بررسی وضعیت جنبش دانشجویی در سالروز ۱۶ آذر/ دانشگاه زنده است؟

۱۶ آذری دیگر رسید و از امروز مراسم گرامیداشت روز دانشجو، در دانشگاه‌های سراسر کشور برگزار می‌شود. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور برای شرکت در مراسم روز دانشجو به دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی می‌رود. بر اساس اعلام مسعود حبیبی، معاون فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت، در این برنامه ۱۴ نماینده دانشجو شامل گروه‌های فرهنگی، انجمن‌های صنفی دانشجویی، نماینده اتحادیه‌های دبیران، اتحادیه‌های تشکل‌های دانشجویی، بسیج دانشجویی، انجمن دانشجویان مستقل، دفتر تحکیم وحدت، جامعه اسلامی، شوراهای صنفی دانشگاه‌ها، انجمن علمی، نشریات دانشجویی، جنبش عدالت‌خواه دانشجویی، کانون‌های فرهنگی و هنری صحبت خواهند کرد.

دانشگاهی که پزشکیان خواهد دید

اصلاح وضعیت دانشگاه یکی از معدود وعده‌هایی بود که پزشکیان در جریان انتخابات ۱۴۰۳ مطرح کرد. دانشگاه در فاصله سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳ با موضوع تصفیه دانشجویان و اساتید روبه‌رو شده بود که این نهاد مدنی را بیش از پیش تحت فشار و محدودیت می‌گذاشت. پزشکیان در آن زمان این وعده را مطرح کرد که علاوه بر بازگرداندن اساتید و دانشجویان به خانه خودشان، فضای این نهاد را هم به حالت عادی برگرداند.

این که چقدر این فضا تغییر و پزشکیان به قول خود عمل کرده یا موفق شده به این وعده پایبند باشد، موضوعی‌ است که باید اهالی دانشگاه آن را تحلیل کنند. اما نگاهی جامع به این نهاد مؤثر در فضای سیاسی و اجتماعی کشور نشان می‌دهد که به دنبال اعمال فشار بر این فضا طی سال‌های گذشته و تحولاتی که در کشور رخ داد، کارکرد دانشگاه و فضای مطالبه‌گری در آن به شکل قبل وجود ندارد. در واقع این مرور نشان می‌دهد که بیشتر نوع خاصی از ابراز نظر در راستای حمایت از سیاست‌ها و ساختار سیاسی و نه در نقد آن‌ها، در فضای دانشگاه امکان اظهار وجود پیدا می‌کند. 

پزشکیان در شرایطی به دانشگاه می‌رود که کشور از همه لحاظ در وضعیتی خاص قرار گرفته است. کشور وضعیت اقتصادی بغرنجی را پشت سر می‌گذارد و در حال حاضر چشم‌انداز خاصی برای تغییر وضعیت یا خروج از این شرایط در گفتار تحلیلگران و ناظران حوزه اقتصادی وجود ندارد. امروز که پزشکیان پشت تریبون دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی قرار می‌گیرد، قیمت ارز در سقف تاریخی خود ایستاده، طلا و سکه صعودی هستند و سفره مردم هر روز کوچکتر می‌شود.

مسئله معیشت موضوعی نیست که از چشم‌ها پنهان باشد یا کسانی بتوانند آن را نسبی و محدود بدانند. مطالبه حل مسائل معیشتی، زندگی عادی و حل بدیهی‌ترین مشکلات مردم، این روزها بالاتر از هرگونه مطالبه سیاسی می‌ایستد و حتی ایده‌هایی که برخی فکر می‌کنند امکان در شرایط فعلی گشایشی ایجاد کند، در نهایت برای برآورده کردن همین مطالبه است.

او سال گذشته در یکی از میزگردهای انتخاباتی، این جمله را روی آنتن زنده گفته بود: «مردم از ما یک زندگی معمولی می‌خواهند که آن را برایشان حرام کردیم. باید با انسان‌هایی که آگاه هستند مشورت کنیم و نسخه‌ای برای مشکلات بنویسیم.» شاید این جمله از سوی دانشجویان خطاب به رئیس‌جمهور بازگو نشود اما احتمالاً این موضوع به او گوشزد می‌‌شود که قرار بود با نسخه‌نویسی بر اساس نظرات کارشناسی، مشکلات مردم به سمت حل شدن پیش برود. هرچند به‌طور طبیعی حل مشکلات با نسخه‌های صحیح در گرو گذر زمان است اما جامعه نشانه‌ای از بهبود مشاهده نمی‌کند بلکه شاهد نشانه‌هایی خلاف این جهت است.

اگر بخواهیم از روی تقویم به این حضور نگاه کنیم، دومین حضور او در دانشگاه به عنوان رئیس‌جمهور است اما اولین حضور پس از جنگ ۱۲ روزه و تمام رخدادهای پس از آن نیز محسوب می‌شود. در چنین فضایی، می‌توان انتظار داشت که بخشی از صحبت‌های دانشجویان حول محور موضوع سیاست خارجی، برنامه هسته‌ای، مسئله مذاکره با آمریکا و شرایط «نه جنگ، نه صلح» باشد.

حدوداً از دو هفته قبل فشارهای رسانه‌ای و سیاسی برای اجرای قانون عفاف و حجاب بر دولت بیشتر شده و احتمالاً این موضوع به عنوان مطالبه دانشجویی نیز مطرح شود. در طرح تمام این مسائل، احتمالاً پزشکیان کنایه‌هایی به خصوص از سوی دانشجویان منتقد خود بشنود. هرچند با توجه به وضعیت کشور و شرایط بی‌تصمیمی، بعید نیست این کنایه‌ها از سوی حامیان فعلی و قطع‌امیدکرده از پزشکیان هم نسبت به او ابراز شود.

انتظاری که از پزشکیان وجود دارد

با چنین وعده‌ای از سوی پزشکیان و علاوه بر موضوع حذف نگاه امنیتی به دانشجویان و اساتید، احیای نهاد دانشگاه و خارج کردن آن از حالت تزئینی هم موضوعی‌ است که مورد توجه و دقت قرار می‌گیرد و بدون شک این انتظار از پزشکیان وجود دارد. موضوعی که غلامرضا ظریفیان، معاون وزارت علوم دوران اصلاحات در گفت‌وگوی اخیرش با ایرنا به آن اشاره کرد:‌ «آقای پزشکیان یکی از چهره‌های دانشگاهی است و علاوه بر این، سوابق فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی در دانشگاه را نیز دارد و طبیعی است که نگاه وی و دولتش به دانشگاه مثبت است. اما به طور کلی هر ساختی چند شاخصه کلیدی دارد که اگر از وی گرفته شود از هویتش تهی می‌‌شود مثلاً اگر از انسان نطق یا خرد وی را بگیریم دیگر انسان نیست. دانشگاه نیز در تعریف جهانی دو شاخصه اساسی دارد که اگر آن دو شاخصه را به رسمیت نشناسیم، نمی‌تواند نقش‌های توسعه علمی و اجتماعی خود را ایفا کند.» 

او اضافه کرد: «اولین شاخصه، خودگردانی نهاد دانشگاه است. در جهان پذیرفته شده که دانشگاه به عنوان اجتماع نخبگان این حق را دارد که قوانین و مقررات خود را در مسائلی مانند گزینش استاد، تعیین فصول دانشگاهی، تعیین اولویت‌های علمی، پارک‌های علم و فناوری - البته با تکیه بر قوانین بالادستی - وضع کند. مسئله استقلال جزئی از امور ذاتی دانشگاه است زیرا اگر این نهاد فاقد استقلال باشد نمی‌تواند از چابکی لازم برای حل مسائل جامعه بهره‌مند شود. مثلاً اگر دانشگاه این امکان را نداشته باشد که به سرعت یک استاد خوب را استخدام کند، آن استاد بلافاصله به استخدام کشورهای دیگری درمی‌آید.»

ظریفیان تاکید کرد:‌ «دومین شاخصه، آزادی آکادمیک است. دانشگاه یک حزب یا بنگاه سیاسی نیست بلکه کانون فهم مسئله و حل مسئله است و باید بتواند مانند یک پزشک با مسائل برخورد کند، بیمار خودش را در اختیار پزشک قرار می‌دهد تا وی بتواند فهم درستی از مسئله پیدا کند و سپس به راحتی آن مسئله را به بیمار بگوید البته جامعه ما بیمار نیست اما نیازمند توسعه است.»

فضای دانشگاه یخ‌زده است

سعید معیدفر، جامعه‌شناس و استاد بازنشسته دانشگاه تهران درباره وضعیت فعلی فضای سیاسی دانشگاه به هم‌میهن گفت: «برای اندازه‌گیری این شاخص باید آن را در مقایسه با دوره‌های دیگر قرار بدهیم. در مقایسه با دوران اصلاحات، فضای دانشگاه امروز بسیار بسته و تنگ است. عملاً فضای سیاسی برای دانشجویان فراهم نیست و بچه‌ها بیشتر به کارهای دانشگاهی خودشان مثل فعالیت در انجمن‌‌های علمی مشغولند. اگر هم فعالیت سیاسی کنند، معمولاً رانده یا خوانده می‌شوند. البته فضای کار سیاسی در مجموعه بسیج دانشجویی وجود دارد و حمایت می‌شود. اما اگر دانشجویان بخواهند مثلاً در نقد سیاست‌ها یا ساختار فعالیت یا اظهارنظری داشته باشند، تقریباً فضا صفر است. مشکلاتی برایشان پیش می‌آید و ممکن است درگیر پرونده‌سازی و این مسائل شوند. البته در سطوح نظری یا تحلیل مسائل جهانی هم کارهایی صورت می‌گیرد. بستگی به این دارد که تعریف‌مان از فعالیت سیاسی چه باشد.»

او درباره تغییر فضای دانشگاه در دوره پزشکیان گفت: «بدون تعارف بگویم که فضای دانشگاه قبل از آقای پزشکیان تبدیل به فضایی پادگانی شده بود. مدیریت دانشگاه بدون تائید و اجازه برخی نهادها مانند حراست و بسیج دانشجویی آب نمی‌خورد. نمی‌شود گفت این فضا در یک سال گذشته به صورت کامل تغییر کرده اما فضای ۱۰۰ درصدی پیشین، تا حد رسیدن به ۶۰ – ۷۰ درصد، اصلاح شد. اما فضا را اگر با دوران پیش از احمدی‌نژاد و دانشگاه دوران اصلاحات مقایسه کنیم، از آن دوران خیلی عقب است. در واقع شرایط امروز دانشگاه، دریغ از دیروز است.»

معیدفر در پاسخ به این سوال که پزشکیان در مراسم امسال روز دانشجو با چه فضایی روبه‌رو خواهد شد؟ اظهار داشت: «حس ناامیدی نسبت به آینده، رکود و رخوت، فضای دانشگاه را یخ‌زده کرده است. دیگر آن فضای نشاط و شادابی که در دانشگاه وجود داشت، امروز دیده نمی‌شود. هرچند هنوز هستند دانشجویانی که نیم‌رمقی برایشان باقی مانده است. قبلاً مثلاً دانشکده فنی دانشگاه تهران برنامه‌ای برگزار می‌کرد، دانشجویان آقای خاتمی را به‌عنوان رئیس‌جمهور پرمایه نقد می‌کردند. فضای بازی وجود داشت. اما فکر نمی‌کنم این فضاها امروز دیگر به وجود بیاید. هم آن رمق‌ دیگر نیست هم سطح انتظارات، کنترل‌شده‌تر مطرح می‌شود اما با این همه مشخص نیست که چه پیش می‌آید. چون بعد از اعتراضات سال ۱۴۰۱، تغییر ذائقه‌ای میان جوانان ما پیدا شده که خیلی نسبت به مسائل سیاسی حساس نیستند و خواسته‌های جدی ندارند. بیشتر به مسائل مربوط به زندگی خود و جامعه اهمیت می‌دهند. هرچند ممکن است مسائل انتقادی هم به صورت انفرادی مطرح شود.»

محیط امروز دانشگاه تحت تاثیر ناامیدی است

امیرسینا بهرامی، فعال دانشجویی دانشگاه شریف نیز به خبرنگار هم‌میهن گفت: «فضا قبل از اعتراضات ۱۴۰۱ خیلی متفاوت بود. تا آن موقع می‌توان گفت دغدغه‌ غیرآکادمیک در دانشگاه و نگاهی به وظایف اجتماعی و فعالیت در حوزه‌های مختلف از بسیج دانشجویی تا انجمن‌های علمی و انجمن اسلامی وجود داشت. الان هم این فعالیت‌‌ها هست اما نه مثل قبل. حداقل من درباره دانشگاه شریف می‌توانم بگویم این فضا به شدت کاهش پیدا کرد. حتی تشکل‌ها و نهادهای صنفی خیلی دنبال جذب دانشجویان نمی‌روند. موضوع اصلی در حال حاضر دوباره موضوع اپلای کردن و مهاجرت است.»

او ادامه داد: «این فضا امروز خیلی به صورت جدی وجود دارد که ناشی از ناامیدی است. با بچه‌های سال‌‌بالایی که دانشجوی دکترا و دستیار اساتید هستند وقتی صحبت می‌کنم، این ناامیدی به شدت معلوم است. یعنی این سوال خیلی جدی وجود دارد که اصلاً فضایی پیدا می‌‌شود که بتوانیم این چیزهایی که یاد می‌گیریم را در ایران استفاده کنیم. این ناامیدی هم ناشی از دو مسئله است. از یک طرف امیدی ندارند که بتوانند این شرایط را عوض کنند و از آن طرف هم این مسئله وجود دارد که آیا فضایی به آن‌ها داده می‌‌شود یا نه. آن‌ها را بازی می‌دهند یا نه. این مسائل باعث شده که ناامیدی عمیقی به وجود بیاید. یادم می‌آید سال دوم دانشگاه بودم، به این فکر می‌کردم که بروم یا نه. تقریباً سه ماهی طول کشید تا به نتیجه رسیدم که بمانم و دلم می‌خواست این تجربه را با بچه‌های دانشگاه به اشتراک بگذارم. آن موقع در انجمن علمی دانشکده برق دوره‌ای برگزار کردیم به اسم مقصد نهایی که در مقابل بقیه برنامه‌ها خیلی سبک برگزار شد. فقط مستند میراث آلبرتا را نمایش دادیم و دکتر علینقی مشایخی را برای سخنرانی دعوت کردیم که خودشان آمریکا درس خوانده و برگشته بودند. سالن دانشکده برق به سرعت پر شد و خیلی‌ها ایستاده در برنامه شرکت کردند. چون این سوال برای خیلی‌ها وجود داشت که بمانند یا بروند. دنبال جواب این سوال می‌گشتند. اما الان صرفاً از جلسات آموزش اپلای و پر کردن اپلیکیشن استقبال می‌شود. دیگر اینکه برویم یا نرویم، مسئله نیست. این وضعیت شریف است، درباره وضعیت دانشگاه‌های دیگر هم می‌‌شود تحقیق کرد که چه وضعیتی دارند.»

این فعال دانشجویی درباره این که آیا فضای دانشگاه در دولت چهاردهم تغییر کرده است یا نه؟ گفت: «فضای دانشگاه واقعاً به نسبت دوره آقای رئیسی تغییر کرد. مثلاً خاطرم هست در اوج زمانی که اخبار مختلف حوزه هوش مصنوعی از کشورهای منطقه مثل امارات، عربستان و ترکیه را می‌شنیدیم، ناگهان آقای شریفی‌زارچی را از دانشگاه اخراج کردند که یکی از اساتید برجسته هوش مصنوعی هستند. واقعاً این اتفاق برای دانشگاه تلخ بود. اما دو، سه ماه بعد از آمدن آقای پزشکیان، دکتر شریفی‌زارچی هم برگشتند که اتفاق خوبی بود. تقریباً ۶ ماه بعد دانشجویان هم آمدند. به قولی نسیمی آمد و فضای بسیار سنگین و بدی که داشتیم، تغییر کرد. حتی آقای پزشکیان ۱۶ آذر پارسال آمدند دانشگاه شریف که با بچه‌ها صحبت کنند که شاید حس کنند تغییری رخ داده. اما این را دیدیم که افراد خیلی گزینش‌شده وارد سالن شدند و فضا به شدت کنترل‌شده بود. این‌ها یک قدم از ۱۰ قدمی بود که باید برداشته می‌شد. اما ادامه پیدا نکرد. هرچند آن فضای پادگانی تغییر کرد. اگر می‌خواهیم این فضای دانشگاه تغییر کند، صرفاً با گفتن اینکه نباید دانشجو را دستگیر و اخراج کرد، این تغییر اتفاق نمی‌افتد.»

بهرامی راجع به فضایی که پزشکیان با آن روبه‌رو خواهد شد نیز گفت: «مطالباتی مثل رفع فیلترینگ و آزادی‌های اجتماعی که سال گذشته مطرح شد هنوز هم تغییری در آن‌ها رخ نداده و وجود دارد. اما فکر می‌کنم اصل مطالبه این باشد که دولت آقای پزشکیان از نخبگان دانشگاهی استفاده کند. به نخبگان اجازه فعالیت بدهند. اگر از سمت دانشگاه دستی به سمت آن‌ها دراز شده، آن دست را بگیرند. مثلاً انتخاب آقای مدنی‌زاده واقعاً در دانشگاه شریف امید ایجاد کرد. این یعنی همان چیزی که می‌گوییم به نخبگان اجازه بدهند در کشور کار کنند. بالاخره دانشگاه دنبال نوآوری است و نوآوری هم خطرناک است و تن دادن به آن شجاعت می‌خواهد.»

عکس: ایرنا

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید