آغاز رسمی دیپلماسی بـرای پایان جنگ/روسیه و اوکراین چقدر تا آتش‌بس و صلح فاصله دارند؟
طرح صلح آمریکا به صورت رسمی منتشر نشده اما دو رسانه طی هفته‌های اخیر، گزارش‌هایی افشاگرانه درباره این طرح که البته هنوز نهایی نشده منتشر کرده‌اند.
کیت کلوگ، فرستاده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در امور اوکراین طی روزهای آینده به کنفرانس امنیتی مونیخ خواهد رفت تا درباره گزینه‌های مد نظر ایالات متحده برای پایان دادن به جنگ در اوکراین با مقام‌های ارشد اروپایی دیدار و گفت‌وگو کند. به گفته او، این گفت‌وگوها در شرایطی انجام می‌شود که برخلاف برخی گزارش‌های خبری، در این کنفرانس از طرح آمریکا برای پایان دادن به جنگ در اوکراین رونمایی نخواهد شد و جمع‌بندی گفت‌وگو میان مقام‌های آمریکایی و اروپایی برای تصمیم‌گیری نهایی به ترامپ گزارش می‌شود.
بلومبرگ هفته گذشته گزارش داد که آمریکایی‌ها در کنفرانس امنیتی مونیخ از طرح ترامپ برای پایان جنگ اوکراین رونمایی خواهند کرد. سفر کلوگ به آلمان، نقطه آغاز تحرکات دیپلماتیک آمریکا در راستای دستیابی به راه‌حلی برای پایان جنگ اوکراین خواهد بود. فرستاده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا در امور اوکراین قرار است پس از مونیخ، اواخر فوریه به کی‌یف سفر و با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین دیدار کند.
او همچنین سفرهایی به تعدادی از کشورهای عضو اتحادیه اروپا خواهد داشت. سمافور به نقل از یک مقام آگاه غربی نوشته است که کلوگ اعلام کرده می‌خواهد با مقام‌های تمامی کشورهای عضو ائتلاف ناتو دیدار و گفت‌وگو داشته باشد تا بتواند طرحی کارآمد را به ترامپ ارائه کند. رئیس‌جمهور آمریکا نیز در گفت‌وگویی با نیویورک‌پست که روز جمعه ۷ فوریه منتشر شد، فاش کرد که پیش از این با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به صورت تلفنی درباره پایان دادن به جنگ در اوکراین گفت‌وگو کرده است. او همچنین در پاسخ به این سوال که چندبار با پوتین تلفنی صحبت کرده، گفت: «ترجیح می‌دهم نگویم» و افزود که معتقد است «پوتین می‌خواهد کشتار پایان یابد.»
ترامپ تأکید کرد که مذاکرات او با «پیشرفت‌هایی» همراه بوده اما نمی‌تواند در حال حاضر زمانی را برای پایان جنگ مشخص کند. دمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین حاضر به تأیید یا رد ادعای ترامپ نشده اما مواضع وزارت امور خارجه روسیه نشان می‌دهد مسکو شرایط را برای طرح خواسته‌های حداکثری مناسب می‌بیند. سرگئی ریابکوف، معاون وزارت خارجه روسیه روز شنبه ۸ فوریه در نشستی توجیهی با رسانه‌ها اعلام کرد: «راه‌حل سیاسی موردنظر ما تنها از طریق اجرای کامل آنچه رئیس‌جمهور پوتین در سخنرانی خود در وزارت خارجه روسیه در ماه ژوئن بیان کرد، امکان‌پذیر است.»
ریابکوف افزود: «هرچه آمریکا، بریتانیا و دیگران زودتر وضعیت را درک کنند، بهتر است و زمان دستیابی به راه‌حل سیاسی مطلوب برای همه نزدیک‌تر خواهد شد.» ریابکوف معتقد است: «راه‌حل‌های نصفه و نیمه که مشکلات را به صورت ریشه‌ای حل نمی‌کنند» برای روسیه قابل قبول نخواهد بود. پوتین در ۱۴ ژوئن سال گذشته درباره شرایط مدنظر خود برای پایان جنگ گفته بود: «اگر اوکراین همه نیروهای خود را از چهار منطقه زاپوریژیا، لوهانسک، دونتسک و خرسون که روسیه از سال ۲۰۲۲ تا به امروز تحت کنترل خود درآورده است، خارج کند و همچنین متعهد شود که عضو ناتو نخواهد شد، مسکو بلافاصله مذاکره با کی‌یف را آغاز خواهد کرد.
اوکراین به یک کشور غیرهسته‌ای و بی‌طرف تبدیل شود و همچنین تحریم‌هایی که کشورهای غربی علیه مسکو وضع کرده‌اند، لغو شوند.» سرگئی لاوروف هم به تازگی در یک سخنرانی تصریح کرد مسکو به شرطی حاضر به مذاکره خواهد بود که «منافع ملی روسیه حفظ شود» و «سیستم امنیتی جامعی بنا شود که هیچ‌کس در آن متضرر نباشد.» لاوروف گفت که هرگونه توافق منوط به «حذف کامل و برگشت‌ناپذیر دلایل اساسی این درگیری»، از جمله تلاش اوکراین برای پیوستن به ناتو و «ریشه‌کن کردن» تمامی جنبه‌های زبان و فرهنگ روسی در اوکراین است.
طرح صلح آمریکا؟
طرح صلح آمریکا به صورت رسمی منتشر نشده اما دو رسانه طی هفته‌های اخیر، گزارش‌هایی افشاگرانه درباره این طرح که البته هنوز نهایی نشده منتشر کرده‌اند. بلومبرگ نوشته است که مولفه‌های اصلی طرح آمریکا فریز کردن درگیری، باقی گذاشتن سرزمین‌های تحت اشغال نیروهای روسیه در وضعیت نامشخص و در عین حال ارائه تضمین‌های امنیتی به اوکراین برای اطمینان از عدم تکرار تجاوز نظامی روسیه است. یک نشریه اوکراینی به نام استرانا مدعی است که به جزئیات بیشتر و البته متفاوتی از این طرح دست یافته است.
این رسانه در گزارشی که دیلی‌میل آن را بازنشر کرده نوشته است: «آنچه از طرح صلح آمریکا در محافل سیاسی و دیپلماتیک اوکراین در حال مطرح شدن هستند، شامل آتش‌بس تا ۲۰ آوریل خواهد بود که پیشروی تدریجی روسیه را متوقف می‌کند. این طرح همچنین شامل ممنوعیت پیوستن اوکراین به ناتو و الزام کی‌یف به پذیرش حاکمیت روسیه بر سرزمین‌های ضمیمه‌شده است.
علاوه بر این، نیروهای اوکراینی باید از منطقه کورسک روسیه، جایی که در آگوست سال گذشته یک ضدحمله را آغاز کرده بودند، خارج شوند. همچنین، یک نیروی نظامی اروپایی (احتمالاً شامل سربازان بریتانیایی) برای نظارت بر منطقه غیرنظامی‌شده در نظر گرفته شده است، اما نیروهای آمریکایی در این مأموریت حضور نخواهند داشت.» بر مبنای این گزارش از اتحادیه اروپا نیز خواسته خواهد شد تا ظرف ۱۰ سال ۴۸۶ میلیارد دلار کمک مالی برای بازسازی اوکراین اختصاص دهند. مقام‌های ارشد اوکراینی وجود این طرح را تکذیب کرده‌اند.
آندری یرماک، رئیس دفتر ریاست‌جمهوری اوکراین در این خصوص در کانال تلگرام خود نوشته است که «این طرح‌ها در واقعیت وجود ندارند، بلکه طرح‌هایی هستند که روس‌ها تمایل دارند در رسانه‌ها مطرح کنند.» مقام‌های ارشد روسیه اما سیاست نه رد و نه تأیید جزئیات را در پیش گرفته‌اند. ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه این کشور در نشست خبری در پاسخ به خبرنگاری که درباره جزئیات طرح صلح پیشنهادی و مذاکرات سوال پرسید، اظهار کرد: «در حال حاضر، حرف‌های زیادی زده می‌شود و بیانیه‌های متعددی منتشر می‌شود. هیچ شفافیت یا قطعیتی درباره گام‌های برداشته‌شده وجود ندارد. بنابراین، در این شرایط، صحبت درباره چشم‌انداز مذاکرات یا هر موضوع کلی دیگری زودهنگام خواهد بود... ما بر اقدامات و گام‌های مشخص تمرکز خواهیم کرد.»
شانسی برای صلح وجود دارد؟
روسیه در حال حاضر نزدیک به ۲۰ درصد از خاک اوکراین را در اشغال خود دارد و طی ماه‌های اخیر با بالاترین سرعت از ماه‌های آغازین جنگ به این سو، در حال پیشروی در خاک اوکراین است.
براساس بررسی‌های موسسه مطالعات جنگ مستقر در واشنگتن، تنها در سال ۲۰۲۴ روسیه موفق شده ۱۶۰۰ مایل مربع (۴۱۰۰ کیلومتر مربع) از خاک اوکراین را به اشغال خود دربیاورد. با این حال، برای پیشروی با این سرعت، تلفات بسیار زیادی متحمل شده است. اوکراین در سال ۲۰۲۴ تلاش کرد تا با حمله غافلگیرانه به خاک روسیه، روس‌ها را وادار به بازنگری در برنامه‌های هجومی خود کند و آن‌ها را به عقب‌نشینی یا جابه‌جایی نیروها از شرق اوکراین به داخل خاک روسیه وا دارد. با این حال، این ضدحمله به‌رغم موفقیت‌های اولیه به اهداف تعیین‌شده نرسید و باعث شد خطوط دفاعی اوکراین در شرق و جنوب بیش از پیش تضعیف شود.
حتی صدور مجوز آمریکا، فرانسه و بریتانیا برای استفاده اوکراین از موشک‌های ساخت آن‌ها به منظور حمله به عمق خاک روسیه نیز نتوانست تغییر محسوسی در شرایط جنگ ایجاد کند. این وضعیت و شکست‌های متعدد باعث شد اوکراین تصمیم بگیرد در خارج از میدان جنگ، فشارها علیه روسیه را بیشتر کند تا پیشروی روس‌ها متوقف شود. حملات موشکی به تأسیسات نفتی، حملات خرابکارانه و ترور فرماندهان نظامی در شهرها از جمله اقدامات اوکراین در این راستاست.
تداوم پیشروی روس‌ها، موفقیت روسیه در بازپس‌گیری مناطقی که اوکراین در ضدحمله تصرف کرده بود و چالش‌های اوکراین در زمینه تأمین تجهیزات و نیروی انسانی باعث شد تا شرایط امروز شرایط بسیار متفاوتی برای مذاکره در مقایسه با دو سال نخست جنگ (۲۰۲۲ و ۲۰۲۳) باشد. اوایل جنگ، اوکراین اصرار داشت که پایان جنگ مشروط به بازگشت روسیه به مرزهای بین‌المللی و پایان دادن به اشغال خاک اوکراین است.
یوگن کراوچنکو، کاردار اوکراین در ایران سال گذشته (اسفند ۱۴۰۲) در گفت‌وگو با «هم‌میهن» در پاسخ به این سوال که «اوکراین چه نوع صلحی را خواهد پذیرفت؟» گفت: «یکی از اصلی‌ترین شروط اوکراین، عقب‌نشینی همه نیروهای نظامی روسیه و بازگشت به مرزهای ۱۹۹۱ است. در این شرایط خیلی زود می‌توانیم به صلح برسیم.» با این حال به نظر می‌رسد در حال حاضر شرایط برای اوکراین متفاوت شده است.
ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین اواخر نوامبر ۲۰۲۴ در گفت‌وگویی با اسکای‌نیوز «فاز داغ» جنگ می‌تواند با ارائه تضمین امنیتی ناتو برای «مناطق اشغال نشده اوکراین» به پایان برسد. او اضافه کرد که بازگشت مناطق اشغال‌شده از سوی روسیه به اوکراین می‌تواند در مذاکرات دیپلماتیک دنبال شود. در آن زمان، تیموتی اَش، تحلیلگر اندیشکده چتم‌هاوس درباره این موضع‌گیری زلنسکی نوشت: «این یک تغییر موضع جدی از سوی زلنسکی بر سر مناطق اشغال شده است که به نظر می‌رسد بازتابی از واقعیت دردناک جنگ باشد.»
پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات و بازگشت او به کاخ سفید که به معنای ناپایدار بودن روند ارسال کمک‌های نظامی و اقتصادی به اوکراین است، تأثیر زیادی در تغییر نگاه اوکراین داشت. همزمان، فرسایشی شدن جنگ باعث شده است تا افکار عمومی در اوکراین نسبت به آینده جنگ نگاه متفاوتی نسبت به گذشته پیدا کنند. براساس آخرین نظرسنجی گالوپ که اواخر نوامبر ۲۰۲۴ نتایج آن منتشر شده، بیش از نیمی از اوکراینی‌ها معتقدند که جنگ در این کشور باید هرچه سریع‌تر از طریق مذاکره پایان یابد. در مقابل تنها ۳۸ درصد از شهروندان اوکراینی باور دارند که جنگ باید تا زمان کسب پیروزی نهایی کشورشان ادامه پیدا کند.
نتایج این نظرسنجی نشانگر تغییر جدی در نگاه شهروندان اوکراینی به موضوع جنگ است. در نخستین ماه‌های شروع حمله تمام‌عیار روسیه اکثریت قاطع مردم اوکراین (۷۳ درصد) بر این باور بودند که اوکراین باید تا زمان پیروزی بر روسیه به جنگ ادامه دهد. در سال ۲۰۲۳ از تعداد حامیان این ایده کاسته شد اما همچنان تعداد کسانی که خواهان ادامه جنگ بودند (۶۳ درصد) با اختلاف از کسانی که مذاکره برای صلح را ترجیح می‌دادند (۲۷ درصد) بیشتر بود.
شرایط در سال ۲۰۲۴ به کلی تغییر کرد و بنابر آخرین نظرسنجی گالوپ ۵۲ درصد اوکراینی‌ها خواهان مذاکره و ۳۸ درصد خواهان ادامه جنگ هستند. بیشتر مردم اوکراین هم این موضوع را پذیرفته‌اند که پایان جنگ از طریق مذاکره نیاز به چشم‌پوشی از بخشی از مناطق اشغال‌شده توسط روسیه دارد. در نظرسنجی گالوپ، ۵۲ درصد از شرکت‌کنندگان اعلام کردند که با چشم‌پوشی اوکراین از بخشی از مناطق اشغال‌شده توسط روسیه در ازای پایان جنگ موافق هستند درحالی‌که ۳۸ درصد از شرکت‌کنندگان این موضوع را اشتباه خواندند.
از سوی دیگر مردم اوکراین به نقش‌آفرینی ایالات متحده در مذاکرات احتمالی با روسیه بی‌اعتماد هستند. ۴۹ درصد از کسانی که مذاکره را بر ادامه جنگ ترجیح می‌دادند معتقد بودند که ایالات متحده باید نقش مهمی در مذاکرات احتمالی با روسیه ایفا کند؛ درحالی‌که ۷۰ درصد خواهان نقش‌آفرینی جدی اتحادیه اروپا و ۶۳ درصد خواهان نقش‌آفرینی جدی بریتانیا هستند. مجموعه این شرایط باعث نرم‌تر شدن موضع اوکراین در قبال موضوع پایان جنگ شده است، اما در مقابل روسیه که زمان را به نفع خود می‌بیند، به‌رغم تأکید بر اینکه برای مذاکره آماده است، بر خواسته‌های حداکثری خود اصرار دارد.
ایوو دالدر، سفیر پیشین آمریکا در ناتو در این باره به نشریه وکس گفته است: «زمانی که مشخص است روس‌ها به هیچ چیز جز سلطه کامل و مطلق بر اوکراین علاقه‌ای ندارند، فکر نمی‌کنم مذاکره نتیجه‌بخش باشد.» مارک روته، دبیرکل ناتو نیز اوکراین را «ناآماده برای مذاکرات صلح» توصیف کرده است: «اوکراین در شرایط کنونی آمادگی مذاکرات صلح را ندارد، زیرا نمی‌تواند از موضع قدرت مذاکره کند.» مارک گالئوتی، تحلیلگر امنیتی مستقر در بریتانیا، معتقد است که روسیه احتمالاً در مذاکرات شرکت خواهد کرد «زیرا نمی‌خواهد نشان دهد که تمایلی به آن ندارد.» اما با توجه به پیشروی آرام اما مداوم نیروهای روسیه در میدان نبرد و بی‌تفاوتی پوتین نسبت به شمار سرسام‌آور تلفات و خسارات فزاینده به اقتصاد کشورش، انگیزه‌ای برای توقف جنگ وجود ندارد.
گالئوتی می‌گوید: «پوتین احساس می‌کند که در حال پیروزی است. در این شرایط او چرا باید سازش کند؟» فرانتس-اشتفان گادی، تحلیلگر نظامی اتریشی که به‌طور مکرر به جبهه‌های نبرد در اوکراین سفر می‌کند، معتقد است «تا زمانی که خطوط مقدم در اوکراین تثبیت نشوند، هرگونه بحث درباره آتش‌بس، صرفاً جنبه نظری دارد.» به گفته گادی، این تثبیت مستلزم آن است که اوکراین کمبود نیروی انسانی خود را برطرف کند.
کارشناسانی مانند او هشدار می‌دهند که نیروهای اوکراینی در خط مقدم به‌شدت پراکنده و ضعیف هستند. ارتش اوکراین همچنین با معضل فرار از خدمت و روحیه پایین روبه‌رو است، و به دلیل اکراه دولت از اعزام جوانان به جبهه، میانگین سنی نیروهای اوکراینی حدود ۴۰ سال است. گادی تأکید می‌کند: «این مسئله چیزی نیست که دولت ترامپ بتواند تأثیر مستقیمی بر آن داشته باشد.»
بزرگترین چالش مذاکرات
با توجه به خواسته‌های روسیه و عقب‌نشینی اوکراین از برخی مواضع خود، بزرگترین و پیچیده‌ترین چالش در مذاکرات بحث «ارائه تضمین‌های امنیتی به اوکراین» است. اوکراین ممکن است با توجه به مواضع اخیر، الحاق دوفاکتوی مناطق اشغالی به روسیه را بدون شناسایی رسمی بپذیرد و در این زمینه انعطاف نشان دهد اما برای اوکراین مهم‌ترین مسئله، حصول اطمینان از عدم تکرار دوباره تجاوز نظامی روسیه به اوکراین است.
اوکراینی‌ها معتقدند در صورتی که تضمین‌های کافی و واقعاً بازدارنده به اوکراین ارائه نشود، آتش‌بس و صلح فرصتی برای تجدید قوا و حمله دوباره روسیه به اوکراین خواهد بود. برای اوکراینی‌ها بحث تضمین امنیتی یک اتفاق دردناک تاریخی را هم یادآوری می‌کند. دسامبر ۱۹۹۴ نمایندگان روسیه، اوکراین، آمریکا و بریتانیا به توافقی برای خلع سلاح هسته‌ای اوکراین دست یافتند. در این توافق، اوکراین موافقت کرد که تمام سلاح‌های هسته‌ای خود را که از دوران شوروی به ارث برده بود، کنار بگذارد و به تعهدات خود در زمینه عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای پایبند باشد.
در عوض، سه کشور دیگر (ایالات متحده، بریتانیا و روسیه) تعهد کردند که حاکمیت و تمامیت ارضی اوکراین را محترم شمارند و به‌هیچ‌وجه از نیروی نظامی علیه این کشور استفاده نکنند، مگر اینکه در پاسخ به حمله‌ای از سوی یک کشور دیگر باشد. با این وجود، پس از اشغال شبه‌جزیره کریمه از سوی روسیه در سال ۲۰۱۴ که نقض آشکار توافق بوداپست به شمار می‌رفت و بی‌عملی آمریکا و بریتانیا در این زمینه، اوکراین دریافت که نمی‌تواند به چنین تعهداتی اعتماد کند.
آندری یرماک، رئیس دفتر رئیس‌جمهور اوکراین روز ۱۲ دسامبر در این خصوص گفت: «برای ما بسیار حیاتی است که بتوانیم تضامین قوی حقوقی و عملی برای جلوگیری از تکرار حمله روسیه دریافت کنیم.» به گفته او، تاریخ اوکراین تجارب تلخی در این زمینه دارد و هیچ‌کدام از توافقنامه‌هایی که پیشتر از سوی اوکراین امضا شده بود، نتوانست امنیت این کشور را تضمین کند.
اصلی‌ترین خواسته اوکراین در این زمینه عضویت دائمی در ناتو است. با لابی گسترده دولت جورج بوش، ناتو در سال ۲۰۰۸ به اوکراین وعده عضویت در آینده را داد. سال گذشته میلادی نیز ناتو تأکید کرد که مسیر اوکراین برای پیوستن به این ائتلاف «مسیری بدون بازگشت» است. با این وجود، مخالفت‌ها در درون ناتو و تبدیل شدن مسئله به خط قرمز قطعی روسیه ارائه چنین تضمینی را بسیار بعید می‌سازد.
علاوه بر این، پیشنهادهایی نظیر استقرار نیروی نظامی اروپایی در اوکراین برای روسیه غیرقابل پذیرش به نظر می‌رسد چراکه یکی از دلایل اصلی روسیه برای آغاز حمله نظامی به اوکراین بحث جلوگیری از گسترش ناتو به شرق بود و استقرار نیروی نظامی اروپایی در اوکراین به معنای حضور ناتو در اوکراین خواهد بود که از جمله خط قرمزهای روسیه است. کارشناسان اوکراینی نزدیک به غرب هم اغلب تأکید دارند که بدون وجود تعهدی مانند آنچه در ماده ۵ اساسنامه ناتو آمده، اوکراین هیچ راهی برای دفاع از خود نخواهد داشت.
اوریسیا لاتسویچ، رئیس فوروم اوکراین در اندیشکده چتم‌هاوس در این باره به بی‌بی‌سی گفته است: «زلنسکی کاملاً متوجه است که نمی‌تواند تنها یک آتش‌بس خشک و خالی از روسیه بگیرد و جنگ پایان یابد. باید چیزی فراتر از یک آتش‌بس وجود داشته باشد. قبول آتش‌بسی که در آن درباره نحوه حفاظت از اوکراین صحبت نشده باشد، یک خودکشی سیاسی برای زلنسکی است.» گزینه دیگر برای اوکراین امضای پیمان دفاعی با آمریکا یا اتحادیه اروپا است که مستقل از ناتو عمل کند.
اما در این صورت، هم احتمال عدم اجرای تعهدات از سوی آمریکا کاملاً مطرح است و هم از سوی دیگر اتحادیه اروپا با توجه به اختلاف‌نظرها درون ساختار این اتحادیه ممکن است نتواند ضمانت‌کننده خوبی برای امنیت اوکراین باشد. این هشدارها هرچند صحیح به نظر می‌رسد اما با توجه به مواضع روسیه امکان دریافت تضمین امنیتی قابل اتکا از سوی اوکراین برای پایان جنگ بعید است. بدون تضمین امنیتی قابل اتکا نیز اوکراین وارد برزخی خواهد شد که هیچ‌گاه از امنیت خود مطمئن نخواهد بود.
