ارزیابی کارشناسان از شرایط و گزینه‌های ایران پس‌از اجرای اسنپ‌بک/چین و روسیه می‌ایستند؟
سوال بزرگ این است که آیا روسیه و چین به عنوان دو عضو دائم شورای امنیت، به‌رغم بازگشت قطعنامه‌های تحریمی ایران، همچنان ایستادگی می‌کنند یا رفتارشان از این به بعد تفاوت خواهد داشت؟
با مرگ رسمی توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ موسوم به برجام، ایران بار دیگر تحت تحریم‌های بین‌المللی قرار گرفت. قطعنامه‌های تحریمی که طی سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ در شورای امنیت علیه ایران صادر شده و به موجب قطعنامه ۲۲۳۱ ضمیمه برجام کنار رفته بود، بازگشت و کشور مجدد ذیل فصل هفتم منشور ملل قرار گرفت؛ فصلی که مربوط به موارد تهدید علیه صلح و امنیت بین‌الملل است.
همانطور که رایزنی‌های تیم دیپلماتیک ایران در مجمع عمومی سازمان ملل متحد نتوانست جلوی این روند را بگیرد، قطعنامه پیشنهادی روسیه و چین برای تمدید ۲۲۳۱ نیز همانطور که پیش‌بینی می‌شد رای نیاورد و در نهایت، ایران به وضعیت حقوقی – سیاسی پیش از برجام و در جهاتی وخیم‌تر از آن شرایط بازگشت.
در حال حاضر بحث‌های مختلفی وجود دارد که این قطعنامه‌ها کارکرد قبلی را دارند یا با توجه به تغییر شرایط در نظام بین‌الملل، ممکن است آثار گذشته را نداشته باشند.
با توجه به اینکه تحریم‌های یکجانبه ایالات متحده علیه ایران بسیار سنگین‌تر از این قطعنامه‌هاست و آثار اقتصادی آن گسترده‌تر است اما یک نگاه دیگر نیز به این وضعیت وجود دارد و آن نیز این است که تحریم‌های شورای امنیت شاید آثار اقتصادی مانند تحریم‌های ایالات متحده را نداشته باشد اما با توجه به مشروعیت بین‌المللی و بنا شدن آن بر اساس منشور ملل متحد، تاثیرات حقوقی و سیاسی برای ایران به دنبال دارد. هرچند که طرف مقابل نشان داد برای اقدام منتظر مشروعیت حقوقی نمی‌ماند.
در حال حاضر سوال بزرگ این است که آیا روسیه و چین به عنوان دو عضو دائم شورای امنیت، به‌رغم بازگشت قطعنامه‌های تحریمی ایران، همچنان ایستادگی می‌کنند یا رفتارشان از این به بعد تفاوت خواهد داشت؟
آخرین تلاش‌ها در شورای امنیت
جمعه‌شب به وقت تهران و عصر به وقت نیویورک، جلسه‌ای برای رای‌گیری درباره پیش‌نویس قطعنامه پیشنهادی روسیه و چین برگزار شد. این پیش‌نویس با ۴ رای موافق روسیه، چین، الجزایر و پاکستان، ۹ رای مخالف آمریکا، انگلیس، فرانسه، سیرالئون، اسلونی، دانمارک، یونان، پاناما، سومالی و همچنین دو رای ممتنع گویان و کره جنوبی مواجه شد. صحبت‌های نماینده روسیه در این نشست خطاب به نماینده فرانسه مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت.
او پس از انتقاد نماینده فرانسه از عراقچی که او نیز در جلسه حضور داشت، گفت: «ایران به دنبال این بود که مشکلات را حل کند اما برادر بزرگ‌تر شما یعنی آمریکا به شما اجازه نمی‌دهد تصمیم بگیرید. شما مثل اینکه قوانین بین‌المللی و شورای امنیت را یادتان رفته است. فراموش نکنید شما اصلاً هیچ استقلالی از خودتان ندارید.»
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه در این نشست، در شورای امنیت سخنرانی کرد و پس از آن نیز یک کنفرانس خبری داشت که محورهای آن‌ها مشابه بود. عراقچی گفت: «در سال ۲۰۱۸، ایالات متحده از توافق خارج شد و قطعنامه ۲۲۳۱ را نقض کرد؛ بدون مبنای حقوقی. بدون هیچ توجیهی! ایران به مدت یک سال کاملاً پایبند باقی ماند. تنها پس از آنکه سه کشور اروپایی به وعده‌های خود عمل نکردند، ایران اقدامات جبرانی مشروع و تدریجی اتخاذ کرد. بحران امروز نتیجه مستقیم خروج ایالات متحده و بی‌عملی اروپا است. ایالات متحده به دیپلماسی خیانت کرد. سه کشور اروپایی آن را به خاک سپردند. سال‌هاست که ایالات متحده و سه کشور اروپایی برنامه صلح‌آمیز ایران را تحریف کرده‌اند. آنان ادعاهای دروغین رژیم اسرائیل را تکرار کردند، در حالی که این رژیم تنها دارنده زرادخانه هسته‌ای در منطقه، خارج از ان‌پی‌تی است. این استاندارد دوگانه آشکار و زننده است.»
او ادامه داد: «با وجود ترورها، تحریم‌ها و بمباران تأسیسات تحت نظارت آژانس، ایران نه برجام، نه ان‌پی‌تی و نه تعهدات پادمانی خود را نقض نکرده است. هنگامی که دولت پیشین ایالات متحده خواستار گفت‌وگو شد، ایران با حُسن‌نیت پاسخ داد. پنج دور گفت‌وگو برگزار شد. در آستانه دور ششم، رژیم اسرائیل با پشتیبانی ایالات متحده، به تأسیسات هسته‌ای در ایران حمله کرد و دانشمندان ما، از جمله زنان و کودکان را به قتل رساند. این اقدام، تروریسم دولتی بود. هرگز از سوی سه کشور اروپایی محکوم نشد. به‌جای دیپلماسی، سه کشور اروپایی به دنبال پس‌گشت رفتند. ایران، در مقابل، در ۹ سپتامبر در قاهره یادداشت تفاهمی با آژانس امضا کرد. این اقدام از سوی آژانس و جامعه بین‌المللی مورد استقبال قرار گرفت. اما در نیویورک، تمام پیشنهادهای سازنده ایران نادیده گرفته شد.»
روایت پزشکیان از رایزنی عراقچی و ویتکاف
دیروز همچنین برشی از مصاحبه مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان با شبکه ان‌بی‌سی در مورد رایزنی‌ها در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل مورد توجه رسانه‌های داخلی قرار گرفت. پزشکیان در بخشی از این گفت‌وگو، در پاسخ به سوال مجری مبنی بر این که «آیا هیچ ارتباطی میان ایران و آمریکا در طول این مجمع عمومی وجود نداشته است؟» گفت: «وزیر امور خارجه ما به صورت تلفنی با آقای ویتکاف ارتباط داشته است و ارتباطاتی که به صورت واسطه‌ای از طریق فرانسه وجود داشت.»
تحریم‌ها علیه ایران غیرقانونی است
سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه که شب گذشته در مجمع عمومی سازمان ملل سخنرانی می‌کرد، در بخشی از صحبت‌های خود به موضوع ایران اشاره کرد و گفت: «پیشنهاد دادیم که اسنپ‌بک عقب بیفتد اما ما شاهد این هستیم غربی‌ها به دنبال دیپلماسی نیستند. ما تحریم‌ها علیه ایران را غیرقانونی می‌دانیم.»
برای مقابله با تحریم به کمک روسیه و چین نیاز داریم
سیدجلال ساداتیان، سفیر سابق ایران در انگلستان درباره شرایط پیش روی ایران پس از بازگشت تحریم‌ها گفت: «این شرایط می‌توانست رخ ندهد. نه این که طی روزها و هفته‌های اخیر می‌شد کاری کرد. منظور این است که فرصت‌های زیادی برای جلوگیری از کشیدن کار به این نقطه وجود داشت. چقدر در زمان آقای روحانی، آقای ظریف گفت بگذارید این توافق انجام و برجام احیا شود. یا این که بعداً در دولت آقای رئیسی هم تا پای احیای آن رفتند اما هر بار به وسیله‌ای جلوی آن گرفته شد که شاخص‌ترینش تئوری زمستان سخت بود. فرصت‌هایی بود که بشود با عزت این شرایط را مدیریت کرد. اما امروز که ترامپ با قلدری می‌گوید آنچه من می‌گویم در واقع آنچه اسرائیل و لابی اسرائیل می‌گوید همان است، من هم می‌گویم باید مقاومت کنیم.»
او ادامه داد: «در هر صورت این اتفاق رخ داد و به نظر من سه حالت و سناریو پیش روی ایران است. حالت اول که من خیلی اعتقاد ندارم اتفاق می‌افتد، این است که روسیه و چین همانطور که در جلسه جمعه‌شب موضع گرفتند، همانطور هم عمل کنند. موضع ایران هم مشخص است. اگر محکم بایستند و مقاومت کنند و بگویند این اقدام غیرقانونی است، ممکن است که ایران بتواند فضای تنفسی داشته باشد و تحریم‌ها را دور بزند و با کشورهای بریکس کار کنند. در این شرایط وقتی برخی کشورهای همسایه ببینند چه وضعیتی حاکم است با ایران کار می‌کنند. حتی امارات هم ممکن است با ما کار کند. افغانستان، پاکستان و عراق هم می‌توانند در این شرایط با ایران کار کنند.»
ساداتیان افزود: «اما شرایط حالت دوم برای ایران سخت‌تر است. در این حالت، روسیه و چین می‌گویند ما تلاش خود را کردیم که این اتفاق رخ ندهد اما در نهایت قطعنامه‌ها بازگشت. بعد از آن هم به عنوان کشورهایی که روزی به این قطعنامه‌های تحریمی رای موافق دادند، خود را متعهد بدانند که آن‌ها را رعایت کنند. در این صورت شرایط دور زدن تحریم‌ها برای ایران سخت و انتخاب‌هایش محدود می‌شود. بسیاری از کشورها در این شرایط با ایران کار نمی‌کنند. در ادامه اگر تصویب قطعنامه‌ای ذیل ماده ۴۲ فصل هفتم در دستور کار قرار بگیرد، فارغ از این که روسیه و چین آن را وتو کنند یا نه، زمینه را برای اقدامات نظامی فراهم می‌کنند. در صورتی که چنین قطعنامه‌هایی به تصویب برسد، دیگر ایران با آمریکا و اسرائیل طرف نیست. با جامعه بین‌المللی طرف است و می‌توانند فشار را افزایش دهند. اگر این شرایط برای ایران رخ دهد، دیگر وضعیت مثل جنگ ۱۲ روزه نیست که به کشور ما حمله کنند و ایران هم پایگاه‌های آمریکا در منطقه را بزند. شرایط پیچیده‌تر است.»
این دیپلمات بازنشسته درباره حالت سوم نیز گفت: «سومین وضعیت، از این قرار است که ایران به توافقی کامل با طرف مقابل برسد و شرایطش را در حوزه غنی‌سازی و موشکی قبول کند. این حالت خیلی دور از ذهن است. در هر کدام از این شرایط، وضعیت متفاوت است.»
ساداتیان درباره مسیری که ایران در پیش خواهد گرفت نیز گفت: «فارغ از این که طرف‌های دیگر چه می‌کنند، من فکر می‌کنم ایران این مسیر را انتخاب می‌کند که می‌گوید من از برجام خارج نشدم، از ان‌پی‌تی خارج نمی‌شوم و تعهدات خود را مثل وضعیت موجود ادامه می‌دهم. اگر تعرضی به کشورم صورت بگیرد دفاع می‌کنم. روسیه و چین هم تا حدی به ایران کمک کنند که تحریم‌ها را دور بزند. حتی اگر به صورت جدی خود را ملزم به رعایت آن‌ها نشان دهند. وضعیت فعلی ایران نیز کم‌وبیش سخت‌تر از گذشته ادامه پیدا می‌کند.»
دنیا از تحریم‌های آمریکا می‌ترسد، نه شورای امنیت
امیرعلی ابوالفتح، کارشناس مطالعات آمریکا نیز درباره شرایط پیش روی ایران پس از بازگشت تحریم‌ها گفت: «از لحاظ حقوقی ایران بار دیگر ذیل ماده ۴۱ فصل هفتم منشور قرار می‌گیرد و به عنوان کشور تهدید صلح و امنیت جهانی شناخته می‌شود. در واقع قطعنامه‌ها و تحریم‌هایی که ۱۰ سال به موجب برجام لغو شده بود، باز می‌گردد. این به لحاظ حقوقی است. اما دیروز نماینده روسیه در نشست شورای امنیت گفت ما اسنپ‌بک را قبول نداریم و قرار نیست اجرا شود. بحث کمیته نظارت بر تحریم‌ها هم در این جلسه مطرح شد. چون هر تحریمی که اعمال می‌شود، یک کمیته بر انجام آن نظارت می‌کند. اما روس‌ها می‌گویند به نظر ما اسنپ‌بک فعال نشده و این کمیته تشکیل نمی‌شود. این نظر آن‌هاست. حالا این موضوع باید از لحاظ حقوقی بررسی شود که آیا می‌توان در ماه اکتبر که ریاست شورای امنیت بر عهده روسیه است و قطعنامه ۲۲۳۱ منقضی می‌شود، این کمیته تشکیل شود یا نه. در مقابل هم نماینده انگلیس گفت تمام کشورها ملزم به رعایت این قطعنامه‌ها هستند.»
او ادامه داد: «اما به لحاظ عملی می‌توان گفت کشورهایی که تا امروز در کار با ایران، تحریم‌های آمریکا را نادیده گرفتند، از این به بعد هم نادیده می‌گیرند. آن‌هایی هم که تحریم‌های آمریکا را رعایت می‌کردند، این تحریم‌های شورای امنیت را رعایت می‌کنند. چون تحریم‌های شورای امنیت از لحاظ تاثیر، ذیل تحریم‌های آمریکا قرار می‌گیرد. به همین دلیل، از لحاظ عملیاتی و اقتصادی تاثیر زیادی نمی‌گذارد. اما از لحاظ سیاسی، ایران به عنوان کشور برهم‌زننده صلح و امنیت شناخته می‌شود و از نظر غرب منزوی‌تر خواهد شد. اما از لحاظ امنیتی، این قطعنامه به خودی خود خطری برای ایران ندارد. چراکه ایران ذیل ماده ۴۱ فصل هفتم تحت تحریم قرار داشت و ماده ۴۲ مربوط به مجوز اقدام نظامی است. تصویب ماده ۴۲ نیز نیازمند قطعنامه جدید است اما در هر صورت باید به این نکته توجه کرد که آمریکا و اسرائیل اصلاً توجهی به قطعنامه‌های شورای امنیت ندارند و اگر بخواهند اقدام نظامی انجام بدهند، این کار را خواهند کرد. بنابراین، پیش و پس از چکانده شدن ماشه احتمال اقدام نظامی وجود داشته و دارد.»
ابوالفتح در مورد اینکه روسیه و چین به عنوان اعضای دائم شورای امنیت تا چه حد به قطعنامه‌های این نهاد بی‌اعتنایی خواهند کرد، گفت: «کشورهای بزرگ منافع‌شان را در نظر می‌گیرند و اگر نخواهند – یعنی منافع‌شان اقتضا نکند – قطعنامه‌های شورای امنیت را هم نادیده می‌گیرند. همانطور که آمریکا قطعنامه‌های شورای امنیت درباره اسرائیل را نادیده می‌گیرد یا وتو می‌کند. همین امروز کره شمالی تحت تحریم شورای امنیت است. کیست که نداند کره شمالی از کمک‌های روسیه و چین و بهره‌مند است؟ راه برای دور زدن تحریم‌ها بسیار وجود دارد و این کشورها هم ممکن است که در موضع اعلامی خود، بگویند به قطعنامه‌ها احترام می‌گذاریم اما در عمل آن‌ها را اجرا نکنند.در حال حاضر موضوع نفت مطرح است و تحریم‌های نفتی در قطعنامه‌های شورای امنیت نیست.»
او در پاسخ به این سوال که «آیا فضای امروز با فضای دهه هشتاد که روسیه و چین نیز به قطعنامه‌های تحریمی ایران رای موافق می‌دادند، متفاوت شده است»، گفت: «قبل از برجام، تحریم‌های سازمان ملل وسیع‌تر از تحریم‌های آمریکا بود و آمریکایی‌ها هم خیلی مصمم در اجرای آن‌ها نبودند. تحریم‌های سازمان ملل در مرتبه‌ای بالاتر قرار می‌گرفت و دردسرهای بیشتری برای ایران داشت. به مرور زمان تحریم‌های آمریکا از لحاظ کمی و کیفی به نسبت تحریم‌های شورای امنیت پیشی گرفت. مثلاً در قطعنامه‌ها، لیست افراد و نهادهای مرتبط با برنامه موشکی و هسته‌ای ایران که تحت تحریم قرار گرفتند، به مراتب از فهرست تحریم‌های آمریکا کوتاه‌تر است. بنابراین، تحریم‌های اصلی، تحریم‌های آمریکاست. دنیا از آمریکا می‌ترسد نه از سازمان ملل. سازمان ملل ابزاری ندارد. آمریکاست که دفتر کنترل دارایی‌های خارجی آن (اوفک) می‌تواند دسترسی یک شرکت یا بانک به شبکه بانکی آمریکا و دلار را قطع یا آن را جریمه کند. بنابراین، تصویری که از فروپاشی اقتصادی پس از بازگشت قطعنامه‌های سازمان ملل ارائه می‌شود، با واقعیت تطابق ندارد.»
