطار شهری و نگهداری از تجیهزات مربوط به آن.» به‌گفته نادی، با عبور خط دو مترو از این مسیر، سازه‌های دیگر نیز تاثیر خواهند پذیرفت؛ برای مثال در 10 ماهی که این مسئله را رصد کردیم، با سازههایی مواجه شدیم که تاثیر پذیرفته بودند و حدود 9 تا 10میلی‌متر دچار نشست نامتقارن شده بودند؛ یعنی یک‌طرف نسبت به سمت‌دیگر سازه نشست پیدا کرده بود.»
مسجد جامع را فراموش کردیم
محمدمهدی کلانتری، مدرس دانشگاه و پژوهشگری دکتری مرمت و بافت‌های تاریخی در دانشگاه علم‌وصنعت که دبیر پویش نجات بافت‌های تاریخی ایران نیز است دراین‌باره به «هم‌میهن» می‌گوید که متروی اصفهان از ابتدای راه‌اندازی تاکنون با حاشیه‌های زیادی همراه بوده است: «عبور خط مترو از چهارباغ و سی‌وسه‌پل ازجمله این حواشی است که به‌دلیل ایجاد ارتعاشات تاثیراتی بر بافت تاریخی به‌جای خواهد گذاشت. متاسفانه از تجربه خط یک مترو، عبرت نگرفتیم و خط دو به همان سبک و سیاق راه‌اندازی شد و قبل از اجرای طرح فعلی نیز قرار بود که از میدان نقش جهان عبور کند که خوشبختانه با پادرمیانی یونسکو این اتفاق رخ نداد.» به گفته او، اگرچه این اتفاق نیفتاد، اما مترو این‌بار نیز از زیر مسجد جامع عتیق که ارزش تاریخی بسیار بالایی دارد عبور خواهد کرد. میدان عتیق در جریان بازسازی و تبدیل به میدان امام علی (ع) بارها مورد تعرض قرار گرفته و لایه‌های زیرین تاریخی آن از بین رفته، درحالی‌که اصفهان پس از اسلام در همین محدوده تبدیل به شهر می‌شود. آنطور که کلانتری می‌گوید: «تمام حفاری‌هایی که در دنیا برای عبور مترو از ساختمان‌ها انجام می‌شود، همراه با مطالعات باستان شناسی است و اگر در خلال کار سازه یا اثری یافت شود، کار نیز متوقف می‌شود تا مسیر دیگری جایگزینش شود یا اینکه اصلاحات مورد نیاز صورت گیرد. در اصفهان اما این کار انجام نمی‌شود و متاسفانه سازمان میراث فرهنگی نیز در بسیاری از مواقع با آن موافقت می‌کند. درواقع به‌جای اینکه با از بین بردن یک خشت جلوگیری شود، هکتارها بافت تاریخی به‌اسم توسعه شهری از بین می‌رود.» علیرضا جعفری‌زند، پژوهشگر تاریخ و باستان‌شناس اصفهانی پیش‌ازاین به خبرگزاری مهر گفته: «بارها گفته‌ام که تاریخ اصفهان در زیر اصفهان امروزی مدفون است. وقتی در ساختار قدیمی اصفهان قرار می‌گیریم، یعنی همان مرکز شهر، تمام مناطق پر است از آثار تاریخی. بنابراین کار احداث مترو و عبور تونل‌ها از زیر زمین باید با مطالعه انجام شود.کشورهای تاریخی می‌توانند برای ما الگوی خوبی باشند، در رم و لندن باستان‌شناسان کاوش می‌کردند، چراغ سبز نشان می‌دادند و می‌گفتند که مترو چگونه می‌تواند از زیر زمین عبور کند. حتی گاهی ساخت برخی ایستگاه‌ها ۳۰ تا ۴۰ سال طول می‌کشید. علت طولانی‌شدن این روند، اهمیت تاریخ بود، به‌گونه‌ای‌که کار طوری پیش برود که ضرر و لطمه‌ای به لایه‌های باستانی نزند.» این باستان‌شناس اصفهانی به ورود دستگاه حفار به ایستگاه چارسو هم اشاره کرده: «این خیابان بخشی از اصفهان کهن است و هیچ مطالعه‌ای راجع به لایه‌های باستانی آن انجام نشده است. البته فعلاً فقط بحث میدان عتیق مدنظر است اما تا جایی که اطلاع دارم درباره این میدان نیز اتفاق خاصی نیفتاده است.»
