بازار جهانی تســلیحات / گزارش موسسه تحقیقات صلح استکهلم نشان می‌دهد ایران هجدهمین صادرکننده تجهیزات نظامی است

حمله نظامی تمام‌عیار روسیه به اوکراین شوک بزرگی برای کشورهای اروپایی محسوب می‌شد و واردات تسلیحات در این منطقه را بیش از ۱۵۵ درصد افزایش داد اما آمارها نشان می‌دهد به جز اوکراین که برای بیش از سه سال درگیر یک جنگ خونین بوده، بزرگترین واردکنندگان تسلیحات همچنان کشورهایی از منطقه خاورمیانه و منطقه آسیا - اقیانوسیه هستند.

گزارش موسسه تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI) نشان می‌دهد در بازه زمانی ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ میزان واردات تسلیحات در جهان تفاوت محسوسی با سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ ندارد و افزایش قابل توجه صادرات و واردات تسلیحات در ایالات متحده و اروپا با کاهش جدی واردات تسلیحات در مناطق دیگر به‌ویژه آسیا و اقیانوسیه  همزمان شده است.

علاوه بر این در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ کشور جدیدی به لیست ۱۰ کشور برتر در زمینه صادرات تسلیحات اضافه نشده اما روسیه (صادرکننده 7/8 درصد از تسلیحات در جهان) جایگاه دوم را از دست داده و فرانسه (صادرکننده 9/6 درصد از تسلیحات در جهان) جای این کشور را گرفته است. ایتالیا نیز توانسته از دهمین صادرکننده بزرگ تسلیحات در جهان در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ به ششمین صادرکننده بزرگ اسلحه در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ تبدیل شود.

جنگ اوکراین یکی از بزرگترین محرک‌ها در زمینه صادرات و واردات تسلیحات در جهان بوده است. بر اساس داده‌های منتشرشده، از زمان آغاز جنگ اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ دست‌کم ۳۵ کشور به اوکراین تسلیحات فرستاده‌اند. اوکراین به تنهایی واردکننده 8/8 درصد از تسلیحات در جهان در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ بوده و ایالات‌متحده با ۴۵ درصد، آلمان با ۱۲ درصد و لهستان با ۱۱ درصد مهم‌ترین تأمین‌کنندگان اسلحه برای این کشور بودند.

متیو جورج، مدیر برنامه تحقیقات درباره صادرات و واردات تسلیحات در سیپری در این باره می‌گوید: «آمارهای جدید درباره واردات و صادرات تسلیحات به وضوح نشان می‌دهد که تغییر در رفتار کشورهای اروپایی در این زمینه تا حد بسیار زیادی پاسخی به تهدید روسیه است.» او همچنین تأکید دارد در سایر مناطق به‌ویژه خاورمیانه و البته شرق آسیا، به‌رغم افزایش تهدیدها و نگرانی‌ها از بروز درگیری، حجم واردات کاهش یافته است.

نکته قابل توجه در گزارش سیپری، تبدیل شدن ایران به هجدهمین صادرکننده بزرگ تسلیحات در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ است. این در حالی است که در گزارش سیپری از وضعیت واردات و صادرات تسلیحات در جهان در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، ایران جایی در میان ۲۴ کشور نخست در این زمینه نداشت. در این گزارش سهم ایران از صادرات تسلیحات در جهان 0/4 درصد عنوان شده است. سیپری ادعا می‌کند ۸۰ درصد این تسلیحات از ایران به روسیه، ۱۱ درصد به ونزوئلا و 7/1 درصد به یمن صادر شده‌ است.

وابستگی بیشتر اعضای اروپایی ناتو به تسلیحات آمریکایی

واردات تسلیحات از سوی اعضای اروپایی ناتو در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ در مقایسه با سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ بیش از دو برابر شده  است (+ ۱۰۵ درصد). سهم ایالات متحده در تأمین تسلیحات نیز در مقایسه با بازه ۵ ساله قبلی ۱۲ درصد افزایش یافته و از ۵۲ درصد به ۶۴ درصد رسیده است. سایر تأمین‌کنندگان اسلحه برای اعضای اروپایی ناتو به ترتیب فرانسه (6/5 درصد)، کره‌جنوبی (6/5درصد)، آلمان (4/7درصد) و اسرائیل (3/9درصد) بودند.

احتمال تغییر این روند و گام برداشتن اروپا در مسیر کاهش وابستگی به ایالات متحده وجود دارد. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا پس از بازگشت به کاخ سفید در ژانویه ۲۰۲۵ چندین بار اعلام کرده است که ایالات متحده نباید مسئول دفاع از اروپا باشد و اروپایی‌ها خود باید هزینه دفاع از خود را بپردازند.

ان‌بی‌سی‌نیوز هفته گذشته در گزارشی اختصاصی نوشت گفت‌وگوهایی در درون دولت آمریکا در جریان است که واشنگتن تعهد خود را به دفاع از اعضای ناتو در صورت حمله به آن‌ها کنار بگذارد. براساس این گزارش آمریکا قصد دارد تعهد خود را تنها نسبت به کشورهایی حفظ کند که حداقلی از هزینه را صرف امور دفاعی کرده باشند. ترامپ اصرار دارد که اعضای ناتو هزینه‌های دفاعی خود را به ۵ درصد تولید ناخالص داخلی خود برسانند که این رقم در مقایسه با شرایط کنونی و حتی در مقایسه با اهدافی که قرار بود در نشست آینده ناتو برای کشورها مشخص شود (بین ۳ تا 3/5 درصد از تولید ناخالص داخلی) افزایشی قابل توجه و عملاً ناممکن برای برخی از اعضای ناتو محسوب می‌شد.

کشورهای اروپایی اخیراً چند نشست اضطراری برگزار کرده‌اند تا تصمیمات ضروری در این زمینه را اتخاذ کنند. رهبران اروپایی در این نشست‌ها  توافق کردند تا برای تقویت توان دفاعی خود در برابر روسیه و تهدیدهای دیگر، هزینه‌های دفاعی را افزایش داده و نقاط ضعف موجود در ساختارهای نظامی خود را رفع کنند.

کشورهای اروپایی در سال‌های اخیر به‌طور قابل توجهی هزینه‌های دفاعی خود را افزایش داده بودند. بر اساس برآوردهای اتحادیه اروپا، کشورهای این اتحادیه در سال گذشته به طور متوسط 1/9 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را برای دفاع هزینه کرده‌اند که معادل حدود ۳۲۶ میلیارد یورو (334/5 میلیارد دلار) می‌شود. این میزان، افزایش ۳۰ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۱ را نشان می‌دهد.

اروپایی‌ها در سال‌های اخیر به‌ویژه پس از آغاز حمله نظامی روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ تلاش‌های زیادی را برای تقویت توان دفاعی خود انجام داده‌اند اما جبران سال‌ها بی‌توجهی به این حوزه به زمان زیادی نیاز دارد چراکه از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، کشورهای اروپایی بودجه دفاعی خود را به‌طور ناگهانی کاهش دادند و  حتی تصرف شبه‌جزیره کریمه از سوی روسیه در سال ۲۰۱۴ هم تغییری در سیاست‌های آن‌ها در این حوزه ایجاد نکرد.

پیتر وزمن، از پژوهشگران موسسه صلح استکهلم می‌گوید: «با ستیزه‌جو‌تر شدن روسیه و ایجاد شکاف در اتحاد فراآتلانتیکی، کشورهای اروپایی گام‌هایی را برای کاهش وابستگی به آمریکا برداشته‌اند اما واقعیت این است که تجارت اسلحه در دو سوی اقیانوس اطلس ریشه‌های عمیقی دارد و اعضای اروپایی ناتو سفارش بیش از ۵۰۰ فروند جنگنده را به ایالات متحده داده‌اند که هنوز تحویل آن‌ها نشده است.»

سقوط آمار صادرات تسلیحات روسیه 

حجم صادرات تسلیحات توسط آمریکا در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ نسبت به سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ حدود ۲۱ درصد افزایش یافته و سهم آمریکا از صادرات تسلیحات در جهان از ۳۵ درصد به ۴۳ درصد رسیده است. نکته قابل توجه درباره افزایش سهم آمریکا از صادرات تسلیحات این است که برای اولین بار طی دو دهه گذشته اروپا بیشترین سهم را در واردات تسلیحات از آمریکا دارد و خاورمیانه با فاصله‌ای اندک در جایگاه دوم قرار گرفته است. در نقطه مقابل آمریکا، روسیه که همواره یکی از بزرگترین صادرکنندگان تسلیحات بوده از سال ۲۰۲۰ روند کاهش صادرات تسلیحات خود را آغاز کرد.

حجم صادرات تسلیحات توسط روسیه در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ نزدیک به ۶۴ درصد کمتر از بازه زمانی ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ است و این موضوع نشان می‌دهد نیاز فزاینده روسیه به تسلیحات برای آغاز و تداوم جنگ در اوکراین باعث شده تا توان صادراتی این کشور در زمینه تسلیحات تا حد زیادی کاهش یابد. کارشناسان معتقدند دو عامل مهم دیگر نیز در این زمینه تأثیرگذار بوده‌اند؛ اول مسئله تحریم‌ها که هزینه همکاری با شرکت‌های تسلیحاتی روسیه را افزایش داده و دوم، رفتن مهم‌ترین مشتریان تسلیحات روسیه به سوی استفاده از گزینه‌های جایگزین. هند یکی از بزرگترین واردکننده‌های تسلیحات از روسیه تصمیم گرفته واردات تسلیحات از غرب را افزایش دهد و چین دیگر مشتری بزرگ تسلیحات روسی، تقویت و خرید از صنایع دفاعی خود را جایگزین خرید تسلیحات از روسیه کرده است.

در این میان فرانسه توانسته با افزایش ۱۸۷ درصدی در حجم صادرات تسلیحات در مقایسه با سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، خود را به جایگاه دوم برساند. هند یکی از بزرگترین خریداران تسلیحات فرانسوی بوده و ۲۸ درصد از کل صادرات تسلیحات فرانسه در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ به هند ارسال شده است. پس از هند، کشورهای اروپایی از جمله یونان و کرواسی در جایگاه بعدی خریداران تسلیحات فرانسوی قرار دارند.

چین هم تلاش کرده ضمن کاهش حجم واردات تسلیحات، صادرات خود را افزایش دهد. این کشور صادرکننده 5/9 درصد از تسلیحات در جهان در فاصله سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ بوده  و جایگاه چهارم و بزرگترین صادرکنندگان تسلیحات را در اختیار دارد. با این حال، یکی از مشکلات بزرگ شرکت‌های چینی مسائل سیاسی و عدم تمایل بسیاری از خریداران به خرید تسلیحات چینی است.

صادرات تسلیحات آلمان در دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴، 5/6 درصد از کل صادرات تسلیحات جهان را تشکیل می‌داد، اما نسبت به دوره ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، 2/6درصد کاهش داشت. خاورمیانه با ۳۷ درصد، بزرگ‌ترین مقصد تسلیحات آلمانی بود و بعد از آن اروپا با ۳۴ درصد و آسیا و اقیانوسیه با ۲۱ درصد قرار داشتند. اوکراین (۱۹ درصد)، مصر (۱۹ درصد) و اسرائیل (۱۱ درصد) نزدیک به نیمی از صادرات تسلیحات آلمان را به خود اختصاص دادند.

صادرات تسلیحات ایتالیا در همین دوره رشد چشمگیری داشت و نسبت به ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، ۱۳۸درصد بیشتر شد. این افزایش باعث شد سهم ایتالیا از صادرات جهانی تسلیحات به 4/8 درصد برسد. خاورمیانه با ۷۱ درصد، اصلی‌ترین مقصد تسلیحات ایتالیایی بود. در میان ۱۰ صادرکننده برتر تسلیحات، صادرات بریتانیا (1/4درصد کاهش) و اسرائیل (۲ درصد کاهش) تقریباً ثابت ماند. اما اسپانیا با ۲۹ درصد و کره‌جنوبی با 4/9درصد افزایش، رشد قابل توجهی در صادرات تسلیحات خود داشتند.

این گزارش نشان می‌دهد که با وجود نوسانات، خاورمیانه همچنان بازار کلیدی برای صادرکنندگان تسلیحات مثل آلمان و ایتالیا است، درحالی‌که کشورهایی مثل اوکراین هم به دلایل درگیری‌های اخیر، به مشتریان مهم تبدیل شده‌اند. رقابت بین قدرت‌های صادرکننده تسلیحات نیز همچنان داغ است و برخی مثل ایتالیا و اسپانیا در حال گسترش سهم خود در این بازار هستند.

نام کره‌شمالی در لیست ۲۵ صادرکننده تسلیحات دیده نمی‌شود اما این کشور در سال‌های اخیر با صادرات گلوله‌های توپ و موشک‌های کوتاه‌برد به روسیه به یکی از خبرسازترین صادرکنندگان اسلحه در جهان تبدیل شد. این اقدام کره‌شمالی و روسیه نقض قطعنامه‌های سازمان ملل متحد علیه کره‌شمالی به شمار می‌رفت.

حامیان نسل‌کشی

اسرائیل پانزدهمین واردکننده بزرگ تسلیحات در جهان است و سهم 1/9 درصدی از کل واردات تسلیحات در جهان در فاصله سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ دارد. آمارهای موسسه صلح استکهلم نشان می‌دهد در این بازه زمانی، ایالات متحده تأمین‌کننده ۶۶ درصد از تسلیحات وارداتی اسرائیل بوده و پس از آن آلمان با سهم ۳۳ درصدی در تأمین تسلیحات وارداتی اسرائیل جایگاه دوم را به خود اختصاص داده است. ایتالیا با فاصله زیاد از ایالات متحده و آلمان، تأمین‌کننده یک درصد از تسلیحات وارداتی اسرائیل بوده است.

منطقه آسیا و اقیانوسیه؛ بزرگترین واردکننده تسلیحات

بر اساس گزارش جدیدی که از سوی مؤسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم (SIPRI) منتشر شده، سهم انتقال تسلیحات جهانی به کشورهای آسیا و اقیانوسیه در سال‌های اخیر کاهش یافته است. بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، این منطقه ۴۱ درصد از تسلیحات جهانی را وارد می‌کرد، اما این رقم در دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ به ۳۳ درصد افت کرده است. این کاهش ۲۱ درصدی در واردات تسلیحات به منطقه، عمدتاً به خاطر کم شدن چشمگیر خرید تسلیحات توسط چین بوده است. واردات تسلیحات چین در این دو دوره ۶۴ درصد کاهش یافته، چون این کشور به جای خرید از خارج (به‌ویژه از روسیه) بیشتر به طراحی و تولید سلاح‌های داخلی روی آورده است.

کارشناسان می‌گویند با رشد توان صنعت تسلیحاتی چین، این روند کاهشی ادامه خواهد داشت. در دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴، چهار کشور آسیا و اقیانوسیه یعنی هند، پاکستان، ژاپن و استرالیا جزو ۱۰ واردکننده بزرگ تسلیحات در جهان بودند اما چین برای اولین بار از دوره ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۴ از این فهرست خارج شد. تأمین‌کنندگان اصلی تسلیحات به این منطقه در این دوره، آمریکا با ۳۷ درصد، روسیه با ۱۷ درصد و چین با ۱۴ درصد بودند.

هند، دومین واردکننده بزرگ تسلیحات در جهان، خریدهایش را بر اساس تهدیداتی که از چین و پاکستان احساس می‌کند تنظیم کرده است. با این حال، واردات تسلیحات هند بین دو دوره یادشده 9/3 درصد کاهش یافت. روسیه همچنان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده هند است و ۳۶ درصد از تسلیحات این کشور را تأمین می‌کند، اما این سهم نسبت به دوره ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ (۵۵ درصد) و ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ (۷۲ درصد) خیلی کمتر شده است. در مقابل، واردات تسلیحات پاکستان در همین بازه زمانی ۶۱ درصد رشد کرده و چین با تأمین ۸۱ درصد از نیازهای تسلیحاتی پاکستان در دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴، نقش بزرگ‌تری نسبت به قبل (۷۴ درصد در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹) پیدا کرده است.

با افت شدید واردات تسلیحات چین و کاهش ۲۷ درصدی تایوان و ۲۴ درصدی کره‌جنوبی، کل واردات تسلیحات کشورهای شرق آسیا بین دو دوره ۲۲ درصد کمتر شده است. ژاپن تنها کشور این منطقه بود که با افزایش ۹۳ درصدی در واردات تسلیحات روبه‌رو شد. به‌رغم همه کاهش‌هایی که به آن اشاره شد، منطقه آسیا و اقیانوسیه همچنان بزرگترین واردکننده تسلیحات در جهان است و ۳۳ درصد از کل سهم صادرات تسلیحات در جهان به این منطقه ارسال می‌شود. به باور کارشناسان، نگرانی برخی کشورها از افزایش قدرت نظامی چین در منطقه از جمله عوامل بالا بودن حجم واردات تسلیحات در منطقه آسیا و اقیانوسیه است.

کاهش واردات تسلیحات در خاورمیانه

صادرات تسلیحات به کشورهای خاورمیانه در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ در مقایسه با سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، نزدیک به ۲۰ درصد کاهش یافته است. با این حال، چهار کشور این منطقه یعنی قطر، عربستان سعودی، مصر و کویت در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ جزو ۱۰ واردکننده بزرگ تسلیحات در جهان بودند. قطر در این دوره به سومین واردکننده بزرگ تسلیحات جهان تبدیل شد، درحالی‌که در دوره قبلی (۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹) در رتبه دهم قرار داشت.

از طرف دیگر، حجم واردات تسلیحات عربستان سعودی در همین بازه زمانی ۴۱ درصد کم شده است. بیش از نیمی از تسلیحات واردشده به خاورمیانه، یعنی ۵۲ درصد، از آمریکا آمده است. ایتالیا با ۱۳ درصد، فرانسه با 9/8 درصد و آلمان با 7/6 درصد دیگر تأمین‌کنندگان اصلی این منطقه بودند. زین حسین، پژوهشگر برنامه انتقال تسلیحات سیپری می‌گوید: «درگیری‌ها و تنش‌های منطقه‌ای هنوز هم دلیل اصلی تقاضا برای واردات تسلیحات در خاورمیانه هستند.» او اضافه می‌کند: «با توجه به حجم سفارش‌هایی که هنوز تحویل داده نشده‌اند، خاورمیانه در آینده نزدیک هم یکی از مناطق بزرگ واردکننده تسلیحات باقی خواهد ماند.»

الجزایر و مراکش پیشتاز کاهش واردات در آفریقا

واردات تسلیحات سنگین در کشورهای آفریقایی در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ در مقایسه با سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، ۴۴ درصد کاهش یافته است. این افت عمدتاً به خاطر کاهش شدید خرید تسلیحات توسط دو واردکننده بزرگ منطقه، یعنی الجزایر (۷۳ درصد کاهش) و مراکش (۲۶ درصد کاهش) بوده است. واردات تسلیحات الجزایر در دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ پس از اوج‌گیری در دوره قبلی به شدت افت کرد.

در مورد مراکش، بین سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴، واردات تسلیحات این کشور بیش از ۱۰ برابر (۱۱۶۴ درصد افزایش) شد، اما از آن زمان روند واردات این کشور کاهشی شده است. با این حال، با توجه به سفارش‌های در انتظار تحویل، پیش‌بینی می‌شود واردات تسلیحات مراکش در سال‌های آینده دوباره بالا برود. در دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴، روسیه با ۲۱ درصد، چین با ۱۸ درصد و آمریکا با ۱۶ درصد، بزرگ‌ترین تأمین‌کنندگان تسلیحات به آفریقا بودند.

کشورهای جنوب صحرای آفریقا در دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ فقط 2/2 درصد از واردات تسلیحات سنگین جهان را به خود اختصاص دادند. واردات کل این منطقه نسبت به دوره ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، 4/2درصد بیشتر شد، اما در مقایسه با ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴، ۴۲درصد کاهش یافت. با این حال، در غرب آفریقا، اوضاع فرق دارد. در ۱۵ سال گذشته و با بدتر شدن وضعیت امنیتی در بسیاری از کشورهای این منطقه، واردات تسلیحات به شدت بالا رفته است.

در دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴، واردات تسلیحات کشورهای غرب آفریقا نسبت به ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹، ۱۰۰ درصد و نسبت به ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴، ۸۲ درصد بیشتر شد. این افزایش چشمگیر به خاطر رشد بزرگ خرید تسلیحات توسط کشورهایی مثل بورکینافاسو، ساحل عاج، مالی، موریتانی، نیجر و سنگال بود. نیجریه اما با ۳۴ درصد از کل واردات تسلیحات غرب آفریقا، بزرگ‌ترین واردکننده این منطقه بود.

چین با ۲۶ درصد، بزرگ‌ترین تأمین‌کننده تسلیحات به غرب آفریقا در دوره ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ بود. بعد از آن فرانسه با ۱۴ درصد، و روسیه و ترکیه هر کدام با ۱۱ درصد قرار داشتند. آمریکا فقط 4/6 درصد از تسلیحات این منطقه را تأمین کرد، اما بیشترین تعداد مشتری را داشت.

بسیاری از تأمین‌کنندگان، از جمله کشورهایی مثل ترکیه که تازه وارد این بازار شده‌اند، از صادرات تسلیحات برای افزایش نفوذ خود در این منطقه استفاده می‌کنند. این گزارش نشان می‌دهد که با وجود کاهش کلی در آفریقا، نیاز به تسلیحات در بخش‌هایی مثل غرب آفریقا همچنان رو به رشد است و رقابت بین قدرت‌های جهانی برای تأثیرگذاری در این قاره ادامه دارد.

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید