آینده روابط پاکستان و طالبان/چه عواملی روابط اسلام‌آباد و کابل را به اینجا رساند؟
همزمان با تشدید تنش‌ها میان پاکستان و دولت طالبان در افغانستان، در شرایطی که هر دو طرف یکدیگر را به پناه دادن به گروه‌های تروریستی متهم می‌کنند، شامگاه شنبه ۱۱ اکتبر یکی از شدیدترین درگیری‌های نظامی میان نیروهای مرزی دو کشور از زمان بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱ رقم خورد.
همزمان با تشدید تنش‌ها میان پاکستان و دولت طالبان در افغانستان، در شرایطی که هر دو طرف یکدیگر را به پناه دادن به گروه‌های تروریستی متهم می‌کنند، شامگاه شنبه 11 اکتبر یکی از شدیدترین درگیری‌های نظامی میان نیروهای مرزی دو کشور از زمان بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱ رقم خورد.
هر دو طرف ادعا می‌کنند که تلفات سنگینی به یکدیگر وارد کرده و پاسگاه‌های مرزی مهمی را به تصرف خود درآورده‌اند. این ادعاها هنوز توسط منابع مستقل تأیید نشده است، اما آمار اعلام‌شده از سوی دو طرف، از شدت بالای این درگیری‌ها حکایت دارد.
ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی حکومت طالبان، روز یکشنبه در یک نشست خبری اعلام کرد که نیروهای این گروه به مواضع ارتش پاکستان در مرز حمله کرده‌اند. او مدعی شد در این حملات، ۵۸ سرباز پاکستانی و ۹ نیروی طالبان کشته شده‌اند.
در مقابل، ارتش پاکستان در بیانیه‌ای اعلام کرد که نیروهای طالبان ۲۳ سرباز پاکستانی را کشته‌اند. در این بیانیه همچنین ادعا شده است که نیروهای پاکستانی بیش از ۲۰۰ جنگجوی طالبان را از پای درآورده‌اند.
وزارت دفاع طالبان همچنین مدعی شد که ۲۰ پاسگاه نظامی پاکستان را تصرف کرده و مقادیر زیادی سلاح به غنیمت گرفته است. متقابلاً، ارتش پاکستان نیز ادعا می‌کند که ۲۱ پاسگاه مرزی طالبان را تصرف کرده و کنترل موقت آنها را به دست گرفته است.
اسحاق دار، معاون نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه پاکستان روز یکشنبه در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «این یک اقدام تحریک‌آمیز جدی بود.» او تأکید کرد که نیروهای پاکستانی موفق شده‌اند ضرباتی جدی به مواضع طالبان و گروه‌های تروریستی فعال در افغانستان وارد کنند.
از روز دوشنبه شرایط تا حدی متفاوت شد. تلاش‌های دیپلماتیک برای میانجی‌گری و فراخواندن طرفین به خویشتنداری جواب داد و افغانستان اعلام کرد دیگر قصد حمله به مواضع پاکستان را ندارد. امیرخان متقی، وزیر خارجه طالبان در کنفرانسی خبری در دهلی‌نو گفت: «ما به اهداف خود دست یافته‌ایم.» متقی تصریح کرد که برخی «کشورهای دوست» نظیر عربستان سعودی و قطر خواستار پایان جنگ شده‌اند و گفت که از نگاه افغانستان مسئله تمام شده و کابل آماده گفت‌وگو است.
نقطه آغاز درگیری
روز پنجشنبه، 9 اکتبر دو انفجار بسیار بزرگ شهر کابل، پایتخت افغانستان را لرزاند. همزمان یک انفجار بزرگ دیگر در ولایت مرزی پکتیکا اتفاق افتاد. دولت طالبان روز جمعه با صدور بیانیه‌ای اسلام‌آباد را عامل این حملات معرفی و پاکستان را به «نقض تمامیت ارضی» افغانستان متهم کرد. اسلام‌آباد نیز بدون پذیرش مسئولیت حملات به کابل و پکتیکا، از حکومت طالبان خواست که مانع از فعالیت‌های تروریستی گروه تحریک طالبان پاکستان (TTP) شود.
یک مقام امنیتی پاکستان در این باره به رویترز گفته است که هدف حمله هوایی پاکستان به افغانستان در روز پنجشنبه، خودروی حامل رهبر تحریک طالبان پاکستان بود. هنوز مشخص نیست که رهبر تحریک طالبان کشته شده یا توانسته از این حمله نجات پیدا کند.
روابط پاکستان و طالبان افغانستان که زمانی متحد بودند، اکنون به شدت تیره شده است. دلیل اصلی این خصومت، ادعای پاکستان مبنی بر پناه دادن طالبان به گروه «تحریک طالبان پاکستان» (TTP) است؛ گروهی که مسئول حملات متعدد در خاک پاکستان شناخته می‌شود.
گروه TTP یکی از گروه‌هایی است که بسیاری از کارشناسان آن را حاصل فضایی که پس از اشغال افغانستان از سوی ایالات‌متحده به وجود آمد، می‌دانند. ایدئولوژی اصلی TTP، تفسیری ستیزه‌جویانه از مکتب دیوبندی فقه حنفی اهل سنت است که با طالبان افغانستان مشترک است. این امر، توجیهی الهیاتی برای آنها فراهم می‌کند. اهداف اعلام‌شده این گروه صریح و بدون ابهام است؛ سرنگونی دولت پاکستان که آن را غیراسلامی می‌دانند، اجرای تفسیر خود از قوانین شریعت و تأسیس یک امارت اسلامی در پاکستان، مشابه مدل طالبان در افغانستان. این ایدئولوژی با قوانین قبیله‌ای پشتون، موسوم به «پشتونوالی»، در هم تنیده است که به شدت بر ساختار اجتماعی، سربازگیری و مفاهیم افتخار و انتقام در این گروه تأثیر می‌گذارد. پایگاه اصلی اجتماعی این گروه، جمعیت پشتون‌‌تباری است که در دو سوی مرز افغانستان و پاکستان زندگی می‌کنند.
اندیشکده کارنگی می‌نویسد: در زمان تهاجم ایالات‌متحده به افغانستان، بسیاری از جهادگران پاکستانی که از جانب دولت پاکستان در افغانستان و کشمیر هند جنگیده بودند، به دلیل حمایت اسلام‌آباد از جنگ ایالات‌متحده با تروریسم، در مقابل دولت پاکستان قرار گرفتند. آنها به اعضای القاعده و اعضای سایر گروه‌های افراطی که علیه آمریکا و سایر کشورهای منطقه مبارزه می‌کردند، پناه دادند. ارتش پاکستان تحت فشار و بر اساس خواست ایالات‌متحده به این گروه‌های جهادی که به صورت جداگانه می‌جنگیدند، حمله کرد و با سرکوب آنها و عقب‌راندن‌شان تا مرز افغانستان ضربه بزرگی به این گروه‌های جهادی زد.
با این وجود، عملیات خشن دولت پاکستان علیه این گروه‌ها که کارکردی دوجانبه برای پاکستان داشتند باعث شد بخش بزرگی از آنها در سال 2007 با هم متحد شده و تحریک طالبان را تشکیل دهند. تحریک طالبان پاکستان (TTP) که تحت رهبری بیت‌الله محسود در سال 2007 تشکیل شد بزرگ‌ترین و مرگبارترین سازمان شبه‌نظامی در پاکستان است. این سازمان ارتباط نزدیکی با القاعده و طالبان افغانستان دارد.
بیت‌الله محسود در سال ۲۰۰۹ در یک حمله هوایی ارتش پاکستان کشته شد. حکیم‌الله محسود که پس از بیت‌الله به قدرت رسید نیز در جریان حمله هواپیماهای بدون سرنشین آمریکایی به وزیرستان شمالی در نوامبر ۲۰۱۳ کشته شد. مولانا فضل‌الله، سومین رهبر تحریک طالبان پاکستان نیز طی حمله‌ای در سال 2018 جان خود را از دست داد. نور ولی محسود رهبر کنونی این سازمان است. هر 4 رهبر تحریک طالبان پشتون بودند.
از نوامبر 2021 که دولت پاکستان با میانجی‌گری طالبان افغانستان و به‌ویژه شبکه حقانی گفت‌وگوها با گروه تحریک طالبان را آغاز کرد، آتش‌بسی میان دوطرف برقرار شده بود. با این وجود نه‌تنها قمار اسلام‌آباد درخصوص مدارا و اتخاذ رویکردی ملایم درقبال این گروه شکست خورد بلکه تحریک طالبان با استفاده از فضای به وجود‌آمده در نتیجه آتشبس به بازیابی توان و سازماندهی دوباره نیروها پرداخت.
آمارها نشان می‌دهد درحالی که براساس توافق و روی کاغذ میان طرفین آتشبس برقرار بود، تحریک طالبان عملیات‌های خود را متوقف نکرد و به حملات علیه اهدافی در پاکستان ادامه داد. پس از پایان حکومت عمران خان و برکناری او که با شکست آتشبس همراه بود، تعداد حملات افزایش یافت.
بر اساس گزارش یک مرکز تحقیقاتی در اسلام‌آباد، تعداد قربانیان درگیری با گروه‌های شبه‌نظامی و حملات تروریستی در پاکستان در سال 2025 به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است. تنها در نه ماه نخست امسال، بیش از ۲۴۰۰ نفر در این حملات و درگیری‌ها جان باخته‌اند. این گزارش هشدار می‌دهد که اگر این روند ادامه یابد، سال ۲۰۲۵ می‌تواند به یکی از مرگبارترین سال‌های تاریخ این کشور تبدیل شود.
به گفته تحلیلگران، دلیل اصلی درگیری‌های مرگبار اخیر، افزایش حملات TTP علیه سربازان پاکستانی بوده است. محمود جان بابر، یک تحلیلگر امنیتی به وب‌سایت الجزیره انگلیسی، می‌گوید: «حملات TTP، از جمله بمب‌گذاری‌های انتحاری، پاکستان را مجبور کرد تا در داخل افغانستان دست به حمله بزند.» بابر توضیح می‌دهد: «پیام پاکستان روشن بود؛ یا عناصر TTP را در خاک خود کنترل کنید، یا ما در داخل افغانستان به شما حمله خواهیم کرد.»
او می‌افزاید: «اما مشکل اینجاست که TTP در میان نیروهای طالبان افغانستان طرفداران زیادی دارد و به همین دلیل، رهبران طالبان اغلب فعالیت‌های TTP علیه پاکستان را نادیده می‌گیرند.» این تحلیلگر معتقد است: «اگر دولت کابل بخواهد علیه TTP اقدام کند، از یک شورش داخلی بزرگ می‌ترسد؛ شورشی که در آن ممکن است نیروهای خودشان یا حتی بدتر از آن، اعضای داعش به TTP بپیوندند.»
طالبان افغانستان از TTP برای حفظ خودمختاری استراتژیک در برابر پاکستان استفاده می‌کند. با پناه دادن به TTP، آنها ابزار قدرتمندی از اهرم فشار نامتقارن برای جلوگیری از فشار و دخالت پاکستان در امور داخلی افغانستان در اختیار دارند. این وضعیت، معکوس سیاست «عمق استراتژیک» خود پاکستان است. تحریک طالبان پاکستان همچنین به عنوان یک حائل در برابر گروه‌های جهادی رقیب، عمدتاً داعش خراسان (ISIS-K)، عمل می‌کند.
با حمایت از TTP، طالبان افغانستان تضمین می‌کند که گروه بزرگی از شبه‌نظامیان باتجربه در حوزه نفوذ آنها باقی می‌مانند و به داعش خراسان که تهدیدی مستقیم برای حاکمیت طالبان است، نمی‌پیوندند. این حمایت، به طالبان، «عمق استراتژیک» در داخل خود پاکستان، به ویژه در ایالت خیبر پختونخوا با اکثریت پشتون، می‌بخشد که آن را به عنوان یک منطقه پشتیبانی طبیعی در صورت تهدیدات آینده علیه حاکمیت خود در افغانستان می‌بینند. یکی دیگر از دلایل تیرگی روابط، تصمیم پاکستان برای اخراج ده‌ها هزار پناهجوی افغان است. میلیون‌ها افغان در طول دهه‌های گذشته و برای فرار از جنگ، به پاکستان پناه برده بودند.
واکنش‌های بین‌المللی
این تنش‌های فزاینده، نگرانی‌های منطقه‌ای را در پی داشته است. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در یک مصاحبه تلویزیونی گفت: «موضع ما این است که هر دو طرف باید خویشتنداری کنند» و تأکید کرد که ثبات میان این دو کشور هم‌مرز، «به ثبات منطقه‌ای کمک می‌کند.» اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه با ابراز نگرانی از تحولات چند روز گذشته بین پاکستان و افغانستان، ضرورت احترام متقابل نسبت به تمامیت سرزمینی و حاکمیت ملی هر دو کشور را خاطرنشان کرد و خواستار خویشتنداری و شروع فوری گفت‌وگو بین طرفین با هدف کاهش تنش و حل و فصل اختلافات از طریق دیپلماسی شد.
سخنگوی وزارت امور خارجه تصریح کرد جمهوری اسلامی ایران اهمیت اساسی برای حفظ صلح و ثبات در محیط پیرامونی قائل بوده و آماده هرگونه مساعدت برای کاهش تنش بین دو کشور همسایه و مسلمان است. وزرای خارجه قطر و عربستان سعودی نیز با ابراز نگرانی، بیانیه‌های مشابهی صادر کرده و از هر دو طرف خواستند تا با خویشتنداری، از تشدید درگیری پرهیز کرده و راه گفت‌وگو و دیپلماسی را برای حل اختلافات در پیش بگیرند.
وزارت امور خارجه روسیه در بیانیه‌ای از بروز مجدد تنش در منطقه مرزی افغانستان و پاکستان ابراز نگرانی و طرفین را به خویشتنداری و حل مسائل از طریق رایزنی‌های سیاسی و دیپلماتیک دعوت کرد. در این بیانیه که عصر دوشنبه منتشر شد، آمده است: «ما با نگرانی گزارش‌هایی مبنی بر وخامت مجدد اوضاع در منطقه مرزی افغانستان و پاکستان در روزهای اخیر را دریافت کردیم.» روسیه در این بیانیه با اشاره به اینکه حملات هوایی و تیراندازی، کل منطقه مرزی بین افغانستان و پاکستان را فرا گرفته و منجر به تلفات نظامی در هر دو طرف شده است، افزود: «کابل و اسلام‌آباد نظرات متفاوتی در مورد ماهیت درگیری‌ها و دلایل تشدید اوضاع ارائه داده‌اند.»
در این بیانیه آمده است: «بنا بر اطلاعات دریافتی، اوضاع در حال حاضر در حال تثبیت است؛ روسیه از این روند استقبال می‌کند.» وزارت امور خارجه روسیه در این بیانیه افزوده است: «ما از کابل و اسلام‌آباد می‌خواهیم که خویشتنداری و شکیبایی نشان دهند و هرگونه اختلاف را از طریق سیاسی و دیپلماتیک حل کنند. ما مشتاقانه منتظر از سرگیری گفت‌وگوی سازنده بین افغانستان و پاکستان از جمله در مورد مبارزه با تروریسم و مسائل امنیتی منطقه‌ای هستیم.»
سخنگوی وزارت امور خارجه چین نیز طی اظهاراتی نگرانی عمیق کشورش را در مورد درگیری‌های مرزی اخیر بین پاکستان و افغانستان ابراز کرده و از هر دو طرف خواست تا خویشتنداری کرده و اختلافات خود را از طریق گفت‌وگو حل کنند. لین جیان گفت: «چین صمیمانه امیدوار است که هر دو طرف بر تصویر وسیع‌تر تمرکز کنند، آرامش و خویشتنداری خود را حفظ کرده و نگرانی‌های متقابل را از طریق گفت‌وگو و مشورت حل کنند.»
او افزود: «اسلام‌آباد و کابل از تشدید بیشتر تنش‌ها جلوگیری کنند و به طور مشترک صلح و ثبات را در هر دو کشور و منطقه گسترده‌تر حفظ نمایند. ما عمیقاً نگران افزایش تنش‌ها پس از درگیری‌های اخیر هستیم که منجر به کشته شدن ده‌ها نفر شده است و بار دیگر تأکید می‌کنیم که چین آماده است تا نقش سازنده‌ای در بهبود و توسعه روابط بین پاکستان و افغانستان ایفا نماید.»
الجزیره نوشته است: تحلیلگران امنیتی و دیپلمات‌های سابق معتقدند که هیچ‌یک از دو طرف خواهان یک جنگ تمام‌عیار نیستند. آصف درانی، سفیر سابق پاکستان، به الجزیره گفت که احتمال گسترش این درگیری «بسیار کم» است. او با اشاره به اینکه «افغانستان در مقایسه با پاکستان توانایی نظامی متعارفی ندارد»، افزود: «جنگ چریکی با جنگ کلاسیک متفاوت است و پاکستان در این زمینه برتری کامل دارد.»
ابراهیم بحیص، تحلیلگر مسائل افغانستان در گروه بین‌المللی بحران نیز معتقد است که اولویت هر دو طرف، کاهش تنش است. او گفت: «هیچ‌کدام از طرفین خواهان یک درگیری بزرگ در مرزهای خود نیستند، زیرا از قبل با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می‌کنند.» به گفته او، «پاکستان با خشونت‌های داخلی روبه‌روست و درگیری با طالبان افغانستان، این وضعیت را پیچیده‌تر خواهد کرد.» بحیص اقدام تلافی‌جویانه افغانستان را نیز بیشتر یک نمایش قدرت برای «اطمینان‌بخشی به مخاطبان داخلی» دانست.
بازی متفاوت هند
زمانی که طالبان در آگوست ۲۰۲۱ به قدرت بازگشت و دولت تحت حمایت غرب در کابل سقوط کرد، هند سفارت خود را بست و دیپلمات‌ها و شهروندانش را با عجله از افغانستان خارج کرد. اما در روزهای اخیر، همزمان با تنش میان پاکستان و افغانستان، هند برای هیئتی از طالبان به رهبری امیرخان متقی، وزیر امور خارجه این گروه، در دهلی‌نو فرش قرمز پهن کرده است.
این سفر یک هفته‌ای، اولین سفر رسمی یک مقام ارشد طالبان به هند است. متقی که نامش همچنان در فهرست تحریم‌های سازمان ملل قرار دارد، با دریافت یک معافیت موقت برای سفر، وارد هند شده است. کارشناسان می‌گویند این چرخش در روابط، بخشی از یک سیاست عمل‌گرایانه است؛ با توجه به تیرگی روابط کابل و اسلام‌آباد، دهلی‌نو به دنبال آن است که نفوذ رقیب دیرینه خود، پاکستان را در افغانستان مهار کند. با این حال، برخی تحلیلگران معتقدند که میزبانی از رهبران طالبان، به حکومت این گروه که به شدت به دنبال کسب مشروعیت بین‌المللی است، نوعی به رسمیت شناختن غیررسمی می‌بخشد.
متقی در سفر خود با مقامات هندی برای گفت‌وگو درباره روابط دیپلماتیک و تجاری دیدار کرد. پس از دیدار او با سوبرامانیام جایشانکار، وزیر خارجه هند، دهلی‌نو اعلام کرد که سفارت خود را در کابل بازگشایی خواهد کرد. جایشانکار بر «تعهد کامل هند به حاکمیت و استقلال افغانستان» تأکید کرد و متقی نیز هند را «دوستی نزدیک» خواند. در یک بیانیه مشترک، دو طرف متعهد شدند که به «ارتباط نزدیک و تعامل منظم» ادامه دهند.
رهبران افغان همچنین از شرکت‌های هندی برای سرمایه‌گذاری در بخش معدن این کشور دعوت کردند. دهلی‌نو نیز اعلام کرد که به کمک‌های بشردوستانه و پروژه‌های توسعه‌ای خود در افغانستان ادامه خواهد داد. دولت هند همچنین امکان سفر متقی به شهر دیوبند، محل یکی از تأثیرگذارترین حوزه‌های علمیه اسلامی را نیز فراهم کرد. روز دوشنبه، متقی اعلام کرد که به زودی پروازهای مستقیم بین کابل و شهرهای هند از سر گرفته خواهد شد.
در گذشته، هند طالبان را نیروی نیابتی سازمان‌های اطلاعاتی پاکستان می‌دانست. در دهه ۱۹۹۰ که طالبان برای اولین بار قدرت را به دست گرفت، هند سفارت خود را بست و در مقابل، از «ائتلاف شمال» که با طالبان می‌جنگید، حمایت کرد. پس از تهاجم آمریکا در سال ۲۰۰۱ و سقوط طالبان، هند سفارت خود را بازگشایی کرد اما همچنان طالبان را متحد پاکستان می‌دانست.
پس از بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، هند بار دیگر سفارت خود را بست. اما یک سال بعد، به تدریج تعاملات خود را از سر گرفت و یک تیم دیپلماتیک برای نظارت بر کمک‌های بشردوستانه به کابل فرستاد. در همین حال، روابط پاکستان با طالبان به شدت رو به وخامت گذاشته است؛ چراکه چنانچه اشاره شد اسلام‌آباد، حاکمان کابل را به پناه دادن به گروه‌های مسلحی مانند تحریک طالبان پاکستان (TTP) متهم می‌کند.
تحلیلگران می‌گویند هند در این فضای جدید ژئوپلیتیکی از متقی استقبال می‌کند. پراوین دونتی، تحلیلگر ارشد گروه بین‌المللی بحران، در این باره می‌گوید: «این یک رابطه استراتژیک حیاتی است که نمی‌توان آن را به دلایل ایدئولوژیک نادیده گرفت یا به رقبای استراتژیک هند واگذار کرد.» گوتام موکوپادهایا، سفیر سابق هند در افغانستان نیز معتقد است که طالبان امروز با طالبان دهه ۱۹۹۰ که کاملاً تحت کنترل پاکستان بود، متفاوت است. او می‌گوید: «طالبان جدید جهانی‌تر و آگاه‌تر است و باید منافع بزرگتر افغانستان را ببیند.»
هندی‌ها بر این باورند که وجود دشمن مشترک می‌تواند منافع آنها و افغانستانی‌ها را هم‌سو کند. آجای ساهنی، مدیر بخش جنوب آسیا در «تروریسم پورتال»، پلتفرمی که حملات مسلحانه در جنوب آسیا را دنبال و گزارش می‌کند، نوشته است: «برای هند روشن است که رژیم طالبان به این زودی‌ها از بین نخواهد رفت. شما نمی‌توانید صرفاً به این دلیل که از یک رژیم خوشتان نمی‌آید، آن را نادیده بگیرید. طالبان و هند دشمن مشترکی دارند. این آنها را به متحدان طبیعی تبدیل می‌کند.»
از نظر اقتصادی نیز تعامل با هند می‌تواند درهای تجارت، آموزش و بهداشت را به روی افغانستان باز کند. تجارت دوجانبه دو کشور در سال گذشته نزدیک به ۹۰۰ میلیون دلار بود. ساهنی در این باره نیز می‌نویسد: «شاید دنیا متوجه نباشد، اما برای طالبان، مورد توجه قرار گرفتن توسط هند یک دستاورد بزرگ است. کشورهای زیادی نیستند که بتوانند همزمان به آنها مشروعیت، تجارت، کمک‌های بشردوستانه و احترام دیپلماتیک بدهند.»
