پرونده خرید جنگنده‌های نسل جدید به کجا رسید؟/ معمای سوخو - ۳۵
آذر ۱۴۰۲بود که سردار سیدمهدی فرحی، جانشین وزیر دفاع وقت به طور رسمی اعلام کرد که بالگرد هجومی میل ۲۸، جنگنده سوخو ۳۵ و هواپیمای آموزشی یاک ۱۳۰ به سازمان رزم نیروهای مسلح اضافه خواهد شد. گفته می‌شود این قرارداد، بزرگ‌ترین خرید تسلیحاتی ایران طی ۳۰ سال گذشته است. در یکسالی که از اعلام این نهایی شدن این قرارداد می‌گذرد، اخبار ضدونقیضی راجع به آن منتشر شد. چند روز قبل چند رسانه این خبر را منتشر کردند که بخشی از جنگنده‌های برتری هوایی سوخو – ۳۵ به ایران تحویل داده شده است. پیگیری خبرنگار هم‌میهن از یک منبع مطلع نشان می‌دهد که کم‌تر از ۱۰ فروند سوخو – ۳۵ به ایران تحویل داده شده است.
نیروی هوایی یکی از ارکان تعیین‌کننده در جنگ‌های مدرن است. به همین دلیل کشورها تلاش می‌کنند تا حد ممکن در این حوزه برتری به دست بیاورند. سازندگان هواگردهای نظامی در جهان محدود هستند. در حال حاضر می‌توانیم آمریکا، روسیه، فرانسه و چین را از جمله کشورهایی بدانیم که به صورت مستقل توانایی تولید جنگنده را دارند. در کنار آنها، برنامه‌هایی مانند یوروفایتر نیز وجود دارد که به صورت مشترک توسط کشورها دنبال می‌شود.
نیروی هوایی در حوزه آفندی و پدافندی در کنار توان زمین‌پایه نقشی کلیدی ایفا می‌کند. آذر ۱۴۰۲بود که سردار سیدمهدی فرحی، جانشین وزیر دفاع وقت به طور رسمی اعلام کرد که بالگرد هجومی میل ۲۸، جنگنده سوخو ۳۵ و هواپیمای آموزشی یاک ۱۳۰ به سازمان رزم نیروهای مسلح اضافه خواهد شد. گفته می‌شود این قرارداد، بزرگ‌ترین خرید تسلیحاتی ایران طی ۳۰ سال گذشته است. در یکسالی که از اعلام این نهایی شدن این قرارداد می‌گذرد، اخبار ضدونقیضی راجع به آن منتشر شد. چند روز قبل چند رسانه این خبر را منتشر کردند که بخشی از جنگنده‌های برتری هوایی سوخو – ۳۵ به ایران تحویل داده شده است. پیگیری خبرنگار هم‌میهن از یک منبع مطلع نشان می‌دهد که کم‌تر از ۱۰ فروند سوخو – ۳۵ به ایران تحویل داده شده است.
جنگنده‌های بازنشسته
ایران در منطقه خاورمیانه با تمام تهدیداتی که در آن وجود دارد، در این حوزه با مشکلاتی روبه‌روست. اگرچه زحمات زیادی از لحاظ تخصصی طی ۴۵ سال گذشته برای سر پا نگه داشتن توان هوایی کشور، بومی‌سازی تسلیحات و اورهال انجام شده و این نیرو در حال حاضر حالت عملیاتی دارد، اما بخش مهمی از ستون فقرات آن را جنگنده‌های قدیمی تشکیل می‌دهند که از دوران جنگ هشت‌ساله سالم بیرون آمدند.
ایران در دهه ۱۹۹۰ با پیگیری تیمسار منصور ستاری توانست تعدادی جنگنده میگ ۲۹ و سوخو ۲۴ (بمب‌افکن) از شوروی و اف -۷ از چین خریداری کند. دیروز سی‌امین سالگرد شهادت ستاری بود و ایران نتوانست طی سه دهه گذشته خرید تاثیرگذاری در حوزه هواگردهای رزمی، رهگیری و چندمنظوره داشته باشد. بخشی از ناوگان هوایی فعلی ایران را نیز هواپیماهای نظامی عراقی تشکیل می‌دهند که در جریان جنگ خلیج فارس (۱۹۹۱) به ایران پناهنده شدند. این جنگنده‌های عراقی شامل مجموعه‌ای از پرنده‌های روسی (شوروی) و فرانسوی میراژ بود. بخش قدیمی‌تر جنگنده‌های ایران نیز هواپیماهای سری اف (۴، ۵ و ۱۴) آمریکایی هستند. تمام این جنگنده‌ها در کشورهای خارجی بازنشسته شدند.
لزوم نوسازی ناوگان
با همین وضعیت، نوسازی ناوگان هوایی ایران به علت اهمیت آن همیشه دنبال شده اما با موانعی جدی یعنی تحریم‌های نوشته و نانوشته روبه‌رو بوده است. تمام دولت‌ها پس از جنگ تلاش کردند این اقدام را عملیاتی کنند. از تلاش‌های پس از جنگ تا دورخیز ایران در دوران خاتمی برای خرید میراژ از فرانسه یا روزآمد کردن آنها که ناکام ماند. به خاطر تخاصم طولانی‌مدت میان ایران و غرب، دست کشور برای خریداری کردن هواگردهای نظامی بسته بوده است.
روس‌ها نیز حداقل در یک دهه ابتدایی قرن ۲۱ که سیاست تقابل با غرب نداشتند، از فروش این تجهیزات به ایران خودداری کردند. سال ۲۰۰۷ نیز ایران تحت تحریم‌های تسلیحاتی بین‌المللی قرار گرفت که مسیر این خریدها را به طور کامل مسدود کرد. پرونده خرید سامانه‌های پدافندی اس – ۳۰۰ نیز به بهانه همین تحریم‌ها، چندین سال در بن‌بست قرار گرفت. تحریم‌های تسلیحاتی ایران به موجب قطعنامه ۲۲۳۱، سال ۱۳۹۹ و پنج سال بعد از توافق هسته‌ای به طور رسمی پایان یافت.
پرونده خرید از روس‌ها
پیش از این گفتیم که چرا ایران نمی‌تواند از جنگ‌افزارهای غربی استفاده کند. به همین دلیل نیازهای خود را از طرق مختلف تامین می‌کند. خرید جنگنده‌های نسل جدید سوخو – ۳۵ علاوه بر توان رزمی و آفندی، برای تکمیل سیستم پدافندی ایران نیز ضرورت زیادی دارد. چراکه ایران کشوری با طبیعت متنوع از کویر تا کوهستان است و با توجه به تهدیداتی که نسبت به آن وجود دارد، باید توانایی پدافند هوایی خود را ارتقاء بدهد.
توانی که فعلاً بخش روزآمد آن بر سیستم‌های زمین‌پایه استوار است. پس از رفع تمام محدودیت‌های ایران در سال ۲۰۲۳، تهران توانست با روسیه به عنوان تنها کشوری که می‌تواند تامین‌کننده تسلیحات پیشرفته‌ای مانند جنگنده‌های نسل جدید باشد، قرارداد منعقد کند. آخرین خبرها حاکی از آن است که دو اسکادران ۲۵ فروندی از سوخو – ۳۵ تحویل ایران خواهد شد اما تهران یا مسکو هیچ واکنشی نسبت به این اخبار نشان نداده‌اند.
دیوار بی‌اعتمادی ایران و روسیه باید بشکند
نعمت‌الله ایزدی، سفیر ایران در شوروی و فدراسیون روسیه درباره به مشکل خوردن قراردادهای همکاری ایران و روسیه مانند قرارداد تکمیل نیروگاه بوشهر، خرید اس ۳۰۰ و قرارداد تسلیحاتی سال گذشته به خبرنگار «هم‌میهن» گفت: «وضعیت میان تهران و مسکو همیشه به این شکل نبوده است. مثلاً زمانی که مرحوم هاشمی‌رفسنجانی به مسکو سفر کرد و قرارداد خرید تسلیحات امضا شد، به‌رغم اینکه فروپاشی در شوروی رخ داد و شرایط در این کشور به هم ریخت، باز هم قرارداد بدون کم و کاست عملیاتی شد. حتی بیشتر از آنچه در قرارداد مطرح بود ایران توانست دریافت کند.»
او ادامه داد: «شرایط امروز اما متفاوت از آن زمان است. افراد و شرایط در روسیه عوض شدند. روس‌ها شاید ترجیح‌شان این است که مشکلات‌شان را با کمک و حتی با هزینه دیگری حل کنند. این شرایط به نظر من نامناسب است که به تدریج در روابط ایران و روسیه ایجاد شد. مقداری بی‌اعتمادی نیز میان تهران و مسکو ایجاد شده است. آنها مشکلاتی دارند و شاید ترجیح‌شان این است که اگر لازم شود با کمک دیگران و حتی با هزینه دیگران این مشکلات حل کنند. این شرایط به نظر من شرایط نامناسبی است که به تدریج در روابط ایران و روسیه ایجاد شده است. دو کشور اعتماد لازم را به یکدیگر ندارند و شاید در این موضوع روس‌ها سهم بیشتری داشته باشند.»
ایزدی تاکید کرد: «روسیه می‌خواهد همه جا کار کند و برایشان مسئله‌ای نیست که هزینه‌هایش را دیگران بپردازند. می‌بینیم که ناگهان با اوکراین و به دنبال آن با اروپا درگیر می‌شوند. ایران هم کم‌وبیش همین طور است. مثلاً وقتی شرایط مناسبی در روابط با اروپا پیدا می‌کند ممکن است روسیه را فراموش کند. مجموع این شرایط باعث شده که نتوانیم آن طور که لازم و شایسته است روی توافقات خود با روسیه کار کنیم و آنها را توسعه بدهیم.»
دیپلمات پیشین کشورمان در پاسخ به این سوال که چرا دنبال تامین برخی تسلیحات صرفاً از کانال روسیه هستیم، اظهار داشت: «هر کشوری مزیت‌های خود را دارد. مثلاً ما با چین هم در حوزه نظامی کار می‌کنیم اما پایه تسلیحات چین هم تولیدات روسیه است. در واقع چین دست دوم آنچه روس‌ها می‌سازند را تولید می‌کند. بنابراین طبیعی است که نتوانیم مثلاً کشوری مانند چین را در این حوزه جایگزین روسیه کنیم. کما اینکه در حوزه‌های دیگر با پکن کار می‌کنیم.»
سفیر پیشین ایران در مسکو تاکید کرد: «همواره بر این موضوع تاکید کرده‌ام که ایران و روسیه باید با هم روی روابطشان کار کنند. این دیوار بی‌اعتمادی که میان تهران و مسکو کشیده شده با اقدامات یک‌طرفه خراب نمی‌شود. چون توسط دو طرف ساخته شده است. باید برای روابطمان اصالت قائل شویم. نه اینکه هر چه داریم در سبد روس‌ها بگذاریم چون آنها قطعاً این کار را نمی‌کنند.
باید بگوییم روابط ما با روسیه حدی دارد و ما تا آن حد صادقانه رفتار می‌کنیم که طرف مقابل نیز همین کار را کند. این روابط نباید تحت تاثیر عوامل ثالث قرار بگیرد. همین امروز اگر روابط ایران و آمریکا هم برقرار شود ما نباید روابط با روسیه را به هم بزنیم. چراکه باید توازن را در دستور کار قرار بدهیم تا حدی که تعریف کردیم از مزیت‌های کشورها استفاده کنیم. هر کشوری یک جایگاهی دارد و نباید لزوماً همه روابط ما با روسیه باشد.
تاکید می‌کنم که باید برای روابط اصالت قائل شویم و تحت تاثیر عوامل دیگر آنها را تخریب نکنیم. نسخه‌ای که به طور قطعی برای سیاست خارجی ایران وجود دارد، توازن در روابط است. با توجه به موقعیت استراتژیک و نقشی که در تحولات مختلف بین‌المللی از جمله حوزه‌های انرژی، اقتصاد و مسائل سیاسی داریم باید توازن را رعایت کنیم و جلوی سوءاستفاده دیگران از روابطمان را بگیریم. هر کسی از این اصل تخطی کند، ما را در سیاست خارجی با مشکل مواجه کرده است.»
روسیه تنها کانال تامین تسلیحات استراتژیک است
محمود شوری، تحلیلگر حوزه روسیه نیز درباره این موضوع به خبرنگار هم‌میهن گفت: «روابط ایران و روسیه به‌ویژه در حوزه نظامی تحت تاثیر عوامل متعددی قرار دارد. حساسیت‌های مختلفی داخل روسیه و برخی کشورهایی که با مسکو کار می‌کنند وجود دارد که می‌تواند بر سیاست‌های این کشور تاثیر بگذارد. همین حساسیت‌ها که ذکر کردم بر همکاری در حوزه نظامی و برخی حوزه‌های حساس میان ایران و روسیه نیز می‌تواند تاثیرگذار باشد.
به همین دلیل همکاری‌های مذکور میان تهران و مسکو همواره با فرازونشیب روبه‌رو بوده است. یک توافق تسلیحاتی از زمانی که گفت‌وگوهایش شکل می‌گیرد تا زمانی که به ثمر بنشیند، فراز و فرود دارد. به همین دلیل بخش زیادی از این روند به صورت محرمانه پیش می‌رود و نمی‌شود اظهارنظر خیلی دقیقی در این حوزه مطرح کرد.»
او در پاسخ به این سوال که چرا ایران نمی‌تواند از چین تسلیحات استراتژیک بخرد و فقط کانال روسیه را دارد، اظهار داشت: «چین هم در حوزه همکاری تسلیحاتی با ایران، همان مشکلات روسیه را دارد. ما بیشتر از این مشکلات را با سایر تولیدکنندگان تسلیحات داریم. آنها هم با همین ملاحظات با ما برخورد می‌کنند. به خصوص اینکه موضوع تسلیحات فقط یک بحث تجاری نیست. یک بحث استراتژیک است که طرفین ملاحظات زیادی درباره آن دارند.»
این تحلیلگر حوزه روسیه تاکید کرد: «بُعد دیگر این است که بالاخره روسیه از نظر سطح توانمندی در تکنولوژی نظامی، ظرفیت و امکاناتی دارد که بسیاری از کشورهای تولیدکننده تسلیحات از آن بی‌بهره هستند. به همین دلیل، شاید بتوان گفت روسیه تنها مجرای خرید تسلیحاتی ایران محسوب می‌شود.»
شوری درباره راه‌حل خروج از این وضعیت برای ایران، گفت: «پاسخ به این سوال مستلزم طرح بسیاری از مسائل دیگر است. به طور اجمالی اگر بخواهم بگویم، خروج از این وضعیت نیازمند آن است که ما بتوانیم در سیاست خارجی خود طوری عمل کنیم که حق انتخاب‌هایمان افزایش پیدا کند. تعاملات‌مان باعث ایجاد ترس و نگرانی برای طرف سوم نشود. ایران بتواند خودش را به عنوان بازیگری که از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های تعامل و بده‌وبستان در سطح بین‌المللی برخوردار است، نشان دهد. همه این‌ها موضوعات و مسائلی هستند که بر روی نوع نگاه کشورهای دیگر و نحوه تعامل آنان با جمهوری اسلامی ایران تاثیر می‌گذارد.»
